Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Дээди Хуралдың даргазы Каң-оол Даваа Улуг-Хем кожуунга чорааннар

Майның 1-де Шагаан-Арыг хоорайга Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалынга тураскааткан хемчеглерден аңгыда, Улуг-Хем кожууннуң 95 база Шагаан-Арыг хоорайның 130 харлаан байырлалдарын база эрттирген. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол биле Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламент) даргазы Каң-оол Даваа тус черниң чурттакчылары-биле ужуражып, байырлыг болуушкуннар-биле байырны чедирген.

Күш-ажылчы коллективтерниң байырлыг чыскаалындан аңгыда, фотоделгелгени организастап, «Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы» хүндүлүг аттарны тыпсып, күш-ажылга шылгарааннарны шаңнап-мактап, оларны алгап-мактаан. 

Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол база парламент даргазы Каң-оол Даваа тырттырган чурук уран чүүлүнүң мастери, Россия Федерациязының кадык камгалалының тергиини, Тыва Республиканың кадык камгалалының алдарлыг ажылдакчызы Владимир Данжаловтуң фоточуруктар делгелгезинде ажылдарын сонуургап көргеннер. 

Дараазында кожууннуң хүндүлүг чурттакчызы атты тыпсыр езулал болган. Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолга «Улуг-Хем кожууннуң хүндүлүг хамаатызы» атка тывыскан. Хүндүлүг ат дээш кожууннуң удуртулгазынга өөрүп четтиргенин илереткеш, Улуг-Хем кожуун дыка хөй угланыышкыннарда эки көргүзүглерин чедип алганын демдеглээн. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы-биле байырны чедирип тура, тургузукчу болгаш мурнакчы күш-ажылы-биле өскелерге үлегер-чижек - Улуг-Хем кожууннуң Эйлиг-Хем суурда ангор дүк болбаазырадыр мини-цехтиң ажыл-чорудулгазын онзалаан.  

Күш-ажылы-биле амыдырал-чуртталганың шынарын бедидип, сорулгаларын күүседип, чаа-чаа чедиишкиннерни чедип алырын Тываның Баштыңы чугаалаан. Чонга ажылдаар аргаларны тургузуп бээр дээш регионнуң эрге-чагыргазы бүгү талазы-биле ажылдап турар. Республика Чазаа биле Дээди Хурал кады ол талазы-биле демниг ажылдап, регионнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезинде дыка хөй айтырыгларны шиитпирлээнин Шолбан Кара-оол чугаалаан.  

Республиканың төп кезээнде чыдар болгаш, Улуг-Хем кожуун онза кичээнгейде. Ол Тываның хөгжүлдезинде кол рольду ойнап турар девискээрлерниң бирээзинге хамааржыр. Чүге дизе Шагаан-Арыг хоорай хөгжүлдеде кол идиглиг Кызыл-Чадаана-Хандагайты федералдыг орукта чыдар. Сөөлгү чылдарда хөй-ниити амыдыралы шапкынчып, аңгы-аңгы хар-назылыг болгаш үзел-бодалдыг кижилерни каттыштырып, ажылда, чогаадылгада чаа-чаа чедиишкиннерже угланып, төрээн черинге ажыктыг болур күзелди күштелдирип, тыва чоннуң күш-ажылчы ужур-чаңчылдарынга аныяк салгалды кижизидип, амыдырал-чуртталганы ам-даа эки болдурар дээш тургузукчу ажылче угландырган.  

«Кожууннуң хүндүлүг ажыл-ишчилери, көдээ ажыл-агыйының, өөредилгениң, кадык камгалалының болгаш экономика адырының база улус ажыл-агыйының хоочуннары силерге, Улуг-Хемге силерниң ынакшылыңар, тургузукчу ажыл-чорудулгаңар дээш сеткилим ханызындан өөрүп четтиргенимни илереттим. Бодуңарның өг-бүлеңерни, төрээн чериңерни чаагайжыдар дээн изиг күзелиңер, үре-түңнелдиг күжениишкиниңер ачызында, республиканың улуг кожууннарның бирээзи эки талаже өскерлиишкиннерни доктаамал чедип ап турар» - деп, Шолбан Кара-оол чугаалаан.  

2012 - 2017 чылдарда, беш чыл дургузунда, тус черниң бюджединиң орулгазы 2,5 катап (2012 чылда - 373 740,8 муң рубль, 2017 чылда - 760531,8 муң рубль) өскен, кожууннуң бодунуң орулгазы база 2 катап көвүдээн. Муниципалдыг тургузугнуң ооң мурнунда чедишпес бюджеди ам эки талаже өскерилген.  

Кожуунда база республикада ниитизи-биле кол адыр болур көдээ ажыл-агыйы хөгжээн. Чижээ, көдээ база арат ажыл-агый кооперативтери, азы фермер ажыл-агыйларының саны 2 катап өскен (2012 чылда - 42, 2017 чылда - 86) , хууда дузалал ажыл-агыйларының саны база немешкен. 

Беш чылда малдың баш саны 7 хуу өскен, ооң иштинде бода малдың 11 хуу, шээр малдың 17 хуу, 2017 чылда хой, өшкүнүң саны 56 772 баш четкен (2012 чылда - 48 212), чылгы малдыы - 68 хууга. 

Беш чыл иштинде көдээ ажыл-агый продукциязын бүдүрери 25 хууга немешкен: эътти – 10 хуу, сүттү - 52 хуу, дүктү - 31 хууга. Болбаазырадылга мини-цехтерин ажытканы, чалаң сүттүң, эъттен кылыглар, колбаса аймааның, балык бүдүрүлгезиниң хемчээлин көвүдеткен.

Дүктен кылыглар бүдүрүлгезин 30 хуу, дараан чүүлдерниң 2,5 катап хөйнү бүдүрген. Эйлиг-Хемде Кырлыг-Кара Нина Кыргысовнаның удуртканы дүк болбаазырадыр бүдүрүлгеге күрүне деткимчезин көргүскени - көргүзүглерни экижидеринге идиглиг болган.

 «2014-2017 чылдарда база 2020 чылга чедир көдээ девискээрлерниң турум хөгжүлдези» федералдыг тускай сорулгалыг программаның киржикчилери кожуунда бар. Амгы үеде кожуунда 5 бажың белен (Торгалыг, Иштии-Хем, Хайыракан, Ийи-Тал, Арыг-Үзүү сумуларда), программа киржикчилери 2017 чылда 3 бажыңны туткан. 

Эрткен чылдың төнчүзүнде Эйлиг-Хем суурда 80 олуттуг көдээ клубту ажыткан, Ийи-Тал суурда спорт залдыг база интернаттыг, 176 олуттуг ниити билиг школазын тудуп турар.

Улуг-Хем кожууннуң чурттакчыларынга Дээди Хуралдың даргазы Каң-оол Даваа база байырны чедирген. Эрге-чагырганың регион, муниципалдыг органнарының база чурттакчы чоннуң ниити күжениишкини-биле кожуунда социал ужур-дузалыг чаа объектилер туттунуп, бүгү талалыг хөгжүлдениң быжыг үндезини тургустунганын ол демдеглээн.

Республика парламентизиниң спикери Улуг-Хем кожууннуң Хүндүлел бижиктери болгаш Өөрүп четтириишкиннеринге төлептиг болганнарга байырны чедирген. Олар кожуунунуң чаагай чоруу болгаш хөгжүлдези дээш боттарының ак-сеткилдиг күш-ажылы-биле шаңналга төлептиг болган деп Каң-оол Даваа айыткан.  

Байырлыг кежээниң онзагай бир кезээ – Улуг-Хем кожууннуң төлээлеринге шаңналдарны тыпсыры болган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол уран чүүл мөөрейлериниң каш дакпыр тиилекчилери – ыры болгаш танцының «Улуг-Хем» ансамблинге 100 муң рубльдиң сертификадын берген. Хореограф Алена Донгур-оолга «Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты тывыскан.