Тодаргай хемчеглерни ап эгелээн

Чуртталга-коммунал ажыл-агыйы – экономиканың кол адыры болгаш чурттуң кайы-даа регионунда хүннүң чугула айтырыгларының бирээзи.

Россияның Президентизи Владимир Путин бо ажылдың деңнелин экижидип, чаартылгаларны кылыр сорулганы салып, ажылды шынарлыг углап-баштаарынга хыналданы күштелдирерин негээн. Аңаа үндезилеп, Тываның Чазааның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың чуртталга-коммунал айтырыгларын шиитпирлээри-биле тодаргай хемчеглерни болгаш сорулгаларның күүселдезинге хыналданы күштелдирерин база дааскан. Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының адырын сайгарып көөр болза, ол дыка нарын, хөй угланыышкыннарлыг комплекс, олар боттарының аразында сырый харылзаалыг. Ол хөй хевирниң ажыл-чорудулгазындан тургустунган. Ооң кол адырларынга чурттакчы чоннуң чурттап орар бажың-балгады, чылыг-чылыдылга, изиг болгаш соок суг, электри хандырылгазы хамааржыр. Ажыы-биле чугаалаар болза, чурттакчы чоннуң эргежок чугула хереглелдери-биле ол дорт холбаалыг. Коммунал инфраструктуразының объектилерин чаартыры-биле тускай сорулганы боттандырарынга, амыдырал хандырылганың шынарын бедидерин, чурттаарынга айыыл чок байдалын тургузар болгаш чурттап турар бажың-балгадынга чурттакчыларның хамаарылгазын эки талаже угландырарынче кичээнгейни салыр.

Кызыл хоорайда чаагайжыды туттунган чамдык бажыңнарның хөй чылдар дургузунда капиталдыг септелгезин кылбаанындан найысылалдың даштыкы овур-хевирин үреп турарын демдеглевес аргажок. Бо бажыңнарның чурттакчылары ооң девискээрин арыг-силиг тудуп, хумагалыг болуп, септелгезин чорудар болза, эки байдалга бажың хевээр турар деп бодаар мен. Сагыыр ужурлуг дүрүмнерни тоомчага албаанындан чаагайжыттынган бажыңнарның ниити байдалы баксырап, үрелип, хир-чамга туттура бээри ол.

Бодум хоорайда каракка көскүзү-биле чаржынчыг байдалдыг ниити чуртталга бажыңнарын эргидим. Чехов кудумчузунуң 8 дугаар бажыңда тууйбудан туткан 5 каът ниити чуртталга чериниң чоогунга чеде бээрге-ле, думчукка багай чыт уткуп алыр. Иштинче кире бээрге, дүмбей караңгы, сагыш караңгылаар. Дээвиири, ханалары туржук, базар чер безин караңгызындан көзүлбейн турар. Хир-чамын чугаалаан-даа ажыы чок. Бо хөй өг-бүлелерниң чурттап турары хөй квартиралыг бажыңда кандыг-даа деңнелдиг, кандыг-даа билиг-мергежилдиг хамаатылар бар. Оларның таарымча чок бо байдалдардан уштунуп, ниити-даа болза, чыл-чылы-биле чурттап келген оран-савазын чаагайжыдып алырын бодавайн турары чүден көскү. Yнер-кирер, ойнаар арга чок хирлиг, караңгы черде чаш уруглары өзүп турар. Коргунчуг-даа, чииртим-даа ...

Бо бүгү берге байдал канчап тургустунганыл? Чурттакчыларның чуртталга-коммунал ажыл-агыйында өре-ширезиниң ууттунмас кылдыр өскенинден. Хоорайның чуртталга-коммунал ажыл-агыйы-биле найысылалдың чурттакчыларының аразында бот-боттарын билишпезинден тамы улам ханылай берген. Оларның кайы-кайызының-даа буруузун миннип, чөпшээрежилгеге кээп, чидиг байдалдарны шиитпирлеп аар күзел чогундан хүнден-хүнче бергедээшкиннер тургустунуп турар.

«Думчуувуста» Тываның Россияга каттышканының 100 чыл ою «үзүп» келген-дир. Хамааты кижи бүрүзү берге байдалдардан уштунар аргаларны тыпкаш, чуртталга-коммунал ажыл-агыйының чурттакчы чонга берип турары чаагайжыттынган байдалдар дээш ачы-дуза төлевирин эгидер ужурлуг бис. Чаагай, чараш чуртталганы камнап алыры — бөгүнде соңгаарлаттынмас чидиг айтырыг ол. Найысылалда Чехов кудумчузунуң 8 дугаарлыг бажыңының чурттакчылары-биле чугааны чоруттум:

Айлаң Ондар: 1993 чылдан эгелеп чурттаан мен. Бо бажыңның коргунчуг байдалы бээр кирип орда-ла, көстүп кээр. Каракка көскү чүгээр чүү-даа чок, боттарывыс кызып тургаш, херек чүүлдерни акша чыггаш садып алгаш, хемчээн ап, септеп ап турар бис. Хоорай чагыргазынче, эргелеп-башкарар компанияже-даа билдириишкиннерни бижимел-биле каш удаа киирген бис. «Силерниң бажыңыңарны тууйбудан туткан-дыр, ам-даа 50 чыл ишти чурттап болур силер» — деп, бир дарга мындыг харыы берген. Июнь 23-те билдириишкинни хоорай чагыргазынче катап бижээш, ат салгаш, киирген бис. Ижер суу, арыгланыр чери чаңгыс өрээлде, дыка хирлиг. Эжиктер, соңгалар шупту ажык болгаш кыжын дыка соок. Бажың-балгат чок улус борта кээп чаглактаныр, арагалаар. Корум-чурум тудар шагдаа ажылдакчылары бар, ол хирезинде-ле дүне-даа, хүндүс-даа шимээн-дааштыг, бистерге дыш чок. Чаңгыс сөс-биле, бо бажыңда байдал дыка берге.

Саян Куулар: Мында дыка үр үеде чурттап чор мен. Чылдан чылче бо бажыңның байдалы баксырап турар.Сугнуң, чылыг дамчыдылгазының болгаш арыг-силигниң талазы-биле дыка берге бажыңнарга хамааржыр деп бодаар мен. Эрткен чылын дээвиир кырынга кара-саазын чадып, септеп кылган. Ынчалза-даа кыдыындан дамдылаар хевээр. Бистерни кичээнгейге албас, кым-даа айтырып келбес-тир. Капитал септелге шуут кылдынмаан. Уруглар ойнаар шөл ооң мурнунда чүгээр турган, амгы байдалын чугаалаан-даа ажыы чок. «Новый век» телекомпаниязының корреспондентилери бо бажыңның даштындан тырттырып алгаш чоруп турган улус, оон база сураг чок. Улуг байырлалдарга уткуштур бистиң бажыңывыстың хемчээн алыр боор деп идегел бар.

Хөй квартиралыг бажыңнарның даштыкы, иштики санитарлыг байдалы оларның чурттакчыларындан хамааржыр деп бодаар мен. Улаштыр-ла Калинин кудумчузунда 7 «а» дугаарлыг бажыңга четтим. Чурттап орар бажыңынга чамдык кижилер тоомча чок-даа болза, аразында чурттап орар оран-савазының байдалы дээш сагыш човангыр чурттакчылар тургулаар. Бо бажыңда чурттап турар бажыңын экижидер сорулгалыг чурттакчылар барын солунда бижээн. Подъездиге кире бээримге-ле, караңгылаш кынды, каът бүрүзүнүң кыдыында соңгаларын дуглап каанындан чүү-даа көзүлбес. 1-ги каътты эргий көрдүм, демир эжиктерлиг, коридорнуң шалазы чүгээр арыг, ушкан турган эзириктер шуут көзүлбеди. 2-ги каътче үндүм, арыг-силииниң талазы-биле база-ла чүгээр, шимээн-дааш чок, шыпшың, аай-дедир кылаштап тур мен, эжик ажыттынган соонда, кижи үнүп келди. Мендилешкеш, чугаалаштым. Мээң айтырыгларымга күзелдии-биле харыылап берди:

Болат Сырат: «Мен бо бажыңга чурттааш, чээрби ажыг чыл болдум. Ниити байдалы сандаргай, соңгалары чок, караңгы, чогум каът бүрүзүнде харыысалгалыг даргаларны соңгуп каан. Олар шыңгыызы-биле хайгааралды тургузуп, негеп турар. Корум-чурум талазы-биле ажырбас, санитарлыг байдал багай. Ооң мурнунда эргелеп-башкарар компания харыылап турган болза, ам шуут көрүнместээн. Өрт талазы-биле дериг-херекселдер бар турган, ам байдал дедир барган. Капитал септелгени кылыптар болза, бо бажыңның байдалы экижип болурунуң аргазы бар. Изиг, соок суглуг, арыгланыр чери квартиралар иштинде. Эжиктерин, соңгаларын болгаш шалазын кылыптар болза, байдал чүгээртээр деп бодаар мен».

Хөй квартиралыг бажыңнарның чурттакчылары демнии-биле харыысалгалыг кижилерин соңгуп, иштики-даштыкы байдалын арыг тудар, хуралдардан эрттирип турарын сүмелээр-дир мен. Каът бажыңнар харыылаар эргелеп-башкарар компания биле чурттакчылар аразында сырый харылзаалыг ажылдаар ужурлуг, изиг, соок суг болгаш чырык, чылыгның өрезин төлеп турар болза, бажыңның ниити байдалы чүгээртээр аргазы черле бар деп бодаар мен.

Анисья Тюлюш.
"Шын" солун № 76 2013 чылдың июль 4, четверг