Тываның Баштыңы Улан-Баторга чораанының дугайында: кызыгаар регионнарны хөгжүдер дизе, кызыгаар кады ажылдажылгазынга хосталганы бээр

Россия Федерациязының субъектилериниң аразындан Тыва Моолдуң эрге-чагыргазының албан езузу-биле чалаан баштайгы девискээр болган, ол дээрге Моолдуң президентизи Х.Баттулганың бүгү Россия болгаш Тыва-биле кады ажылдажылгаже улуг кичээнгейни салып турарының херечизи-дир деп, республиканың массалыг информация чепсектериниң төлээлери-биле ужуражылганың эгезинде Шолбан Кара-оол демдеглээн.  

Тыва делегация Моолдуң чазааның элээн каш удуртукчулары-биле ужуражыышкыннарны эрттирген. Оларның аразында – Моолдуң чазааның даргазының оралакчызы, Садыг-экономика болгаш эртем-техниктиг кады ажылдажылга талазы-биле российжи-моол кады ажылдажылга комиссиязының моол чазактың талазындан даргазы У.Энхтувшин, парламентилер аразының «Россия-Моол» бөлүктүң удуртукчузу Б.Энх-Амгалан, Моолдуң даштыкы херектер сайыды Д.Цогтбаатар, орук болгаш транспорт хөгжүлдезиниң сайыды Ж.Бат-Эрдене, энергетика сайыды Т.Гантулга, камгалал сайыды Н.Энхболд. Улуг төлевилелдерни боттандырарынга киржип турар «MonqolynAltCorporation» компанияның топ-менеджерлери-биле база тыва делегация ужурашкан.  

Моолче чорук-херектиң кол сорулгазы – Енисей Сибириниң девискээрлери биле Моолдуң аразында ажыл-агыйжы харылзааларны чаа кол деңнелче көдүреринге үндезин боор дөрт инфраструктурлуг төлевилелдерниң презентациязынга дүүштүр ужуражыышкыннарның киржикчилерин болгаш чугаалажышкыннарның программаларын таарыштыр тургускан дээрзин Тываның Баштыңы дыңнаткан. Ол дээрге кызыгаарлар аразының оруун – автомобиль болгаш демир-оруун тудары, авиааргыжылганы болгаш транзиттиг электроэнергияны организастаары-дыр. Төлевилелдерни кожа чыдар девискээрлерниң транспорт болгаш энергетика четкизин чүгле тудуштурар дээш эвес, а Азияның өске күрүнелеринче, ылаңгыя Кыдатче, хостуг транзит аргаларын тургузары болганын чугаалаан.  

Тываны тавартыр транспорт харылзаазының системаларын тургузарынга Моолдуң эрге-чагыргазы сонуургалдыг, бо талазы-биле базымнарны уткуштур кылып турарын Шолбан Кара-оол чугаалаан. Чижээлээрге, Тываны тавартыр демир-орукту Хубсугул аймакта Овоот хөмүр-даш уургайынга чедир Моол тудар деп турган болза, ам ону россия-моол кызыгаарда Арц-Суур эрттирилге пунктузунга чедир тударының дугайында сайгарып көрүп турар. Харын-даа мырыңай ол участоктуң төлевилел ажылдарын эгелей берген.  

Моолдуң оруктар хөгжүлдезиниң яамызы Кызылдан Цаган-Тологой хыналда-эрттирилге пунктузунга чедир Арц-Суурга тутчу бээр демир-орук төлевилели бүдүрүлгениң чорудуун элээн шапкынчыдар деп турарын демдеглээн.  

Российжи планнар-биле холбаштыр автомобиль оруктарының четкизин Моол сайзырадып турар. Чижээлээрге, Улан-Батордан Улангом угланыышкынныг автомобиль оруун Хандагайтыда эрттирилге пунктузунга чедир тудар ажылдар кидин түлүк. Тываның эрге-чагыргазының шудургу күжениишкининиң түңнелинде, 2017 чылда Р-257 «Енисей» федералдыг магистральдың угланыышкынын ол эрттирилге пунктузунга чедир өскерткен. Делегей стандарттарынга дүгжүп турар орукту төндүр тударынга чедир кайы-даа таладан кызыгаарларынга чедир 200 километр орукту тудары арткан.

 Бо ужуражылгалар үезинде, оруктуң кыдат-моол кызыгаарже угландыр адырын улаштыр тудуп, Енисей Сибиринге Кыдатче үнер кыска автомобиль оруун ажыдып болурун база чугаалашкан. 

Тыва биле Моол аразынга пассажирлерниң агаар аргыштырылгазын организастаар дугайында Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкинин херек кырында боттандырып болур деп моол тала санап турар. Кызыл хоорайда аэропортту бүрүнү-биле чаарттыры доостурунуң кырында, а моолдар Улангомда аэропортту үш чыл соңгаар тудуп доозупкан. Ооң техниктиг дерилгезиниң деңнели чурттар аразынга ужар самолеттарны хүлээп болур бедик шынарлыг. Ынчангаштың Моолдуң чазаа Тываның Баштыңының эгелээшкинин деткип, Кызыл – Улангом аразынга авиамаршрутту ажыдарын Чазактар аразында комиссияга чугаалажып көөр айтырыгларның аразынче киирер деп турар. Аэропорттардан тускай сертификация болгаш өске-даа документилер негевес коммерциялыг авиарейстерни бо чылдың чайын организастап болур деп, Шолбан Кара-оол журналистерге чугаалаан. 

Ийи чурттарның аразында кызыгаар ажылын, кызыгаар чанында девискээрлерниң аразында харылзааларның чурумун Россияның-даа, Моолдуң-даа талазындан эде көөрүн үе негей берген деп, Тываның Баштыңы демдеглээн.  

«Бистиң Моолга чораанывыс, аңаа болган ужуражыышкыннар, чугаалажыышкыннар ийи чурттарның аразында кады ажылдажылгага, кызыгаар чоогунда чурттап турар кижилерниң харылзааларынга, садыглаарынга болгаш аргыжарынга шаптыктыг чүүлдер хөй, олар улуг дипломатияның бедиинден белен көзүлбес. «Тудар база эрттирбес» деп принципке чагырткан күрүне кызыгаарының ажылын өскертир херек.  

Ынчангаш кожалар-биле кады бизнести чорударынга төп элээн хосталганы бээр ужурлуг. Кызыгаарның айыыл чок чоруун улуг херимнер болгаш шыңгыы хоругдалдар-биле эвес, а өске аргалар-биле хандырып болур» - деп, Шолбан Кара-оол айыткан.  

Тыва биле Моолдуң аразында уксаалыг малдар солчулгазының болдунмаан чижээн ол чугаалаан. Республика элээн каш чылдар бурунгаар кады дугуржулга езугаар, Хубсугул аймакка тыва ивилерни чедирген. Моолдар бодунуң талазындан тевелерни бээрин аазаан, кызыгаардан ону эрттирип чадап каан – Моолдуң чазаа тус черниң уксаалыг малын үндүр сөөртүрүн хораан болган, ону чүгле бо чылын ап каапкан. Российжи талада база ындыг шаптараазыннар бар.  

Чижээ, Тываның кызыгаар кожууннар база суурларының хөй кезии кызыгаар зоназының 5 километринде чыдар. Хоойлу езугаар, российжи Тываже кирип турар Моолдуң хамаатызы, кызыгаар зонага садыглаар хамаанчок, автомобильден үнүп-даа, доктаап-даа болбас.  

«Ол-даа, бистиң-даа талада сайгарлыкчыларга баш мунгаш байдал тургустунган. Россияның өске черлери-биле харылзажырынга транспорттуң чедингир эвези, бодувустуң черивиске таптыг ажылдап алырывыска моондакты тургузуп турар. А шапкын сайзырап бар чыдар моол рынокче үнер дээривиске, кызыгаар чурумунуң шыңгыызындан база каайлы хоругдалдарындан ону кылып шыдавас бис. Кызыгаар чоогунуң амыдыралында хүн бүрүде таваржыр мындыг «үүрмек чүүлдерни» дораан чугаалашканывыс-биле бистиң ужуражылгаларывыс ажыктыг болган. Москвадан азы Улан-Батордан олар көзүлбес. Тодаргай кижиге азы бүгү чуртка ол кайы хире шаптыктыын, маңаа чурттааш билип болур. Моолдуң даштыкы херектер яамызы база кызыгаар шериглериниң эргелели мени дыңнааш, аңаа чөпшээрешкеннер. Бистиң чазаавыска бодувустуң туружувусту албан камгалаар мен» - деп, Тываның Баштыңы аазаан. 

Кайы-даа таланың бизнесменнериниң кылыр улуг болгаш биче-даа чүүлдери хөй, оларның кады ажылдаар күзели бар. Чугаа чүгле Тываның дугайында эвес, а Сибирь девискээрлериниң дугайында база чоруп турган. Эът, арга-арыг ыяжы, дүк болбаазырадыр бүдүрүлгелерни кады тургузар дугайында саналдар база кирген. Тудуг материалдарын, аъш-чем барааннарын сөөртүр адырда кады ажылдажылганы база саналдаан. Ол чүгле санал-онал болуп арткан, чүгле дизе бизнес ийи күрүнениң эрге-чагыргазындан инфраструктура, хоойлужудулга болгаш өске-даа айтырыглар шиитпирлерин манап турар. Тываның Баштыңының бодалы-биле алырга, кайы-даа угланыышкыннарга бот-боттарын билчир чорук бар, туруштар тодараттынган, оларны боттандырып, кады ажылдаары арткан. Моол-биле кады ажылдажылга дугайында регионнар аразының «Сибирь чөпшээрежилгези» ассоциацияның июль айда Тываның найысылалынга эртер хуралынга база катап чугаалажып көөр деп, парлалга конференциязының төнчүзүнде Шолбан Кара-оол дыңнаткан. Аңаа Моолдуң чазааның төлээлери болгаш кызыгаар аймактарның губернаторлары база киржир.