«НААДЫМ-2013» — Тес-Хем кожуунда

"Шын" солуннуң редакциязының чогаадыкчы коллективиниң кожууннарже ээлчеглиг үнүүшкүнү-биле Тес-Хем кожуунда келгенивис бо.

Самагалдай суур 1763 чылда үндезилеттинген, оон бээр 250 чыл эрткен болгай. А Кызыл – Тыва Арат Республиканың төвү — найысылалы кылдыр чүгле 1923 чылдың июль 25-те чарлаттынган. Ындыг болганда Самагалдай мугур (1763-1923) 160 чыл дургузунда Тываның найысылалы болган. Самагалдайга Тываның баштайгы хүрээзи 1773 чылда туттунган, «ону шажын-чүдүлгелиг кижилер чоннуң улуг байырлалы-биле катай демдеглеп турар» деп Кара-Күске Чоодунуң «Мөгейиг» деп номунда айыткан. А Тес-Хем кожуун 1923 чылда тургустунган.

Каш-ла ай эрткенде, 1924 чылдың февраль 21-де, Тес-Моол кожууннуң (архивте ындыг) даргазы Хүн-Ноян Соян Далаа-Сүрүң ТАРН ТК-же бижик чоруткан. Ол дугайын төөгүчүвүс Юрий Аранчын 1990 чылдың март 28-теги «Шында» бижээн. Кожуунувустуң баштайгы удуртукчузу кым турганыл дээрзи моон илдең.

Кожууннарны кезип чорааш, удуртукчуларның болгаш чурттакчы чоннуң ажыл-ижин, амыдырал-чуртталгазын бетинде чораан кожууннар-биле ала-чайгаар деңней бээр. Тес-хемчилерниң, бо чылын республиканың малчыннар байырлалы — Наадым бо кожуунга болурундан ийикпе азы юбилейлиг чылынга белеткел ажылдары чоруп турарындан бе, хей-аъды бедик, удуртукчуларның ажыл-херээниң хайныгып турары илдең болду. Сагышка чырык, чараш сактыышкыннар Чыргаланды суурда Ю.Аранчын аттыг музейге аалдап чораанывыстан артып кагды. База ол ышкаш күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези «Чодураа» бар-дыр, амгы үениң негелдезинге дүүштүр ажылдап турары бүдүрген барааннарындан илдең болду. Ооң удуртукчузу чаа үениң технологтуг аргалары-биле ажылдап билир Байлак Белек-Байыровна Сарыгларны демдеглекседим.

Тес-Хем кожууннуң чагырга даргазы Юрий Давааевич Тыт-оол-биле ужуражып, кожууннуң ажыл-амыдыралының дугайында кыска чугааны кылдым.

— «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелге хамаарыштыр силерниң кожуундан кандыг бүдүрүлгелер тускай ылгавыр демдектиг (бренд) болурунга идегээр силер? Кандыг бүдүрүлгеңерни колдадып болурул?

Бирээде, КУБ «Чодурааны» чугаалап болур мен. Чүге дизе, май 24-те, Сүбедей спорт өргээзинге 2013 чылдың кол сорулгазы Тыва Республиканың Баштыңы — Чазааның Даргазының Айыткалы-биле боттанып эгелээн «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң бирги шилилге делгелгениң түңнелдери-биле, хымыска бир дугаар сертификат алган улус бистер бис. Арткан сүттен кылган продукцияның сертификадын дужаапкан бис. Анализтер бо айның дургузунда болу бээр. Ынчангаш Тес-Хемниң хымызы чаагай деп чүвени салбас деп бодап турар бис. Оон ыңай Моолда чурттап чоруур тыва өг-бүлелер-биле быжыг харылзаа тудар деп бодап турар бис. Оларның кылган хымызы белен ажывас, ооң чажыдын билип алыксап тур бис.

Ийиде, база бир делгелгеге эки түңнелдиг болган Ак-Эрик суурдан эзер-чүген, сыдым кылып турар улус бар. Эрзинге презентация кылып чорувуста, Чазак Даргазы Шолбан Валерьевич ону онзалап деткээн. Бирээде, сыдымның шынары дыка эки. Ийиде, ол сыдым бүдүрүп турар кижиниң идеязы дыка солун: бичии оол 3 харлап турда, аңаа ойнаарак белекке бээр эвес, тыва чаңчыл езугаар ойнаар бичии сыдым кылып бээр. Оон 7 харлыг апарганда, эр кижиге бээр белек — бызаа ыдар, хой сүрер сыдым, кажан эр бооп 18 харлыг апаарга, езулуг чылгычы эр кижиниң сыдымын белекке бээр. Бо бүгүнү ап көөр болза, эр кижини езу-чаңчылдарга өөредиринге, ооң эр бүдүжүн хевирлээринге улуг салдарлыг боор. Ынчангаш Чазак Даргазы бо ажылды бедии-биле үнелеп көрген. Бир дугаар республика делгелгезинге сыын кежинден кылган сыдымывысты Шолбан Валерьевич садып алган чүве. А инек кежинден болгаш буга кежинден кылып каан сыдымны Саха-Якутияның Парламентизиниң оралакчы даргазы садып алган. Ол черниң улузу дыка сонуургаар, сыдымның шынарын кайгап ханмас боор чорду.

Yште, Кызылда тууйбу (кирпич) өртээ улуг, 15-17 рубль чедип турар. Черногорск, Абакандан эккээрге оон-даа аартай бээр, 18-20 рубль чедер. Берт-Даг биле Чыргаландының баазазында тууйбу кылыр бүдүрүлге бар. Берт-Даг оолдары делгелгеге киришкен. Боттарының чогаадып кылган тууйбу өрттедир печкага холу-биле кылган тууйбуларын делгелгеге салып, бүдүрүлге бедик үнелелди алган. Ынчангаш оларга мини-станоктар садарынга дузалажырын өөренип, көрүп турар бис. Аңаа херек дериг-херекселдерниң өртээ 10 хире млн. рубль болуп турар. Бир эвес садып алыр болзувусса, бүдүрүлгеге 12 хире кижи ажылдаар. Дой-довурактың сертификадын эртип алган бис, ам чүгле бүдүрүп тывар черниң лицензиязын, аңаа турар күштүг техниктиг машиналарны салып эгелей бээр бис.

Дөрте, оон ыңай бисте ам элбек акша ажылдап алыр бир арга — сиген шөлдери. ССРЭ үезинде, хөй малдыг үеде, республиканың чартыы безин Тес-Хем кожуундан сигеннеп турган. Ынчангаш ам бистер 5 млн. 226 муң рубль дериг-херекселдерин садып алыр ужурлуг бис: тракторлар, сиген кезер, бөлер, тырыыр машиналар дээш, оон-даа өске. Бир эвес садып алыр болзувусса, бир чылдың, бир сезонун ажылдаарывыска, барык-ла 10 млн. рубль акша орулгалыг апаар бис. Чарыгдалдарны казыырга, арыг 7-8 млн. рубль акша орулга, он шаа кижи ажылга хаара туттунар. Ийи чыл хире ажылдаар болза, ол дериг-херекселдерни анаа дорт садып алыр аргалыг барымдаа бар.

Бо чылын бир ажыдар төлевилеливис КУП «Чодураага» сүт хүлээп алыр пункт ажыдар деп турар бис. Келир чылын сүт аймаандан кылган продукцияны хаптап, савалап эгелей бээр. Ол ышкаш Самагалдайга сүт кухнязы ажыдар деп планнап турар бис, база ол-ла төлевилелдиң иштинден.

Беште, Y-Шынаада шаанда, «Таңды-Сыны» совхозунуң үезинде-ле, артып калган ангор өшкүлер бар. Ол-ла черден ийи хире кижини өөренир кылдыр шилип алган бис. Yстүнде демдеглээним делгелге үезинде Улуг-Хемниң Эйлиг-Хемден малчыннар-биле дугуржуп алган турган бис. Шуурмакта ыяштан кылыглар кылыр бүдүрүлге тургузуп турар бис. Ону Тывада бир билдингир сайгарлыкчывыс Роберт Дермеевич Доржу бисти деткип кылып эгелээн. Ында пилорамаларны садып эккелген. Оон ыяш кылыглары хүлээп-саарар пункт тургузар, аңаа пилорамага үндүрген дилиг материалдары-биле кылган бичии бажыңчыгаштар, дача бажыңчыгаштарын, кажаа-хораа-даа садып ап болур.

— Республика деңнелинге Адалар чыыжынга эр кижиниң сагып чоруур дүрүмнерин хүлээп алган болгай. Силерниң бодалыңар-биле, езулуг эр кижиниң мөзү-шынары кандыг болур ужурлугул?

— Шолбан Валерьевичиниң бо эгелеп каан эгелээшкини дыка улуг салдарлыг болган. Бистиң кожуунга база чыышты кылгаш, организация, суур бүрүзүнге аңгы-аңгы чөвүлелдерни тургустувус. Суур бүрүзүнүң баштыңнары соңгуттунган. Мээң бодалым-биле, эр кижи көскүлең болбас ужурлуг. Удуртукчу эр кижи көрүнчүк дег көскү, арыг, үлегерлиг, көргүзүглүг болур. Бичии кижини чажындан кижизидип, тыва чаңчылдарга чаңчыктырар. Көдээ черге эр кижи кандыг боор? Бир дугаарында кадык боор, ажылгыр, каң кадык, иштики байдалы-биле мөге-шыырак боор ужурлуг.

— Амгы үеде чүү деп номну номчуп тур силер?

— Сөөлгү номчааным Чиңгис-Хаан дугайында Калашниковтуң «Жестокий век» деп номга дыка ынак мен. Ол номда полководчуларның овур-хевирин дыка сонуургаар мен. Бо амыдырал-биле деңнээрге, дыка ырак-даа болза, амгы удуртукчу эр кижиге эң-не кол чүве, соонда кымны арттырып каары. Тыва улустуң чугаазындан «Ыңгыржак эзерниң адаанда кандыг-даа мал чоруур, самдар тоннуң иштинде кандыг-даа мөге чоруур» дээр болгай.

— Юрий Давааевич, делегей чергелиг болгаш Россияда политиктерден кымны хүндүлээр силер?

— Политиктер аразындан В. Путинни езулуг туруштуг эр кижи кылдыр көөр мен, а маадырлар аразындан Сергей Шойгуну амгы үениң Сүбедейи деп болур. Чазак-чагырга талазындан бир дугаар улуг шаңналым Күрүне Думазының Хүндүлел бижии-биле шаңнатканым.

Чүнү күзеп турар сен дээр болза, кырывайн тургаш, малчынназымза деп бодап чоруур мен. Чүге дээрге тываларга эң-не хүндүткелдиг кижи – мурнакчы, муңчу малчын-дыр. Малчын боор таарымчалыг байдал бар-дыр.

— Юрий Давааевич, Тес-Хемниң юбилейлеринге тураскаадып, Наадымны маңаа эрттирер деп турар. Юбилей хемчеглеринге кандыг белеткел ажылдары чоруп турарыл?

— Бо чылын Тес-Хем кожууннуң тургустунганындан 90, Самагалдайның 250 чыл ою, Самагалдай хүрээзиниң тургустунганындан 240 чылы. Ол юбилейлерниң канчаар, кандыг барымдаалардан тыптып келгениниң дугайында эртем-конференциязын эрттирген бис. Аңаа Тываның шупту ат-алдарлыг эртемденнери киришкен. Ниитизи-биле 10 хире эртем-шинчилел ажылдарын таныштырган.

Бир дугаарында чүнү кылып эгелээн бис, «Тыва — арыг-силигниң девискээри» төлевилелге киржип, кожуун чергелиг мөөрей чарлаан бис. Ооң шаңналы 50 муң рубль акша. Самагалдайны долгандыр боктарны арыглап эгелээн бис. Бүдүн кожуун бо мөөрейде киржип турар.

Наадымның белеткел ажылынга Тес-Хемниң кирер адрезин орук аксында кылып эгелээн. Бай-Дагда арт кырын, Калдак-Хамар иштинде тураскаалдарны чаартып, ында чаламалар азып турар ыяштарны арыглааш, баганалар тургузар. Кижилерге эптиг байдалды тургузуп бээр бис.

Ол хамык ажылдарны Тес-Хемниң алдарлыг чурукчулары, культура ажылдакчылары кылып турар. Тыва Республика чергелиг мөөрей чарлаар болза, хөй акша үнер. Ынчангаш бодувустуң кожуунувуста хоочун, аныяк-даа чурукчулар бар. 100 ажыг ажылдар эскизтерни, макеттерни аразындан шилип тур бис. Хөй акша-даа үндүрбээн бис, тес-хемчилерниң боттарының көдүрлүүшкүнү-биле бүде бээр.

Бо айның 30-ниң хүнүнде республиканың хөгжүм-шии театрынга «Самагалдай сайзыра-ла! Тес-Хем кожуун делгере-ле!» деп байырлыг концертин көргүзер бис. Тес-хемчилерниң бүдүрген продукциязының делгелгезин база бараалгадыр бис. Наадымның бюджетте кирген акшазы дээрге-ле, малчыннарның шаңнал-макталы, аът чарыжы, мөге хүрежи дээш, көрдүнүп каан. А бистиң талавыстан аът чарыштырар шөлдү белеткеп бээр бис, арт кырынга өг хоорайжыгажын, хүреш үезинде олурар черлер, сценаны кылып бээр бис.

— Боттарының күзели-биле дузазын чедирер деп турар улус бар бе?

— Ак сеткили-биле дуза чедирер деп турар улус хөй. Тес-Хем кожууннуң хоочуннарының дугайында номну ТКУ-нуң башкылары белеткеп бээр деп турар.

Инна Дамба-Хуурак.

"Шын"солун № 70 2013 чылдың июнь 20