08.07.2013
Өг-бүле, ынакшыл, шынчы чорук хүнүн байырлаарын 2008 чылда РФ-тиң Премьер-министриниң кадайы Светлана Медведеваның бот-идепкейи-биле демдеглеп эгелээн. Бо байырлал «Ынакшыл болгаш шынчы чорук» деп медальдыг, ромашка чечээ демдектиг.
Анджела, Радик Баадырларның өг-бүлези 16 ажы-төлдүг, оларның аразында 8 уругну азырап алганнар. Анджела Ижиевна өөнүң ээзи-биле 1983 чылда Кызылдың башкы институдун доозуп тургаш, ынчан Радиктиң шеригден чаа келген үези, таныжып алган. 1984 чылда Мөрен суурга куда-доюн эрттирип, 5 оолдуг болуп, эге ажылчын базымнарын Самагалдай, Мөрен суурлардан эгелээннер. Кончуг берге 1995 чылдар үезинде, колхоз, совхоз сандарап, дүжүп, суурга ажыл-агый чогу-биле, оолдарының келир үезин бодап, Кызылга турумчуп, ажылдап-чурттай берген. Он чыл эрткенде, ийи кыстыг, 1 оолдуг болганнар. Дөргүл-төрелиниң нарын байдалын өөренип көргеш, оларның үш уруун азырап алган. Кызылдың ажаалда-тежээлде болгаш харагалзал чериниң даргазы болгаш инспекторлары өг-бүлениң улуг, делгем бажың-балгадын, бичии уруг азырап алырының шупту хоойлуга дүгжүр талаларын өөренип көргеш, уруглар немей азырап алырын сүмелээн. Өг-бүлеге уруг азырап алыр дидим базымны кылырынга, шыдаар бис бе азы шыдавас бис бе деп айтырыглар тургустунуп, коргуушкун турган. Шиитпирни үш чыл дургузунда деңзилеп, херек документилерни чыгган соонда Бичии уруглар бажыңындан 3 уруг азырап алыр планныг турган болза, оларны акы-дуңмазындан чарбазы-биле 4 уругну азырап алган. 2012 чылда 7 харлыг уругну немей азыраан. Өг-бүлениң улуг, делгем чер бажыңында уруглар, оолдар өрээлин аңгылап, оларга бүгү-ле таарымчалыг байдалды тургускан. Ынчалза-даа олар бажыңын улгаттырып, немей ийиги каъдын тудар планныг. Ийиги каъдынга уруглар ойнаар улуг өрээл кылып алыр күзелдиг. Өөнүң ээзи — «Восторг» кафе-магазининде чолаачы, черле кызымак болгаш, кежээки таңныыл дээш, кандыг-даа ажылдардан чалданмас, өг-бүлезинге немелде шалың черле артык эвес болгай. Анджела Ижиевнаның мергежили – ава. 16 ажы-төлдүг аваның ажылы, даң адар-ла, эгелээр. Хөй санныг ажы-төлүн школа, садикче үдээр, оларның эртенги, дүштеки, кежээки аъш-чемин кылып турда-ла, хүн эрткени билдинмес. Ол дүнекиниң 12 шак ажып турда чыдып алза, экизи-ле ол. Уругларның бичиилери 1 классты дооскан. Чайгы дыштанылгада оларны лагерьлерже өг-бүлези-биле ийи, үш-даа катап машиназынга Дус-Хөл, Чедер хөлдерже чедирип, дыштандырып турарлар. Хөй санныг өг-бүлезинге 10 литр сакпыңга чем кылыр, тускай 3 литр термоска кезээде хайындырган суглуг, улуг чемненир столунда хлеб, варенье, саржаг албан турар. Чайгы үеде компот, морсту хайындыргаш, хөнектерге кудуп каар. Чем кылырда ава шуптузунуң күзелдерин өөренгеш, аргаларын тып тургаш, чем кылыр. Амгы үеде хөй функциялыг чем хайындырар сава (мультиварка) тыптып келгени аваның хостуг шагын камнаан. Каша кылып каарга, чамдыктары чемни чивейн-даа баар, ынчангаш тускай меню тургузуп алыр. Бир дугаар азырап алган ажы-төлүн бажыңга эккээрге, олар дораан-на «авай, ачай» деп, адай бээрге, карааның чажы өөрээнинден дамдылай бергенин Анджела Ижиевна чугаалады. Бо өг-бүледе уруг бүрүзү кылыр ажылдыг: аяк чуур, хлеб кезер, боттарының өрээлдерин эмгелээри дээш… Уругларны шуптузун ажылга өөредип турары онзагай. Ава ажы-төлүнүң ада-ие хуралдарынче, оларның байырлалдарынче барып турда, черле төнмес. Бирээзиниң байырлалы төнерге, өскезиниң эгелээр… Чурттап турар бажыңының чанында уруглар ойнаар чер чок болганындан, олар Гагарин кудумчузунда уруглар ойнаар шөлүнче баарлар. Өг-бүле кежигүннери иениң кичээнгейин чоктавайн, чүрээниң ханызындан берип турары ынакшылын медереп, билип турар байдалды тургузары белен эвес. Анджела Ижиевна — ус-шевер, амданныг чем кылыр, быжыртынар, аажок кежээ, энерел сеткилдиг, аас-кежиктиг ие, ийи уйнуунуң ынак кырган-авазы. Ажы-төл – бистиң байлаавыс деп чугаага бо өг-бүле кончуг тааржыр.
Анджела Ижиевнага эге чадада бергелер тургустунуп турган. Уруг бүрүзү аңгы-аңгы чаңныг, бот-боттарынга таарышпайн, могаттынчып, чаа байдалга чаңчыгып өөренири-биле үр үени негээн. Улуг уруу авазының кол дузалакчызы, деткикчизи болган. Уругларның чугаалап шыдавайн турган сөстерин авазынга дамчыдып, баштайгы базымнар кылырынче дузалашкан. Эгезинде берге үелерде ол чааскаан чаштынып алгаш, ыглап-даа турган, ынчалза-даа уругларның чаптанчыг үелерин сактып келирге, ооң сеткили оожургап, эртенги үеже боданып эгелээр. Өг-бүле болган соонда олар бергелерни-даа, өөрүшкүнү-даа кады үлежип, бот-боттарын деткижип турар. Ам бо үеде ол уругларының чаңын, күзелдерин, сонуургалдарын эки биле берген. Азырап алган улуг уруун кудалары бажыңындан дилеп, келиннеп чоруй баарга, аваның сагыш-сеткили дүвүреп, салыксавайн турган болду. Хөй ажы-төлдү чемгерери-биле Анджела Ижиевна чылда 100 литр ажыг аңгы-аңгы каттардан варенье хайындырып, картошканы база-ла чедер кылдыр тарааш, ажаап алыр.
Эрткен чылын Чаа чылда Тыва Культура төвүнге уруглар азырап алган өг-бүлелерге елка болуп эрткен, аңаа ол төптүң хөгжүмчүлери аян тудуп, хөглүг байырлалды эрттирип, амданныг белектерни уругларга тывыскан. Бо хемчеглер өг-бүлелерге дыка ажыктыг, олар бот-боттарының арга-дуржулгазы-биле солчуп, таныжып алган. Кызылда ажы-төл азырап алган өг-бүлелерниң саны— 5. Ам олар бот-боттарының бажыңнарынче аалдап чедип, эдержип турарлар. «Чаңгыс демниг Россия» партиязы ТКУ-нуң бассейнинче неделяда бир катап өг-бүлези-биле дыштаныр хүн бергенинге уруглар аажок амырап турарын Анджела өөрүшкү-биле демдегледи. Авазының тускай амданныг быжырган торту-биле төрүттүнген хүннер, байырлалдар эрттирери өг-бүлеге чаңчылчаан.
Аныяк, уруг азырап алыр деп турар өг-бүлелерге арга-дуржулгалыг аваның сүмези болза, уругну азыраар бетинде шыңгыы боданып алыр, ол дээрге дыка улуг харыысалга-дыр, дедир орук турбас. Чүге дизе, уруг ойнаарак эвес-тир, азырап шыдавас болза, ону дедир эгидерге, уругга кайы хире багай салдар чедирерин угаап бодап алырын чугаалады.
Бо үлегерлиг, төлептиг, хөй ажы-төлдүг өг-бүле келир чылын өгленгенинден бээр 30 чыл чурттаан «жемчуг» кудазын эрттирерлер. Тура-соруу бедик, кызымак, буянныг үүле кылып чоруур өг-бүлени чүгле кижи магадап каар-дыр. Бо өг-бүле өскелерге үлегер-чижек боору чадапчок.