Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Дээди Хуралдың сессия хуралында сөстү алган

 Тываның Баштыңы республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң кол көргүзүглерин айтып, регион эрге-чагыргазының ажыл-чорудулгазының эки талаларын база онза кичээнгей херек болгаш чедир кылыр ажылдар бар угланыышкыннар дугайында чугаалаан. Шолбан Кара-оол парламент депутаттарының айтырыгларынга база харыылаан.  

 Тыва Республиканың Баштыңы бир дугаарында, кады үре-түңнелдиг күш-ажылы дээш парламентиниң депутаттар корпузунга четтиргенин илереткен. Ол ажылдың түңнелинде регионда ниитизи-биле эки шимчээшкин болганын ол демдеглээн.  

 Регионнуң ниити продуктузун, ылаңгыя үлетпүр бүдүрүлгезин улгаттырганы Тываның социал-экономиктиг байдалында эки демдектиң бирээзи болуп турарын Шолбан Кара-оол айыткан. Темп шапкын, ортумак российжи көргүзүглерни ажып турар.  

Тыва көдээ ажыл-агыйының ниити продукциязын көвүдедириниң темпизи-биле Сибирь регионнарының аразында 4-кү черде. Малдың шупту чүзүнүн база куштуң баш санын элээн көвүдеткен. 600 ажыг кижини хаара туткан «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдиң ачызында ону чедип алган. Төлевилел Тыва Республиканың Чазааның онза контролюнда турарын Шолбан Кара-оол демдеглээн. 

Тываның Баштыңы көдээ ажыл-агый дугайында чугаалап тура, ол угланыышкында чидиг айтырыглар ам-даа барын айыткан. Ветеринарлыг албанның хандырылгазы, уксаажыдылга херээн чорудары, малчыннарның ажы-төлүнге чогуур өөредилге ачы-дузаларын көргүзери – кол айтырыглар. Бо айтырыглар бүдүрүлге шугуму кайы хире дээштиг ажылдап турарынга шын байдалды көргүзүп турар. 

Тудуг адырында чидиг айтырыглар бар-даа болза, 6 млрд рубль ажыг акша-түңүнге ажылдар кылдынган. Эрткен 2016 чылда ол 4 млрд рубль хире турган болза, ам ол элээн өскен. 

Чугула көргүзүглерниң бирээзинге – республиканың кол капиталынче инвестиция шимчээшкини хамааржыр. Сөөлгү чылдарда ол угланыышкында көргүзүглер кудулаан болза, 2017 чылда ол көдүрлүп эгелээнин Тываның Баштыңы чугаалаан. Бедик социал-политиктиг турум байдалдыг регионнар бөлүүнде Тыва 7-ги черни ээлеп турарын Шолбан Кара-оол сагындырган.  

Амгы үеде Тыва биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук адырында 17 муң ажыг ажылчын олуттарны тургускан. Республика орулгазының 30 хуузу биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук продукциязын сатканындан кирип турар. Республика баштыңы бүрүткелдиг сайгарлыкчыларның санын кызырары соксаанын айыткан.  

Кадык камгалал талазы-биле, арагадан хораннанып, хан-дамыр эргилдезиниң аарыгларындан, ыжык аарыгларындан, туберкулезтан чок болуру ниитизи-биле кызырылганын Шолбан Кара-оол демдеглээн. Чаштарның өлүп хораары, амы-тынга четтинери база өлүрүүшкүннер саны эвээжээн. Республика Баштыңы ол көргүзүглер чүгле айтырыгның чидиин эвес, а чедип алган үре-түңнелдерни чугаалап турарын айыткан. Көргүзүглер эвээжээн болгаш, чоннуң саны немежип турар.

 2016 чылда назы четпээн өөредилге черлериниң чедингири 85 хуу болган. 2017 чылда үш чаа садикти туткаш, көргүзүглерни экижиткен. 

Ындыг болзажок, шиитпирлээр айтырыглар ам-даа хөй. Чижээ, өскүс уругларны бажың-биле хандырары. Акша-хөреңгини мөөңнеп тургаш, 1300 өскүстерни чурттаар чер-биле хандырган. Ам-даа 4600 кижи боттарының оочурун манап турар.

 Тыва Республиканың Баштыңы сөс алган соонда, Дээди Хуралдың депутады Иван Чучев кывар-чаар материалдар өртээниң хенертен өскенинге хамааржыр айтырыгны салган. Шолбан Кара-оол Тываның Чазаанга аъш-чем аймааның өртээ-биле дорт холбаалыг ол айтырыгны чаңгыс эвес удаа чугаалашканын, ындыг болзажок, регион чазааның ол байдалды чавырылдырар аргазы эвээжин демдеглээн. Россия Федерациязының Чазааның даргазы Дмитрий Медведевтиң адынче база «Роснефть» нефтегаз компанияның адрезинче ук айтырыгны шиитпирлээринге деткимчени көргүзерин база кывар-чаар чүүлдерниң эвээжээрин болдурбазын дилээн чагааларны чоруткан.

 Ол айтырыгны шиитпирлээр арга – бүдүрүкчүже, чижээ Ачинскиниң нефть болбаазырадыр заводунче дорт үнер база регионнуң нефть баазазын хөгжүдеринче инвесторларны хаара тударында, деп Шолбан Кара-оол санаан.  

Дээди Хуралдың даргазының оралакчызы Ирина Самойленко, Россияның Президентизи-биле дорт шугумдан көдээде эмнелгелер айтырыын Тываның Баштыңы бодунда демдеглеп алганын айыткан. Көдээ черлерде поликлиникаларны, ылаңгыя хөй чон хандырып турар кожууннар аразының эмнелге төптерин экижидер дээш кандыг хемчеглерни алыр деп турарын ол сонуургаан. Чижек кылдыр, Кызыл-Мажалык суурда сандаргай байдалдыг поликлиниканы адаан. 

Эртен эмнелгелерниң кол эмчилериниң киржилгези-биле видео-конференция болурун Шолбан Кара-оол чугаалаан. Кол айтырыгларның бирээзи – кадрлар составы болур. Тываның Баштыңы кадрлар шуптузун шиитпирлээр деп сагындыргаш, чер-черлерде медицинаның шынарын экижидеринге, ону таарыштырарынга улуг ажылдарны кылырын чугаалаан. Ол угланыышкында хөй ажылдар кылдынар. 

Дээди Хуралдың депутады Юрий Тыхеев фермерлерни деткииринге база федералдыг программаларга киржириниң нарынынга, социал политика талазы-биле комитет даргазының оралакчызы Ульяна Монгуш кожууннарда кадрлар айтырыгларынга хамаарышкан айтырыгларны салган.  

«Тываның парламентизи-биле бистиң үре-түңнелдиг кады ажылдажылгавысты үнелээр мен. Дыштанылга мурнунда сессия хуралында, кады ажылдажылгавыс дээш депутаттарга четтиргеним илередип, бо чылдың эрткен айларында социал-экономиктиг хөгжүлдениң кол түңнелдериниң дугайында чугааладым. Чидиг айтырыгларны шиитпирлээр аргаларны сүмеледим. Кывар-чаар материалдар өртээниң өскени-биле холбаштыр кандыг хемчеглерни алганывысты, чайгы үеде бир дугаарында кылыр ажылдарның, түреңги чорук-биле демисежириниң дугайында чугааладым. Чүгле күш-ажыл база төрээн черивиске ынакшыл-биле шупту чүвени чедип алыр бис» - деп, Тываның Баштыңы, парламентиге ужуражылга соонда, бодунуң блогунда бижээн.