Тываның Баштыңы май байырлалының бүдүүзүнде күш-ажылдың кижилеринге күрүне шаңналдарын тывыскан

Бо хүн Чазактың хуралдаар залында чалаттырган аалчылар - малчын, тараажыдан эгелээш, эмчи, башкыларга чедир республиканың хөгжүлдезинде үлүг-хуузун киирип чоруур күш-ажылчы шалып ишчи кижилерни онзалап демдеглээн. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чоннуң ынак байырлалы – Частың болгаш Күш-ажылдың хүнү-биле байырны чедирип, күш-ажылы, арга-дуржулгазы болгаш талантызы-биле чаартыкчы чедиишкиннерни чедип алган шупту чаңгыс чер-чурттугларга байырны чедиреринге дыка-ла таарымчалыг байырлал бо деп демдеглээн. 

- Күш-ажылы-биле шылгарап, республиканың хөгжүлде сайзыралынга үлүг-хуузун киирип чоруур кижилер улуг байырлалдың бүдүүзүнде онзагай белекти – күрүне шаңналдарын алыр. Бүгү чуртта болгаш бистиң республикавыста ол чаңчыл болу берген чараш езулал. А Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалында ону тыпсыры - чоргаарал!  

Амыр эвес үелерни чурт эртип турар. Ону бис көрүп турар бис. Чурттуң экономиказы тодаргай кызагдаашкыннарны ажып эртип, көдүрлүп эгелээрге-ле, барыын чүк чурттары Россияның бурунгаарлаашкынынга шаптык болур бир-ле чүвени чогаадып алыр апарган. Бистиң ниитилеливисти то быдарадып каар күзел оларны салбастаан. А херек кырында ол көңгүс дедир боттанып турар. Океан ажыр болгаш европейжи «эштерниң» талазындан базыышкынга харыы кылдыр Россияның чону национал баштыңчывыс – Владимир Владимирович Путинни долгандыр улам сырый каттыжа берген. Президент соңгулдалары ону бадыткаан – бистиң Ада-чуртувус шын орукту шилип алган. Чеже-даа ыйытса, Россияның хөй националдыг чону тура-соруктуг болгаш шудургу күш-ажылы-биле бергелерни ажып, бистиң амыдыралывыстың шупту адырларында эң-не көскү, бедик чедиишкиннерни чедип алырынга бүзүрээр мен! 

Чедиишкиннер кайда-даа бар. Чурт үргүлчүлелдиг хоозуралдан үнүп, турум хөгжүлдеже кирген. Россия аграрлыг күчүлүг күрүне деп адын эгиткен, бистиң тараавысты бүгү делегей садып ап эгелээн. Ада-чурттуң агроүлетпүр комплекизиниң хөгжүлдезинде шапкын базым шупту российжи чоннуң, бирги ээлчегде көдээниң чонунуң кызымак ажылының ачызында чедип алдынган.  

Ынчангаш күрүне, чурттуң удуртулгазы Ада-чуртувустуң хөгжүлдезинде көдээ ишчилерниң киирген үлүг-хуузун улуу-биле үнелеп турар. Бөгүн, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Батаа Бууевич Кунгаа «Россия Федерациязының көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты алыр.  

Батаа Бууевич көдээ ажыл-агыйында бежен ажыг чыл ажылдап турар. Күш-ажылчы оруунуң хөй кезиин уксаажыдылга ажылынга бараалгаткан. Совет үеде хой ажыл-агыйында селекция ажылын идепкейлиг чорудуп турган.  

Бо чылын, республикада Бичии суурлар хөгжүлдезиниң чылы кылдыр чарлаан болганда, Батаа Бууевичиниң эде тургузуушкун чылдарында солун үезин сагынмайн барып шыдавас мен. Батаа Бууевич Эрзин кожууннуң «Качык» көдээ суурун катап тургускан кижилерниң бирээзи. Ооң удуртулгазы-биле кызыгаар черде суурга школа-интернатты, уруглар садын, ФАП-ты, көдээ чагырга бажыңын, культура одаан туткан.  

Батаа Бууевич 1998 чылда «Уургай» уксаажыдылга кооперативин тургузуп, амга чедир ол бүдүрүлгени удуртуп чоруур. Ажыл-агый чөөктүг тыва өшкүнү өстүрүп, ооң бажын көвүдедип, малдың продуктулуг чоруун бедиткен. Бурун уксааны бадыладыр база өшкү чөөгүн болбаазырадыр цехти тургузар дээн ажылдарны эгелээн. Ол бүгү ажылдар Батаа Бууевичиниң тура-соруу-биле боттанган. Барык чидер четкен чөөктүг тыва өшкүнүң дуюн катап тургузуп, тус черниң уксаазын камгалап арттырары-биле республиканың дөрт кожуунунга өшкү ажыл-агыйлыг одарларны болгаш бригадаларны тургускан. Бөгүнде чөөктүг тыва өшкүнүң баш саны 29 муң чедип, ам-даа өзүп турар.  

Чурттуң бедик күрүне шаңналын алганы дээш база бистиң мал ажыл-агыйывыстың келир үезинге, уксаажыдылга херээнге ам-даа чедиишкиннерни Батаа Бууевичиге күзеп каалыңар.  

Эргим, эштер! Көдээниң ишчилеринде ам эң-не харыысалгалыг үе келген, часкы хүн – чылды чемгерер дээр! Республиканың агроүлетпүр комплекизинде бистиң 148 муң чаңгыс че-чурттугларывыс хаара туттунган. Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринде 10 муң ажыг кижи ажылдап турар. 2017 чылдың түңнелдери-биле көдээ ажыл-агый продукциязын 2,2 хууга көвүдеткен. Үнүш ажыл-агыйы 6,1 хуу өзүлделиг. Кадыг агаар-бойдустуг бистиң республикавыска ол төлептиг көргүзүг. Агаар-бойдус доктаамал «чаңнап турза-даа», малчын, тараачын ажыл-агыйга бердинген кижилерниң ачызында ол чедип алдынган. Ындыгларга, бир дугаарында, тараажы Виктор Зотович Пирогов хамааржыр. 

Виктор Зотович шериг соонда, 14 чыл хире чолаачылаан, эде тургузуушкун чылдарында ажылын бүрүнү-биле өскерткен. Тараа тарыыр бодунуң херээн эгелээн. Бо чылын Пироговтуң ажыл-агыйы юбилейлиг 30 чылын демдеглээр. Арга-дуржулгалыг тараажы ол чылдарда тарылга шөлүн улгаттырып, дүжүдүн көвүдеткен. Чер ажылының технологиязын сагып, үрезинни шын шилип, чемишчидилгени чогуур үезинде чорудуп тургаш, эрткен чылын эң хөй дүжүттү - бир гектардан 18 центнерни ажаап алган.  

Виктор Зотовичиниң ажыл-агыйы боду дээрбелиг, хлеб быжырар черлиг. Быжыг бут кырында тараажыны бүгү Тыва таныыр, чаңгыс чер-чурттуглары хүндүлээр. Республиканың көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелериниң удуртукчулары болгаш ажылдакчылары ооң арга-дуржулгазын күзелдии-биле шиңгээдирлер. Тываның үнүш ажыл-агыйынга ачы-хавыяазын болгаш хөй чылдарда карак кызыл ажылын республиканың чазак-чагыргазы үнелеп, көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдыкчызы хүндүлүг атты тывыскан турган. Бөгүн ооң күш-ажылынга онза үнелел – «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалын тыпсыр. Күш-ажылчы байырлалдарның бүдүүзүнде бистиң республиканың чер ажылдыгларынга байырны чедирээлиңер! 

Эрткен чылын агроүлетпүр комплекизиниң кол адыры – мал ажыл-агыйында продукция хемчээлиниң өзүлдези хевээр арткан. Мал продукциязының үлүү АҮК-те 83 хуу черни ээлеп турар. Малчыннарның күш-ажылы-биле тыва суурлар сайзырап, быжыгып турар. Сөөлгү чылдарда малдың баш саны өскен. Хой болгаш өшкү малдың баш саны 1990 чылда турганындан ажып, өзүлде чедип алдынган. Чурттакчы чоннуң кижи санынга онааштыр мал бажын алырга, Сибирь федералдыг округда 2013 чылдан бээр эң мурнунда бис.

Өгбелеривистиң малчын ижин кадагалап, ону көвүдедип чоруур улуг салгалдыг кижилерге мөгеер апаар. Кара даң бажындан, орай кежээге чедир олут чыдын чок ажылдап, аныяктарга күш-ажылчы болгаш амыдыралчы арга-дуржулгазын дамчыдып чоруур кижилерге четтирдивис. 

Күш-ажылдың хоочуну, маадыр ие Тадар Аданмаевна Ким-оолга республика шаңналы – «Күш-ажылчы шылгарал» медальды тыпсыры улуг хүндүткел деп санаар мен. 

Тадар Аданмаевна март айда 80 харын демдеглээн, республиканың көдээ ажыл-агыйынга чартык чүс чыл чыгам ажылдаан, өөнүң ээзи Григорий Доспанович-биле кады ооң хөй кезиин малчыннаан. Олар алды ажы-төлдүң ада-иези. Тадар Аданмаевна бөгүн 13 уйнуктарлыг. Хүндүлүг дыштанылгада-даа болза, малчыннап, херээженнер шимчээшкининиң хөй-ниити ажылдарында киришпишаан. Күш-ажылга ынаа-биле чоок кижилеринге, кожаларынга, чаңгыс чер-чурттугларынга үлегер-чижекти көргүзүп чоруур хоочунга улуг шаңналды алганы дээш байырдан чедирээлиңер! 

Республиканың көдээ ажыл-агыйының хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу дээш, Өвүр кожуундан 1396 баш шээр, 96 баш бода, 97 баш чылгы малдыг муңчу малчын, хууда дузалал ажыл-агыйының баштыңы Борис Тюлюшович Шожапка; Тожудан салгал дамчаан ивижи-аңчы Борис Доптанайович Акка; Таңды кожуундан «Заря» агрохолдинг КХН-ниң тракторист-механизатору Анатолий Борбак-оолович Тамбиевке; Эрзин кожууннуң ветеринария эргелелиниң мал эмчизи Галина Александровна Сандыкчапка бөгүн күрүне шаңналдарын тыпсыры төлептиг. 

Көдээ ишчиниң ажылынга хүндүткел, көдээ ажыл-агыйынга, аграрлыг бизнеске күрүне деткимчезин бээри – мурнады боттандырар угланыышкын бооп арткан. Көдээниң ишчилери бистиң черивисте эң-не кол кижилер болур! Көдээ ажыл-агыйының шупту ажылдакчыларынга байырны чедирдивис! 

Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Өөредилге, кадык камгалалы, культура, спорт, почта болгаш радиореле харылзаазы, чаагайжыдылга болгаш корум-чурум камгалаар адырларда ажыл-чорудулгазы-биле эң-не көскү шылгараан кижилер шаңналдарны алырлар.

42 чыл стажтыг, көдээ школада физика башкызы Олег Александрович Одумачи база 40 чыл стажтыг, Россияның ниити өөредилгезиниң хүндүлүг ажылдакчызы, уруглар садының эргелекчизи Лидия Байкараевна Монгуш бистиң уругларывысты өөредип, кижизидип турар. Бүрен-Бай-Хаак көдээ библиотеканың эргелекчизи Людмила Михайловна Солодова, В. Көк-оол аттыг Национал хөгжүм-шии театрының артизи, республика чергелиг харыысалгалыг хемчеглерниң башкарыкчызы Шеңне Александровна Шоюн чечен чогаал болгаш уран чүүлче чонну хаара туткан.

 Милицияның участок төлээзинге ажылдап чораан, амгы үеде алдын холдуг мастер, көдээ староста Николай Багай-оолович Бяков, шииттиргеннерниң эргелерин камгалап чоруур иштики албанның майору Розалия Холур-ооловна Дугер, назы четпээннер-биле ажылдаар участок төлээзи, полицияның лейтенантызы Айгыз Александровна Салчак корум-чурум камгалаарынга боттарының күжүн берип чоруурлар. 

Бирги республика эмнелгезиниң офтальмология салбырының эргелекчизи Галина Васильевна Соян бисти эмнеп, 18 чыл стажтыг харылзаачы Виктор Олегович Панасюра биле көдээ почтачы Ульяна Шулуун-ооловна Ондар бистерни чоокшулаштырып, найысылалдың «Чаагайжыдылга» бүдүрүлгезиниң ажылчыны Ульяна Орус-ооловна Монгуш бистиң бажыңывыс – Кызылды арыг-силиг тудуп чоруур. 

Олар шупту өөрүп четтиришкиннерге төлептиг!  

Бөгүн шаңнал алыр кижилерниң дугайында кысказы-биле таныштырып тура, российжи деңнелдиг шаңналга төлептиг болган кижини адап, чоргааралдың сөстери-биле доозайн.

Россияның алдарлыг спорт мастери Дженни Максимовна Чамыянга российжи спорттуң хөгжүлдезинге киирген улуг үлүг-хуузу дээш Россия Федерациязының Президентизиниң Өөрүп четтириишкинин тывыскан. 

Алдар-аттыг спортчунуң база арга-дуржулгалыг инструкторнуң чедиишкиннерин санаар болза, дыка хөй. Дженни Максимовна – Россияның беш дакпыр чемпиону, Делегей чемпионадының мөңгүн медалының эдилекчизи, Европа чемпионадынга ийи удаа ийиги черни ээлээн. Сурдлимпий оюннарынга дзюдога чурттуң чыынды командазы-биле Россияны ийи катап төлээлээш, 2013 чылда Болгарияга мөңгүн, 2017 чылда Турцияга олимпийжи алдын медалды чаалап, эң дээди спортчу шаңналдың эдилекчизи болган.  

Көскү спортчу чедиишкиннери дээш чурттуң удуртулгазының бедик үнелээшкининге төлептиг болган Дженниге байырны чедирээлиңер.