"Наадым-2013" байырлалды бедик деңнелге эрттирери-биле…

Малчыннар байырлалы Наадымның шилчип турар кубогун бо чылын Тес-Хем кожуун 2012 чылдың түңнелдери-биле көдээ ажыл-агый адырында чедиишкиннери дээш чаалап алган. Наадым байырлалын республиканың кожууннарынга ээлчег аайы-биле эрттирер дугайында шиитпирни Тываның Чазааның Доктаалы-биле 2010 чылда хүлээп алган дээрзин сагындыраалыңар.

Тес-Хем кожуун – «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Төлевилелдиң боттанылгазы-биле Чыргаландыда сүт аймаан хүлээп алыр пункт, Берт-Дагда биче тууйбу заводу, Самагалдайда кондитер цеги, Кызыл-Чыраада аът дериг-херексели кылыры-биле биче бүдүрүлге ажыттынган. «Наадым-2013» байырлалының эрттирикчилеринден Кызыл-Чырааның ус-шевери Күр-Дагба Ланаа Тываның тергиин малчыннарының шаңнал фондузунга 39 сыдым кылыр чагыгны алган.

Наадымның тиилекчизи кожуун сиген кезер тускай техника салып алыр болгаш ону оон улаштыр садары-биле беш миллион рубль шаңнал түңнү чарыгдалче үндүрер планныг. Кожууннуң чагырга даргазы Юрий Тыт-оолдуң чугаалап турары-биле алырга, Тес-Хем кожуун совет үеде-ле сиген кезер шөлдери-биле алдарлыг. Агаар-бойдустуң уржуу-биле чогуур мал чемин белеткеп алыр арга чок болган өске кожууннардан улус тус кожуунче кээп, сиген белеткелин кылып турган. «Кожууннуң бойдус байлаа ажыглаттынмайн артып калбас ужурлуг. Биске кожууннуң хөгжүлдезинге акша-хөреңги база херек болгай. Бис Тываның мал ажыл-агыйлыг ишчилеринге мал чеми-биле бергедежи бергеннерге дуза-деткимче көргүзери-биле мал чеминиң курлавырын белеткээр күрүне чагыын алырынче кордап турар бис. Мал чеминге белеткелдиң даап бодаан хемчээли боттарывыстың хереглеливис-биле катай 300 тонна. Рынокта бир тонна сигенниң өртээ 4 муң рубль. А бис 1 муңга сүмелээр бис. Шак-ла мындыг бодалдар Өвүр кожуунда база бар болуп турар. Чагыгның күүседилгезин садыглажыышкын тодарадыр. Оон аңгыда бисте кожавыс Эрзин кожууннуң чамдык ажыл-агыйлары-биле сиген хандырылгазынга баш бурунгаар дугуржулга база бар. Планнап турар төлевилеливисти «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилел-биле боттандырар бис. Санап турарывыс-биле алырга, чылда 1200 муң рубльди ажылдап алыр бис. Шээр мал бажын өстүрер талазы-биле тускай сорулгалыг программа хүлээп алдынган. Ажылдап алган акша-хөреңгини хөй эвес кодан хой садып алыр күзелдиг аныяктарга чээли кылдыр бээрин планнап турар бис. А ийи чыл болгаш оларга камгалап алганы чаш малын арттыргаш, кодан хойну өске улуска дамчыдар. Кожууннуң чурттакчы чонунуң сонуургалын барымдаалап, төлевилел амыдыралга боттаныр ужурлуг деп бодап турар бис. Келир чылын Шуурмакка эрги пилораманың орнунга ыяш болбаазырадыр бүдүрүлге ажыттынар. Бедик шынарлыг эт-сеп кылыр ыяшты дүрген кургадыр болгаш белеткээр талазы-биле чаа технологияларны ажыглаары көрдүнүп турар. Төлевилелди бистиң кожуундан үнген сураглыг сайгарлыкчы Роберт Доржу боттандырар» – деп, Юрий Тыт-оол демдегледи.

Байырлалдың кол хемчеглери кожуунга июль 12-де болуп эртер. Бо хүнде кожуун төвүнүң барык шупту чурттакчылары республиканың аңгы-аңгы булуңнарындан келир аалчыларны уткуп алыры-биле белеткел ажылдарында хаара туттунган. Самагалдайның кол шөлүнде бетондан ийи өгнү, дөрт чүкче үнген даштан эптээн кокпа оруктуг Мани хүртүнү кылып доозуп турар. «Восток» КХН-ниң күжү-биле суурнуң төп кудумчузунда асфальтыны чаткан. Кожуун төптеринде төп кудумчуларда оруктарны асфальтылаар талазы-биле чарыгдалдары Россияның Чазааның Доктаалы-биле Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан белеткел кылдыр көрдүнген. Кожуун бүрүзүнден албан-езузу-биле 300 кижи составтыг делегациялар келиринден аңгыда, тес-хемчилер күзелдиг шупту улусту чалап турар. «Аалчыларны кожууннуң сайгарлыкчыларының болгаш чурттакчыларының деткимчези-биле хүндүткелдиң тыва езу-чаңчылы езугаар халас чемгерер бис. Хүндүлүг аалчыларга тыва мүн, боова-боорзак, сүттүг шайны сөңнээр» – деп, Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазы Ю.Тыт-оол дыңнаткан.

Тес-Хем кожуунга эртер Наадым байырлалының программазындан алгаш көөр болза, байырлал эртенгиниң тос шакта Калдак-Хамар артынга аалчыларны уткуп хүлээп алырындан эгелээр. Кожууннуң делегацияларының парад-чыскаалы Самагалдай суурнуң кол кудумчузунга эртер. Тес-Хем кожууннуң «Наадым-2012-ниң» тиилекчизиниң соон дарый Бай-Тайга кожууннуң делегациязы 2011 чылдың түңнелдери-биле тергиин деп санаттырган кожуун эртер. Чыскаалга ниитизи-биле 17 кожуун болгаш Кызыл биле Ак-Довурак хоорайлар киржир.

Тыва чылгычыларның кол спортчу байырлалы болгаш ооң-биле чергелештир албан-езузу-биле эвес ажылының түңнелдерин үндүрери-биле маргылдаа – аът чарыжы. Стартты Хүрең-Оваа деп черден эгелээр, аңаа-ла киржикчилерниң бүрүткели эртер. Эрттирикчилерниң сагындырып турары-биле алырга, маргылдаага киржир назы четпээн аът мунукчуларының ада-иезиниң чөпшээрелин кожуун болгаш суму чагырга черлериниң бадыткаан бижиин ыяап-ла маргылдааның негелдези езугаар эккээр. Ол ышкаш камгалал бөрт турары албан. Маңаа дүрүм-биле хөккей азы терге шлемнерин чөпшээреп болур. Аът мунукчуларының чөпшээрээн назы-хары – 10 хардан эвээш эвес.

Эң-не көрүштүг кезээ финиш болур. Ол Берт-Даг сумузунуң чанында Аржаан деп черге болуп эртер. Аңаа-ла эмдик аъттар чаажыктырары-биле маргылдаалар планнаттынган. Тускай мал кажаазынга 40 эмдик аът турар. Мөөрейге кожуун болгаш хоорай бүрүзүнден 3 кижилиг чаңгыс команда киржирин чөпшээрээр. Маргылдаага 18 хардан өрү назы-харлыг улус киржир. Аът шалбалаар ийи шенелде чедимче чок болур болза, аштырган деп санаар. Аъттарны хуваары жеребьевка езугаар болур. Тиилекчини тодарадырда, шалбалаарынга болгаш аът кырынга олурарынга чарыгдаан үени барымдаалаар.

Аът чарыжының кол шаңналы джип иномарка автомашина болур. Кол шаңналды финишке бир дугаар келген тыва уксаалыг аъттың ээзинге тыпсыр. «Чүге албан тыва уксаалыгыл?» деп айтырыгга харыы – тыва аъттарның уксаазын экижидип нептередир дээн Тываның Баштыңы Ш.Кара-оолдуң эгелекчи саналында.

Чечена Булытова.
"Шын" солун № 77 2013 чылдың июль 6