«Тыва Республикада өскүс болгаш ада-иезиниң хайгараалы чок арткан уругларны чурттаар чер-биле хандырар» айтырыг талазы-биле медээ

90 чылдарның ортаа үезинден 2008 чылга чедир республиканың өскүстеринге чурттаар чер тудар дээш акша-хөреңги үндүрттүнмээн. Республикада өскүс уругларны чурттаар чер-биле хандырар программа 2008 чылдан эгелеп ажылдап эгелээн. Тыва Республиканың «Өг-бүле болгаш уругларның социал камгалалы» күрүне программазының иштинде «Өскүс уругларны база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны база оларның санында кижилерни чурттаар чер-биле хандырары» программа чорудуу-биле, 2013 чылдан 2018 чылга чедир, өскүстерге чурттаар бажыңнарны тудуп азы садып ап эгелээн.  

Чүгле 2017 чылда 163 өскүс уругларны бажың-биле хандырарынга 150 млн. рубльди тускайлаан. Ооң 142 млн. рубли - федералдыг бюджеттиң, а 8 млн.ажыг рубли - республика бюджединиң акша-хөреңгизи. 2018 чылдың март 7-де байдал-биле көөрге, 2017 чылда тускайлаан акша-хөреңги-биле 98 чурттаар черни туткан, 56 квартираны республика өнчүзүнче шилчиткен.  

Ук категорияның кижилеринге бажың тудуп азы садып алырынга, 2008-2017 чылдарда федералдыг база республика бюджетеринден 1,5 млрд. хире рубльди чарыгдаан. 1298 кижини бажың-биле хандырган. 137 өскүстерни чурттаар чер-биле хандырарынга, 2018 чылдың бюджединде шупту 433 млн. 247 муң рубльди, ооң 228, 6 млн. рублин федералдыг бюджетте база 204,6 млн. рублин республика бюджединде тускай угландырган.

- Тыва Республиканың Чазаа өскүс уругларны база оларның санында кижилерни чурттаар чер-биле хандырар дээш дараазында хемчеглерни чорудуп турар: 

2004 чылдың ноябрь 1-де «Чер дугайында» Тыва Республиканың Конституция хоойлузунче өскерилгелерни киирип, өскүс уругларга база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга болгаш өскүс уруглар база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уруглар санында кижилерге садыглаашкын чокка, арендага чер участоктарын бээр арганы тургускан. 

2018 чылда программаны чедиишкинниг боттандырар дээш, ТР-ниң Чазаа 2017 чылдың декабрь 4-те № 557-р айтыышкынны хүлээп, өскүс уруглар база ада-иезиниң хайгараалы чок арткан уругларга, 2018 чылда, Тыва Республиканың девискээринге чурттаар чер алыр эргезин боттандырар айтырыг талазы-биле хемчеглер планын («орук картазын») бадылаан.  

«Тываэнерго» АН өскүс уругларга туткан бажыңнарны электри энергиязынга кожар талазы-биле хемчеглерни кылырынга база техниктиг байдалынга хуусааны кызырар ажылдарны чорудуп турар.

Республика өскүс уругларга бажыңнар тудар шөлдерниң төлевилел-смета документациязын ажылдап кылырын база инженерлиг инфраструктуразын тударын инвестициялап турар.  

Тудуг организацияларының талазындан ажылды шынар чок кылганда азы күрүне керээзинде чарган хүлээлгелерин күүсетпээн таварылгаларда, хомудал негелделерни доктаамал чорудуп турар.  

- Россияның Өөредилге яамызы биле Тыва Республиканың Чазааның аразында 2018 чылдың февраль 6-да ат салганы № 074-08-2018-060 дугуржулга-биле, 2018 чылда ол сорулгага федералдыг бюджеттен республика бюджединче 161 млн. 132 муң рубль түңнүг субсидияны берген. 

Тыва Республиканың Баштыңының чөпшээрешкени үлелге езугаар, 2018 чылда Тыва Республиканың девискээринге 137 чурттаар черни тудар (садар), Кызыл хоорайның оочурда бүрүткеткен өскүстерниң саны хөй болганы-биле, найысылалга 96 чурттаар черни тудары планнаттынган.  

Ол категорияның хамаатыларын бажың-биле хандырарынга күрүне 20 хире чыл ишти акшаны үндүрбээнин регионнуң чазаа дыңнаткан. Дыка үр үе эрткен соонда, республикада өскүс уругларны чурттаар чер-биле хандырар айтырыг чүгле 2008 чылдан эгелеп шимчеп, аңаа 955 муң рубльди берген. Ооң көвей кезии – 800 муң рубли – республика бюджединден акша-хөреңги. Дараазында чылдарда республиканың эрге-чагыргазы ол сорулгага акшаландырыышкынны көвүдедип, Москвага тускай сорулгалыг акшаны туруштуг камгалап эгелээн.  

Өскүс уругларга бажыңнар тудуу шапкынчааны-биле деңге, судче негелдерлерни киирип эгелээн. Чурттаар черни алыр арга тыптып келгенин улус билип, ону ажыглап эгелээни ол. 20 чыл иштинде шимчевейн турган айтырыгны ындыг дораан шиитпирлээри болдунмас. Аңаа миллиардтар түңнүг акша-хөреңги херек. Республиканың чазаа база муниципалитеттер өскүс уругларны чурттаар чер-биле хандырар дээш бар-ла аргаларны ажыглап турар. Ооң түңнелдери көскү. Тывада программа күүселдези-биле 1200 ажыг өскүстер чаа бажыңнарны алган. Ол 2008 чылда эгелээн. Ол чылдар дургузунда федералдыг база республика бюджединден 1,5 млрд. хире рубльди тускай сорулгаже угландырган. 

Тываның Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилел өскүс уругларга база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларга чурттаар чер тударынга көрдүнген акша-хөреңгиниң шын чарыгдалынга контрольду алган. 2018 чылдың январь 1-ге чедир, чурттааар чер чок болгаш учетта турар өскүс уругларның саны 1,4 хуу көвүдеп, 4611 кижи болган: 14- 17 харлыг – 1080 кижи; 18-23 харлыг – 1720 кижи; 23 хардан өрү назылыг – 1811 кижи. Оочурда бүрүткеткен кижилерниң эң хөйү Кызыл хоорайда - 1668 кижи, Чөөн-Хемчик кожуунда - 388 кижи, Кызыл кожуунда - 351 кижи. 

2017 чылда өскүстерни бажың-биле хандырарынга 150 млн. ажыг рубльди чарыгдаан. Ооң 142 млн. рубли - федералдыг бюджеттиң, 8 млн. ажыг рубли - республика бюджединиң акша-хөреңгилери. Ол акша-түң-биле 163 кижини бажың-биле хандырар.  

ТР-ниң Өг-бүле болгаш уруглар херээниң талазы-биле агентилелдиң медээзи-биле алырга, Тываның кожууннарында белен 38 бажыңны алыкчыларга үлээн, а арткан туттунган бажыңнарның документилерин долдуруп, чогуур ажылдарны кылып турар. Мөңгүн-Тайга кожуунда 6 бажыңны тудугжулар чогуур үезинде дооспаны-биле, негелделиг хомудалдарны киирген. Кызылда Иркутская кудумчузунда 48 квартиралыг бажыңны тудуп турар. 2017 чылдың «Жилье» КХН-биле күрүне керээзин чарган. 2018 чылдың майда ону күүседир ужурлуг. 

Өскүс база ада-иезиниң хайгараалы чок арткан уруглар ортузунда алган чурттаар оран-савазын камнаар, ону ажыглаар эргелериниң дугайында тайылбыр ажылдарын чорудуп турар. 

I. Өскүс болгаш ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны чурттаар чер-биле хандырарының акшаландырыышкыны: 2008 чылга чедир ол сорулгага акша үндүрттүнмээн. 

2008 чылда шупту – 955, 5 муң рубль, федералдыг бюджеттен – 155, 5 муң рубль, республика бюджединден – 800 муң рубль. 

2009 чылда шупту – 7 млн. 652, 5 муң рубль, федералдыг бюджеттен – 1 млн. 018 муң рубль, республика бюджединден – 6 млн. 634, 5 муң рубль.  

2010 чылда шупту – 26 млн. 420 муң рубль, федералдыг бюджеттен – 16 млн. 471 муң рубль, республика бюджединден – 9 млн. 949 муң рубль.  

2011 чылда шупту – 98 млн. 662 муң 334 рубль, федералдыг бюджеттен – 58 млн. 422 муң 796 рубль, республика бюджединден – 40 млн. 239 муң 538 рубль. 

2012 чылда шупту – 85 млн. 288 муң 221 рубль, федералдыг бюджеттен – 60 млн. 449 муң 321 рубль, республика бюджединден – 24 млн. 838 муң 900 рубль. 

2013 чылда шупту – 316 млн. 602 муң 300 рубль, федералдыг бюджеттен – 194 млн. 393 муң 800 рубль. республика бюджединден – 122 млн. 208 муң 500 рубль.  

2014 чылда шупту – 422 млн. 731 муң 200 рубль, федералдыг бюджеттен – 218 млн. 129 муң 300 рубль, республика бюдждинден – 204 млн. 601 муң 900 рубль.  

2015 чылда шупту – 190 млн. 094 муң 300 рубль, федералдыг бюджеттен – 180 млн. 589 муң 600 рубль, республика бюджединден – 9 млн. 504 муң 700 рубль.  

2016 чылда шупту – 197 млн. 335 муң 100 рубль, федералдыг бюджеттен – 187 млн. 468 муң 300 рубль, республика бюджединден – 9 млн. 866 муң 800 рубль.  

2017 чылда шупту – 150 млн. 565 муң рубль, федералдыг бюджеттен – 142 млн. 263 муң 300 рубль, республика бюджединден – 8 млн. 301 муң 700 рубль.  

2008-2017 чылдарда, республикада өскүс уругларны база ада-иезиниң хайгааралы чок арткан уругларны чурттаар чер-биле хандырарынга шупту 1 млрд. 496 млн. 306 муң 455 рубльди чарыгдаан (федералдыг бюджеттен – 1 059 360 917 рубль; республика бюджединден – 436 945 538 рубль).  

2018 чылдың бюджединде өскүс уругларны бажың-биле хандырарынга шупту – 433 млн. 247 муң рубльди тускайлаан, ооң 228, 6 млн. рубли – федералдыг бюджеттен, 204,6 млн. рубли – республика бюджединден. 

 II. Чурттаар чер-биле хандырганы: 

 2008 чылда – 22 кижи; 

 2009 чылда – 35 кижи;

 2010 чылда – 80 кижи; 

 2011 чылда – 144 кижи; 

 2012 чылда – 105 кижи; 

 2013 чылда – 308 кижи;

2014 чылда – 404 кижи; 

 2015 чылда – 107 кижи; 

 2016 чылда – 43 кижи; 

2017 чылда – 38 кижи (туттунган объектилерни дужааптарга саннар өскерлир). 

1286 өскүстер болгаш ада-иезиниң хайгараалы чок арткан уруглар 2008-2017 чылдарда бажыңнарны алган. 

 III. Өскүстер болгаш ада-иезиниң хайгараалы чок арткан уругларның бажың оочуру:  

2018 чылдың январь эгезинде – 4611 кижи.  Оларның иштинде: 

 14 - 18 харлыглар – 1080 кижи; 

 18 - 23 харлыглар – 1720 кижи; 

 23 база оон өрү назылыглар – 1811 кижи.  

Эң хөй ындыг хамаатылар Кызылда - 1668 кижи; Чөөн-Хемчик кожуунда - 388 кижи, Кызыл кожуунда - 351 кижи.