Тывага Моолдуң Убсанур аймааның хүннери: ийи тала турисчи агымны ийи катап көвүдедир

 Чурттар аразының «төгерик столунуң» темазы - кызыгаар туризмин сайзырадып, айыыл чок чорукту хандырары болган. Тыва Республиканың найысылалы — Кызыл хоорайга Моолдуң Убсанур аймааның хүннеринде ук хемчег эрткен. Ооң ажылынга Тываның, Красноярск крайның, Хакасияның, Моолдуң Увс аймааның регион эрге-чагыргазы, депутаттар, айыыл чок чорукту хандырып турар хыналда органнары, эртемденнер болгаш турисчи операторлар киришкен. Кызыгаарлар аразында аай-дедир туристер агымын 2 катап көвүдедир деп бурунгаар угланган кол сорулганы чугаалашкан.  

"Бисте турисчи дыка солун хемчеглер бар. Чижээ, Увс аймак Моолда чыжырганың чурту кылдыр санадыр болгаш, чылдың-на күзүн чыжыргана фестивалы эртип турар. Плантаторлар чыглып келгеш, ажыл-херээн чугаалажып, делгелгени организастап, тулган дээн инновация продуктузун мөөрейде шилип турар. Оон аңгыда, туристерни тевелер чарыжы сонуургадыр. Улангом биле Кызыл аразында авиарейсти тургузарынче чүткүп, аэропортка делегей секторун ажыдар ажылды чорудар бис. 

Увс аймак биле Тыва Республиканың эрге-чагыргазының кады ажылдажылгазы ниитизи-биле турисчи агымны улгаттырып, калбартыр. Турисчи хандырылганың шынарын сайзырадыр бис» - деп, Моолда Увс аймактың бойдус болгаш туризм эргелелиниң начальниги Батбаяр Батаа чугаалаан. 

Увс – Моолдуң соңгу-барыын чүгүнде, 19 сумуларны каттыштырган аймак. Ниити шөлү - 69,5 муң дөрбелчин километр. 2010 чылдың сан-чурагайы-биле алырга, регионда 73 муң кижи чурттап турар. Административтиг төвү - Улангом хоорай. Тыва Республика-биле (Россия) кызыгаарда "Боршоо-Хандагайты" эрттирилге-хыналда пунктузу ажылдап турар. Амгы үеде Россия биле Моолдуң аразында виза чок аргыжылга чуруму бар. 30 хонук чедир аян-чорукка виза бадыткалы негеттинмес. Туристерниң аай-дедир аргыжылгазынга ол дыка таарымчалыг. 

Сөөлгү чылдарда Тывада база турисчи фирмалар саны көвүдеп, ачы-дуза хевирлери калбарган, турисчи баазалар кылдыр ачы-дуза чедирилгезинче малчыннарны хаара туткан. Туризмде шупту адырларларны киирген: экономика, культура, эртем, спорт база айыыл чок чорук. Алтайның күрүне университединиң экономиктиг география база картография кафедразының эргелекчизи, география эртеминиң доктору, шуулганның эксперти Александр Дунец кызыгаар туризминиң айтырыгларын болгаш келир үезиниң дугайында сонуургаткан. 

"Шынап-ла, кызыгаарлар аразында кады ажылдажылга – кызыгаар черде кожа-хелбээ регионнарның доктаамал ажыл-чорудулгазы-дыр. Ынчангаш кызыгаарлар аразында туризм күрүне ужур-уткалыг улуг айтырыг болур ужурлуг. Бо көргенивис Тыва Республика-биле Увс аймактың чорудуп турары ол ажылдары эки түңнелдерни эккээр» - деп, Александр Дунец санаан. 

Тыва "Енисейниң Сибирин" база төлээлеп турар. Кызыгаарлар аразында кады ажылдажылганың база бир хевири ол. Чижээ, Тываже орук Хакасияны таварты эртер. Кожалар-биле кады ажылдажылга чокта, чүү-даа болдунмас. 

Хакас Республиканың культура яамызының туризм сайзыралының килдис начальниги Анжелика Челтыгашева, «Енисей Сибири»-биле туризмни деткиир аңгы ажылчын бөлүктү тургузарын саналдаан. Информацияны дүрген солчурунга, хемчеглерге кады киржиринге база турисчи төлевилелдер боттанылгазынга ажыктыг.  

Красноярскиниң күрүнениң педагогика университединиң политология болгаш эрге-хоойлу кафедразының доцентизи, политиктиг эртемнер кандидады, эксперт Георгий Змановский туризмни сайзырадыр херекте чугула четпейн турар чүүлдү «төгерик столда» демдеглээн. 

"Туризм –экономиктиг харылзааларның чүгле кезээ эвес-тир. Ол күрүне болгаш социал айыыл чок чорук системазының структуразында чугула элемент болур. Моолда азы Кыдатта, ол азы өске девискээрлерге, турист кижиниң кылып болбас чүүлдерин тода бижээн нормативтиг эрге-хоойлу документилерин шагда хүлээп алган. Культурлуг ужур-чаңчылдар, шажынчы езулалдар, агаар-бойдустуң онзагайы-биле ол холбашкан. 

Турист кижи чуртче кирер мурнунда, тодаргай хоругдаашкыннарны баш бурунгаар билген турар ужурлуг. Чижээ, бир эвес турист тайга-даксылга походтарынга ынак болза, кайда айыылдыг араатаннар барын. Азы чер шимчеп болур зоналар кайдазын. Чедир билип албаан чүүлдерни, чөрүлдээлерни, онза байдалдарны болдурбазынга ол херек. Тывада ындыг хевирлиг нормативтиг эрге-хоойлу актызы чок. Хоойлужудулга эрге-чагырга органнары база депутаттар ол айтырыгны шиитпирлээринге базымнарны кылыр дээрзинге бүзүрээр мен» - деп, Георгий Змановский демдеглээн.  

«Төгерик столдуң» ажылының үезинде эксперттерниң кызыгаар чоогунуң девискээрлеринге туризмниң элээн каш хевирлерин хөгжүдериниң перспективазын, туризм-биле холбашкан шапкын экономиктиг ажыл-чорудулганың айыылының дугайында илеткелдерни сонуургаткан.  

Турисчи объектилерниң террорга удур камгалалынга хамаарышкан чидиг айтырыгларны, «Тыва – Моол» чоннар аразының турисчи маршрудун кииреринге эптиг арга-дуржулгаларны база сайгарып көрген. ОБЯ-ның Тыва Республикада Кол эргелели, ТР-де Национал гвардия, ФАА-ның ТР-де кызыгаар эргелели айыыл чок чорук темазынга тураскааткан илеткелдерни берген.  

"Туризм хөгжүлдезинге хамааржыр программа документилерин эде көөр деп шиитпирледивис. Чүгле Тыва Республика эвес, а "Енисей Сибири» төлевилелде регионнар - Красноярск край биле Хакасия база. Өске талазында - Увс аймактың чагыргазы база. 3 чылда кады ажылдаар перспективтиг программаны тургузарын планнадывыс. Тодаргай турисчи маршруттар айыттынган кады ажылдажылганың чиге «орук картазын» бо чылын тургузарын дугуруштувус. Ол туризм адырында ажылды күштелдиреринге дөгүм. Ачы-дузаның база айыыл чок чоруктуң чогуур деңнелин хандырар дээш, маршруттарда кирген ол турисчи оруктарны, инфраструктура объектилерин сертификациялаар.» - деп, Чазак Даргазының оралакчызы Александр Брокерт сайгарылганың түңнелин таныштырган. 

Бо чылдың июльда Тывага болуп эртер «Сибирь дугуржулгазы» регионнар аразының ассоциация хуралынга, туризм хөгжүлдезиниң айтырыын киирери баш бурунгаар билдинген. «Сибирь дугуржулгазы» чөвүлелдиң даргазы, республика Баштыңы Шолбан Кара-оол Сибирь регионнарының ужуражылгазынче Моолдуң кызыгаар аймактарының губернаторларын чалаанын дыңнаткан.