Тываның ужар чүүлү катап тургустунар

Тыва Республиканың транспорт адырынга бо чылдың май айда чугула ийи болуушкун болган. «Аэропорт Кызыл» федералдыг казна бүдүрүлгезин тургузар дугайында Чазактың айтыышкынынга Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Медведев май 15-те ат салган. Май 28-те «Тыва авиалинии» авиакомпанияга ажыл-чорудулга сертификадын Росавиация берген. Тыва дээрге тус черниң ужар чүүлү чокка аргыжары берге девискээрлерниң бирээзи. Ооң девискээриниң 80 хуузу – даглар, артканы – ховулар. Автотранспорт харылзаазының четкизи шоолуг сайзыраваан, демир-орук шуут чок Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезинге агаар транспорту-биле харылзаа чугула рольду ойнап турар. Девискээрге агаар транспорт четкизин сайзырадырынга хамаарыштыр бодунуң бодалдарын болгаш көрүжүн «Взлет» журналга интервьюга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол илереткен.

— Шолбан Валерьевич, бөгүн Тывага агаар транспортунуң ужур-дузазы кандыгыл?

— Республиканың хөй суурларының аразы бот-боттарындан болгаш найысылалдан дыка ырак, оларга чедери берге болгаш, Тывага ужар чүүлдүң ужур-дузазы кончуг чугула, чамдык таварылгаларда ол чокта чүү-даа бүтпес. Чижээлээрге, Тере-Хөл биле Тожу кожууннарже пассажирлер сөөртүрүнге таарымчалыг оруктар шуут чок. Тере-Хөлдүң төвү Кунгуртуг суурга «Урал» деп күштүг шериг машиналар-биле ара хонуп чедип болур, а орукка чүү хире үр чорууру агаар-бойдустуң байдалындан хамааржыр. Агаар-бойдус чаъс-чайыктыг, оруктарны чаъс, хар суу үреп кааптарга, «Улуг чер»-биле ай-айы-биле аргыжар арга чок апаар суурлар база бар. Ынчангаш «соңгу чүк сөөртүлгезиниң аргазы-биле автономнуг электрогенераторларга кывар-чаар материалдарны, чугула хереглелдиң барааннарын, аъш-чем, эм аймаан аяс-кааң каш-ла неделялар үезинде ынаар тигии-биле сөөртүп чедирер аргалыг бис. Бир эвес бүгү чуртка хамаарыштыр алыр болза, Тыва база ындыг байдалда. Бөгүн республиканы Россияның өске девискээрлери-биле чүгле чаң-гыс орук — М54 федералдыг орук харылзаштырып турар. Бо оруктап чүъктерниң болгаш кижилерниң 90 хуузун сөөртүп турар. Амгы үениң байдалы, чоннуң ажыл-агыйжы болгаш социал чоруу, ооң ыңай-бээр аргыжары чер орук-биле харылзажырындан дүрген аргыжар аргаларны негей берген. Чаа экономиктиг амгы байдалдарга дүрген аргыжылга чокка девискээрниң шапкын сайзыраары берге. Тывада демир-орук чокта, автотранспорт оруунуң четкизи сайзыраңгай эвес-те, ону чыл дургузунда үзүк чок харылзажырының транспортунуң кара чаңгыс хевири — ужар чүүлдүң дузазы-биле чедип ап болур.

Совет үениң соонда он беш чыл дургузунда Тыва бодунуң ужар чүүл бүдүрүлгези чок артканы хомуданчыг. 90 чылдарның эгезинде ужар чүүл адырынга будалчак чүүлдер тыптып, ооң ээлери солчуп турда, Кызылдан Москва, Новосибирск, Абакан, Иркутск, Красноярск, Улан-Удэ дээш, өске-даа черлерже дорт рейстер хагдынган. Тус чер ужар чүүлүнүң ажылы ырак-узак берге черлерден аарыг кижилерни сөөртүрү, чайгы өрттер үезинде арга-арыг хайгаарап ужары, Онза байдалдар яамызының шугуму-биле камгалал ажылдарынга киржири дээш, өске-даа эң чугула ажылдар-биле кызыгаарлаттынган үе база турган.

Тус чер ужар чүүлү карылгалыг деп бүгү делегейде санап турар, ынчангаш күрүнениң деткимчези чокка ону акционерлиг ниитилелдер өнчүзү кылыры тус чер ужар чүүлүнге айыылдыг бооп болур. Чижээлээрге, элээн каш чылдар дургузунда Тыва ырак эвес ужар самолеттарны барык-ла чидирип алган. Харын-даа мырыңай аэропорттуң эт-хөреңгизин, чер кырының техниктиг албан черлериниң дериг-херекселин тонап кааптар чыгыы турган. Ужар чүүл бүдүрүлгезин черлик рынокка каап берипкен федералдыг албан черлери-биле езулуг демиселди чорудуп тургаш, аэропорт комплекизин арай деп-ле камгалап арттырып алыр аргалыг болдувус. Аэропортту кадагалап арттырып, ооң ажыл-агыйын болгаш арткан-калган парыгын хөй чылдар иштинде эки байдалга тудуп келген Сибирь девискээрлериниң бирээзи. Чаа аэровокзалдың бирги ээлчээн тудуп доозуптар аргалыг болдувус. Ынчалза-даа ону чогуур байдалга тударынга чарыгдалдар дыка хөй. Ынчангаш бо чылын «Кызыл» аэропортту федералдыг өнчү кылдыр дамчыдып бериптивис. Ооң түңнелинде холдарывыс чештинип, хоозурап калган авиакомпанияның таваанга чаа авиакомпанияны тургузар аргалыг болдувус, ынчангаш Тываның биче ужар чүүлү оңгарлып үнүп кээринге идегээр мен.

— Девискээрниң иштинге агаар-биле сөөртүлгелерге деткимче боор кандыг программалар республикада барыл? Оларның кол-кол уг-шии болгаш сорулгалары кандыгыл? Олар канчаар сайзыраарыл?

— Тываның ырак-узак болгаш чедери берге районнарының аразынга чурттакчыларны чиигелделиг тарифтер-биле аргыштырарын боттандырып турар авиакомпанияларны субсидиялар-биле деткип турар бис. Ол сорулга-биле республика бюджединге чылдың-на 12-14 миллион рубль акшаны тускайлап каар. Рейстерни чагыдып каар – чүге дээрге ужар пассажирлерниң санындан, республиканың саң-хөө шаг-шинээнден ол база хамаарылгалыг. Доктаамал рейстерге бистиң акша-хөреңги курлавырларывыс чедишпес, федералдыг төп-биле демнежип акшаландырып тургаш, оларны организастап болур бис.

Программаның кол сорулгазы – доктаамал агаар харылзаазын тургузары. Ооң канчаар боттанып турарын рейстер-биле ужуп турар кижилерниң санындан көрүп болур. Баштай дээрезинде самолетта олуттарның 60 хуузун пассажирлер ээлеп турган болза, 2012 чылдың эгезинде 80-85 хуу чеде берген.

— Тус черге ужар чүүл сөөртүлгелерин деткииринге чылдың-на каш акша үндүрүп келгенил?

— Агаар ужар чүүлүнге Тываның бюджединде херек кырында көрдүнген акшаландырыышкынның шуптузун, чижээлээрге, 2012 чылда 31,5 миллион рубль болган. Ол акша-хөреңгини аэропорттуң ажыл-чорудулгазын деткииринге, ол ышкаш тус черниң агаар шугумунга пассажирлер аргыштырып турар авиакомпанияларга дузалаарынга чарыгдаан. Келир чылын маңаа чарыгдалдар элээн көвүдей бээр – 33,2 миллион рубль.

— Кожа-хелбээ девискээрлерже ужар чүүл сөөртүлгелерин Тываның Чазаа акша-төгерик-биле деткип турар бе?

— Амгы бюджет хоойлужудулгазы езугаар бистиң ындыг эргевис чок, чүге дээрге Россия Федерациязының субъектизиниң бүрүн эргелерин эрттир ажыглаанывыс ол апаар. Байдалдың уг-шии билдинмес турган: бир талазында, федералдыг төп девискээрлер аразынга ужар чүүл сөөртүлгелерин боттандырбайн турган, өске талазында, дотацияны ап турган девискээрлер боттарының орулгалары-биле безин ону кылырын чөпшээревес.

Республиканың Баштыңы албан-дужаалга ажылымның баштайгы хүннеринде-ле транспорт харылзаазы кызыы Тывага чиигелделерни чедип алырын кызып келген мен. Шупту оруктарны эртим – Росавиациядан Президентиге чедир. Кызыл – Красноярск – Москва маршрутту 2010 чылдан федералдыг бюджеттен субсидиялар бээр маршруттарның даңзызынга киирер аргалыг болдувус. РФ-тиң Чазааның шиитпири-биле бо маршрутка чоруурунуң өртээниң 50 хуузун авиакомпанияларга дуглап берип турган. Чиигелде бүдүн чыл дургузунда эвес чүве, хамаатыларның назы-хар аайы-биле кызыгаарлап каан – 23-тен 65 хар чедир. Херек кырында бүдүн чыл дургузунда ону республиканың 1000 ажыг чурттакчылары ажыглаан. Бо чүүл авиакомпанияларның ажыл-агыйжы чоруунуң шимченгиринге, а кол-ла чүүл – орулгаларының эвээжээринге салдарлыг болбаан. Ынчангаш ужар чүүл-биле чон аргыштырар компанияларның Тываже ужар улуг-ла күзели чок болган.

Байдал өскерлип эгелээн. Эң ылаңгыя Соңгу-барыын чүк, Сибирь, Урал болгаш Ыраккы Чөөн чүк федералдыг округтарның хоорайларының аразынга рейстерниң тускай даңзызынче кирген маршруттар-биле ушкан, чүгле чиигелделерлиг пассажирлерни эвес, кижи бүрүзүнге чиигелделерни бээрин көрүп каан девискээрлер аразында агаар харылзаазынче федералдыг төп чаазы-биле көрүп турар апарган соонда, Кызыл — Красноярск болгаш Красноярск — Кызыл рейстерни бо тускай даңзыже бистиң дилээвис-биле Россияның Транспорт яамызы киирген.

— Тус черниң агаар шугумнарынга сөөртүлгелер чорударынга авиакомпанияларга чөпшээрел бээриниң кандыг негелде барыл? Чүү хире хуусааны чөпшээреп болурул?

— Бир эвес ол негелделер авиакомпанияларга кандыг-бир немелде байдалдар дээр болза, ындыг чүүл-дер чок. Сибирьниң, эң ылаңгыя Тываның, агаар сөөртүлгелериниң рыногу мындыг, бистиң дээривиске ужарын күзеп, сыңмарлажып турарларны көрбейн-дир мен. Шыны-биле чугаалаайн, кым-бир кижи бисче ужуп турзун дээш эвээш эвес күжениишкинни үндүрер апаар. Эрткен чылдарда кандыг-бир арга-биле чедип ап турган мен – чижээлээрге, кожа-хелбээ девискээрлерниң губернаторларының дузазы-биле. Чамдык авиакомпаниялар боттарының продукциязын хөйге көргүзер деп баарга, кады ажылдажылга деңнелинге чөпшээрежип турган бис. Чижээлээрге, Dexter агаар таксизи төлевилелдиң шенелдезиниң үезинде. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, ужар чүүл компанияларынга республика артык нарын чүүлдер тургуспайн турар. Шупту чүве Агаар кодекизи езугаар.

— Тывада хүлээп алдынган тус черниң агаар шугумнарынга субсидия бээриниң чуруму кандыгылыл? Кымга субсидияларны бээрил, олар чүнү дуглаар ужурлугул?

— Субсидиялаарының эң-не хөй чарыгдалдыг схемазы маршруттар субсидиялаарын шилип алыр ужурга таваржып турар бис. Пассажир бүрүзүн эвес, а рейстерни. Рейсти кылган авиакомпанияның чарыгдалдарын дуглап турарывыс ол. Тываның маршруттарынга авиакомпанияларны тударының оон өске аргазы чок. Ооң чылдагааннары билдингир. Бирээде, агаар-биле харылзажыр черлерде чурттакчы чоннуң эвээжи. Бөгүн Тываның чурттакчы чонунуң саны 319 муң. Ыңай-бээр доктаамал аргыжып турар кижилерниң саны оон-даа эвээш. Самолеттан өске харылзажыр аргазы чок черлерже рейстерни албан субсидиялаар ужурлуг бис. Ынчангаш субсидия бээр маршруттарның хөй кезии социал ужур-дузалыг.

Ооң аңгыда самолеттарның хонганы, ужуп үнери болгаш айыыл чок чорукту хандырганы дээш аэропорттарны база субсидиялап турар бис. Бо чүүл пассажирлер сөөртүлгезиниң өртектерин шоолуг өстүрбес, чонну агаар транспорту-биле аргыштырар арганы берип турар.

— 2013 чылда кандыг авиамаршруттарны субсидиялаар силер? Оларны шилип алырының негелделери кандыгыл?

— 2007 чылдан тура, республика алды маршруттарны субсидиялап эгелээн: Кызыл – Тоора-Хем, Кызыл – Хам-Сыра, Кызыл – Ырбан, Кызыл – курорт Yш-Белдир, Кызыл – Кунгуртуг, Кызыл – Мугур-Аксы. 2013 чылда бо даңзы өскерлиишкин чок артар. Шилип алырының негелдези чаңгыс – оларның чонга ажык-дузазы. Ажыы-биле чугаалаарга, ол суурларның чурттакчыларының республика-биле харылзажырының өске аргазы чок. Чижээлээрге, Хам-Сыра, Ырбан, Кунгуртуг, Yш-Белдир кыжын-даа, чайын-даа өске черлер-биле харылзажыр аргазы ужар чүүл транспортундан аңгыда чок. Тоора-Хем суурже пассажирлерни болгаш чүъктерни суг оруу-биле чайын 120 хүн дургузунда сөөртүп болур. Мугур-Аксы суурже чер орук бар, ол орук ийи арт таварып эртер, чазын болгаш кыжын ол арттарны ажар арга чок апаар.

— Республикада каш аэропорттар болгаш хондурар шөлдер барыл? Авиатранспорттуң инфраструктуразын Чазак канчаар деткип, хөгжүдүп турарыл?

— Тываның аэродромнар четкизинде «В» класска хамааржыр аэродромнуг төп «Кызыл» аэропорт болгаш көдээ кожууннарда киир бижиттинген 8 аэродромнар бар. Найысылалда аэропорттан аңгыда, арткан аэродромнар хонар-ужуп үнер чер дилиндектиг. Амгы үеде ажылдап турар аэродромнар — Кызыл хоорайда, Куңгуртуг, Тоора-Хем, Хамсыра суурларда болгаш Соңгу Аржаанда. Чоокку чылдарда бодувустуң авиакомпаниявыс ажылдап эгелей бээрге, Мугур-Аксы, Сарыг-Сеп суурларда, Мурнуу Аржаанда аэродромнарны ажыглай бээрин планнап турар бис.

Республиканың кол хөреңгилери болгаш күжениишкиннери амдыызында «Кызыл» аэропортту эде тударынга мөөңнеттинген. Ооң аэродромунга ужуп үнер-хонар дилиндектиң кылымал шывыын, чырыдар сигнализация системазын эде тудары негеттинип турар. Оон аңгыда, аэровокзалдың ийиги ээлчээн, инженер четкилериниң эде тударын доозар бис, тускай автопаркты чаартып турар бис, авиацияның айыыл чок чоруун хандырарының системазын тургузар дээш, оон-даа өске.

— Субсидия тыпсып эгелээнден эгелеп авиатранспорт республика иштинге чеже пассажирлер сөөртүп турарыл? Тодаргайы-биле кандыг самолеттар болгаш вертолеттар аңаа ажыглаттынып турарыл? 2013 чылда каш санныг пассажирлерни сөөртүрү планнаттынып турарыл? Эртип турар чылдың түңнелинде республиканың чурттакчыларының ужудуушкуннарының кандыг көргүзүү чедип алдынар ужурлугул? Ындыг көргүзүг улаштыр канчаар өскерлирил?

— 2008 чылга чедир ортумаа-биле пассажирлер аргыштырылгазы чылда 14-15 муң кижи, чүъктер сөөртүлгези 150 тонна бооп турган. Ол бүгүнүң кол үлүү республика иштинге хамааржыр. Саң-хөө кризизиниң соонда көргүзүглер илези-биле кудулаан – пассажирлер сөөртүлгези барык ийи катап, чүъктер сөөртүрү 10 катап. Ынчалза-даа Чазактың деткимчези-биле авиация чоорту кризис мурнундагы деңнелинче эглип кел чыдар. Чижээлээрге, 2011 чылда пассажирлер саны 14,3 муң кижи чедир өскен, чүъктерниң – 100 тонна хире. Эрткен чылдың көргүзүглери ол деңнел хире бооп арткан.

Эртип турар чылда Красноярскиже, Новосибирскиже доктаамал рейстер ужуп эгелээн болганда, сөөртүлгелер хемчээли, чугаажок, өзер. Оон аңгыда удавас ужудуп эгелээр «Тува Авиа» компания ажыл-чорудулгазын уштап-баштап, организастап турар. Мырыңай чап-чаа коммерциялыг ажыглакчының херечилелин алды. Чүгле муниципалитеттер аразынга эвес, регионнар аразынга база сөөртүлге чорудар эргени ол херечилел берип турар. «Тува Авиа» ол эргени ажыглаар дээрзинге идегеп тур мен.

Адактың соонда регионнар аразының авиа-сөөртүлгезинге субсидиялыг маршруттар даңзызынга база бир, Кызыл — Иркутск рейс немежи бээр дээрзинге идегеливис кагбайн тур бис. А ол дээрге пассажирлер аргыжылгазынга шору немелде болур. Чурттакчыларның авиа-шимчээшкини эрткен чылга көөрде, өзүлделиг болурунга бүзүреп болур. Чүге дээрге, субсидия ачызында агаар-биле ужар арганың чедингири барык ийи катап өзүп турар болгай. Бөгүн Новосибирскиже самолет билединиң өртээ автобустуу-биле дең чыгыы. Самолеттуң баштайгы рейстери чүс хуу долу бооп турар.

— Кызылдың аэропорту планнаттынган эде тудуушкун соонда кайы хире аргыжылга эрттирер аргалыг апаарыл? Ол ажылдар кажан доостурул? Төлевилелдиң ниити өртээ 3 млрд. 184,6 млн. рубль (федералдыг бюджеттен — 1 млрд. 399 млн., республика бюджединден — 220,2млн., инвестор хөреңгилери — 1 млрд. 565,3 млн.) деп чүве билдингир болгай. Ол төлевилелдиң хуу инвестору кым бооп болурул?

— «Кызыл» аэропортту эде тударының бүгү төлевилели чаңгыс стратегтиг сорулгалыг – ооң статузун чурттар аразы кылдыр бедидери. Бөгүнде Кызыл аэродрому III, IV класстың Ту-154, Ту-134, Ил-18, Ан-12, Ан-72, Ан-74, Ан-24, Як-40, Як-42 болгаш өске-даа судноларны хүлээп ап болур. Ужуп үнер-хонар дилиндекти, чырыдар сигнализация системазын эде туткан соонда кандыг-даа класстың самолеттарынга ол ажык апаар. Ынчалза-даа кылыр чүвениң доозазы ол эвес. Эде тудуушкун-биле кады аэровокзалдың каайлы эрттирилге пунктулуг чурттар аразының терминалы кирип турар ийиги ээлчээн чедир тудар бис. Чаарткан аэропорттуң аргыжылга эрттирер аргазы шакта 250 пассажир чедер.

«Кызыл» аэропорту чурттар аразы статустуг болурунга сонуургалдыглар чүгле бистер эвес бис. Кожаларывыс – Моол Республика – чурттар аразының транзиттиг аргыштырылгазын Тываны таварыштыр ажыдарының чугулазын хөй чыл чугаалап келгеннер. Ооң-на дугайында амгы үеде Кыдаттың, өске-даа мурнуу-чөөн Азия күрүнелериниң төлээлери чугаалап турарлар. Ындыг болганда чурттар аразының эрттирилге пунктузун куруг эвеске тудуп турар-дыр бис. Эде тудуушкун соонда Кызыл аэропорту биле Улан-Баторнуң, Улангомнуң аэропорттарының авиа-аргыжылгазы херек кырында тургустунуп болур.

Кызылга мурнуу-чөөн чүкче ужуп турар транзит судноларының кывар чүүлүн чедир кудары база организастаттынар. Амгы үениң черде инфраструктуразы тургустунган соонда улуг авиакомпанияларны Тыва аэродромга суднолар тургузарынга сонуургадыр деп бодап турар бис. Кожа регионнарның аэропорттары, чижээлээрге, Красноярскиниң сыңышпастаан, ында самолеттарны тургузары, ажаап-тежээри берге болгай. Ынчангаш Кызылды чоп ажыглап болбас деп – агаар магистральдарынга чоок-тур, хөлезини улуг эвес, эптиг-дир. Бистиң аэропортувус, угунда барып, бүзүрээр мен, Россияның мурнуу-чөөн Азия чурттары-биле садыг болгаш даштыкы экономиктиг харылзааларын хөгжүдериниң эптиг шөлдериниң бирээзи бооп болур.

Эде тудуушкунну 2014 чылда – Тываның Россияга каттышканының 100 чылынга таварыштыр доозарын кызыдып турган бис. Ынчалза-даа ол хуусаа боттуг эвес апарган: аэропорт комплекизин федералдыг өнчүже шилчидери шөйлүп, төлевилелди дыка саадаткан. Ынчангаш төлевилелди боттандырып доозарының хуусаазы – 2016 чыл. Бо чылын чүгле 70 млн. рубль өртектиг төлевилел ажылдары доостур. А 2014 чылда тудугнуң бодунуң акшаландырыын баштайгы 300 млн. рубльге ажыдары көрдүнген.

Аэропорттуң федералдыг өнчү-хөреңгиже шилчээниниң түңнелинде, хууда инвесторнуң киржилгезиниң дугайында айтырыг чидиг эвес апарган. Ону хаара тудар, тутпас талазы-биле шиитпирни албан чериниң чаа ээзи азы Росавиация хүлээр. Комплекстиң чаартылгазынга хамаарышкан чугула ажылдар РФ-тиң Чазааның бадылааны төлевилелиниң иштинге күүсеттинер дээрзинге бүзүрээр бис. Ынчалза-даа чаартылганың чамдык үе-чадаларынга сайгарлыкчы чорукту, чижээлээрге, делегей терминалын тургузарда, киириштирер деп чүүлдү база аңгылавайн тур мен.

— Катап тургустунган «Тува Авиа» авиакомпаниязы организастыг болгаш хоойлу-дүрүм талазы-биле амгы үеде кандыг хевирде ажылдап турарыл? Ол хевирни моон соңгаар өскертир бе? Кадрлар айтырыын канчаар шиитпирлээр силер? Кажан база кандыг маршруттар-биле самолеттар ужуп эгелээрил?

— Республиканың дорт хайгааралынга тургузары-биле авиакомпанияга хамаарыштыр эң шыңгыы хевирни – казна бүдүрүлге черин тургускан бис. Бир талазында, чаңгыс борбак авиа бүдүрүлге черин чидирип болурунуң айыылдарын эвээжедирин чедип алыр, чүге дээрге кандыг-даа хевирге аңаа буураашкын болбас. Ынчалза-даа херек чүгле хайгааралда эвес. Тывага деңнээрге, байдалы чүгээр регионнарга безин тус черниң агаар шугумнарынга ужудары каражалыг ажыл-дыр. Ынчангаш казнадан хамааржыры дээрге чүгле хайгааралга турары эвес, а республика бюджединден деткимче алыры болур. Дыка үр үе иштинде дорайтаашкынга турган «Тува Авиа» компаниязы базым бүрүзүнде, лицензия бижик алырындан эгелээш, ужудар составты белеткээринге чедир деткимче хевирлерин хереглеп турар.

Буураан авиа бүдүрүлге черинге ооң мурнунда ажылдап чораан ажылдакчыларның аразындан 14 кижини – ужудукчуларны, борт-механиктерни, чер кырының албанының специалистерин бюджет таварыштыр эрткен ийи чыл дургузунда эде белеткеп, ажылче эгиткен бис. Амгы үеде «Тува Авиа» РКБ-де администрация ажылдакчылары-биле кады 49 кижи ажылдап турар. Ооң иштинче АН-2 самолеттуң 3 экипажы, МИ-8 вертолеттуң, Pilatus PC-12 авиатаксиниң экипажтары база чер кырының албанының 20 ажыг ажылдакчылары кирип турар.

Бүдүрүлге чери чоокку бир ай чартык үе дургузунда ужарының лицензиязын ап, ужудуушкуннарны күүседип эгелээр ужурлуг. «Тува Авиа» компаниязының дузазы-биле, үстүнде айытканым езугаар, тус черниң авиа-аргыжылга маршруттарын долузу-биле дуглаар деп планнап турар бис. Оон аңгыда Pilatus самолеттары-биле Сибирьниң аргыжылга рыногунче кирериниң дугайында бодалдар база бар, тодаргайлаарга, регионнар аразынга санитарлыг авиацияның авиабаазазын тургузар төлевилелге киржирин өөренип көрүп турар бис.

— «Тува Авиа» компаниязының парыгында амгы үеде кандыг агаар суднолары барыл? Олардан аңгыда каш база кандыг суднолар хаара туттунарыл?

— Амгы үеде бүдүрүлге черинде беш – үш АН-2 самолет, ийи МИ-8 вертолет бар. Оон аңгыда республиканың өнчүзүнге турган Pilatus PC-12 ийи самолетту бүдүрүлгеге дамчыдып бээр деп, ТР-ниң Чазаа шиитпирлээн. Моон-даа соңгаар паркты улгаттырар деп планнап турар бис. Специалистерниң санап турары-биле алырга, 12-20 олуттуг самолеттар тус чергениң авиациязынга эң таарымчалыг, ынчалза-даа ындыг самолеттарны тывары чидиг айтырыг болган. Россияда ол самолеттарны үндүрбейн турар. Даштыкы чурттарда база оларны ажыглалдан уштуп каапкан.

Ынчангаш Тывага тааржыр азы өскээр чугаалаарга, чаа L-410 ышкаш 20-25 олуттуг самолеттарны садып алыр дугайында айтырыгны өөренип көөрү-биле чогуур ведомстволарга дарый даалгаларны берген мен. Пассажирлер судноларының рыногунда Тываның агаар шугумнарынга тааржыр хевир амдыызында чүгле бо-дур, ынчалза-даа ону анаа схема езугаар садып алыр дээрге, өртек-үнези аажок бедик. Ону барымдаалап, регионнарга таарымчалыг лизинг схемаларын ажылдап кылыр дугайында РФ-тиң Чазаанга болгаш Росавиацияга саналдаар бис.

— «Авиа Менеджмент Групп» (АМГ) ХАН-биле кады ажылдажылга кандыг түңнелдерлиг болганыл?

— АМГ-биле дугуржулга езугаар көрдүнген ажылдар күүсеттинген. Pilatus PC-12 самолеттар Кызыл — Красноярск, Кызыл — Новосибирск маршруттарынга ийи чыл дургузунда ужуткан. Ужудуушкуннар доктаамал эвес турган-даа болза, кол сорулга шиитпирлеттинген: республиканы транспорттуг аңгылаашкындан чайлаткан.

Оон аңгыда ук төлевилелдиң политиктиг түңнелин база демдеглекседим. Төлевилелди ажылдап кылып, күүседир дээш удурланышкак чүүлдерни, коргуушкуннарны чежезин эртпээн дээр силер, ынчалзажок изиг күзел болгаш шынныг арга, туруш турда, дыка-ла бай-шыырак эвес регионга безин тус черниң авиациязын сайзырадыр талазы-биле аар өртектиг төлевилелди боттандырып болур-дур деп боттарывыска-даа, оппонентилерге-даа бадыткадывыс. Регионнарда авиацияларның чидиг айтырыгларынга хамаарыштыр, оларны сандараашкындан чайладыр талазы-биле аргалар дилээринге федералдыг эрге-чагырга органнарынга Тываның Пилатустар-биле дуржулгазы салдарны чедирер боор. Бо адырга бистиң чедимчелиг ажылдаанывыстың ачызында 2013 чылдан тура, маршруттарның чаа дүрүмнериниң талазы-биле субсидиялаар даңзыже кирген бис. Оон аңгыда 10 чыл бурунгаар эгелээнивис «Кызыл» аэропорт комплекизиниң чаартылгазының талазы-биле инвестиция төлевилелиниң ажылы шимчей берген. Мен бодаарымга, чаңгыс төлевилелге хамаарыштыр багай эвес түңнелдер-дир.

Артем Кореняко чугаалашкан.
«Взлет» национал аэрокосмиктиг журналдың тайылбырлакчызы.