Тываның Баштыңы 2017 чылда чазактың ажыл-чорудулгазының түңнелдерин ТР-ниң Дээди Хуралынга илеткээн

 – Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Хүндүлүг коллегалар! 

Бодумнуң албан-хүлээлгем аайы-биле болгаш депутаттар корпузу база республика чазааның эки кады ажылдажылгазының чаңчылы езугаар, 2017 чылдың түңнелдерин таныштырар-дыр мен. Чазактың отчедунуң хевири бо чылын элээн өскерилген. Бо чылдың март айда бистер шупту чурттуң кол соңгулда кампаниязының үезинде чаңгыс чер-чурттугларывыс-биле хөй удаа ужуражып, боттарывыстың кады ажылывысты таныштырып тургаш, отчеттуг кампанияның бирги чадазын херек кырында эрткен бис. 

Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың үнелели билдингир. Президентиниң албан-дужаалынга Владимир Владимирович Путинни Тывага деткээниниң түңнели – чуртта эң бедик көргүзүглерниң  бирээзи. Бистиң чаңгыс демниг туружувус болгаш кылып чоруткан ажылывыс дээш депутаттар корпузунга өөрүп четтиргенимни, бар арганы ажыглап, илередиксеп тур мен. 

Отчеттуг чылда кол кичээнгейни дараазында угланыышкыннарга мөөңнээн деп санап турар мен – республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң чаа стратегиязын ажылдап кылырынга, дүрген бурунгаарлаарының аргаларын тодарадырынга. Чаа эгелээшкиннерни боттандырып шыдаар аныяктарның энергиязынче кичээнгейни углаан. Удуртуп баштаар ажылдың шупту деңнелдеринге төлевилел хевири колдаан. Кол инфраструктурлуг төлевилелдерни боттандырары көрдүнген. Ядыы-түреңги байдалды эвээжедири болгаш ажыл чок чорук-биле демиселче ажылды углаан.

Хүндүлүг депутаттар! Силерниң бадылааныңар бюджеттиң хемчээлинге республиканың күүседикчи эрге-чагыргазы, чазаа ажылдап турар. Федералдыг органнарга күжениишкинниг ажылдың түңнелинде 2 миллиард рубль ажыг тускай сорулгалыг федералдыг субсидияларны бюджетте көрдүнгенинге немештир хаара тудуп шыдаар аргалыг болган бис. Ол акша-хөреңгини социал инфраструктураның хөгжүлдезинче болгаш көдээ ажыл-агыйны деткииринче угландырган. 

Чылдың-на чарыгдалдарның ортумаа-биле 90% хирези социал ужур-дузалыг болгаш бирги чергениң чарыгдалдарынче үнүп турар. Социал адырже 19 млрд 531 млн рубльди чоруткан азы 76 хуузу. Экономика адырларынче – 2 млрд 914 млн. рубль азы бюджет чарыгдалдарының 11 хуузу. 

Чарыгдалдарны болгаш боттарывыстың орулгаларывысты таарыштырганывыстың ужурунда, сөөлгү 3 чылдарда бюджет адырының ажылдакчыларынга шалыңны шуптузун төлээр аргалыг болдувус. Дараазында хуусааже шилчий бээр шалың чээлизинге өрелеривис барык-ла 2 катап кызырылган. Социал чарыгдалдар талазы-биле хүлээлгелеривис долу хемчээлге күүсеттинген. «Чарлык» ажылдакчыларының шупту 11 категорияларының шалыңын көдүрериниң индикативтиг көргүзүглери 2017 чылдың IV кварталында чедип алдынган.

Республиканың бодунуң орулгалары, 2016 чылдыынга деңнээрге, 8 хуу ажыг улгаткан (462 млн рубльге). Комплекстиг хемчеглерниң түңнелинде өзүлде чедип алдынган. Хамыктың мурнунда үндүрүг политиказын чамдык черлерге таарыштырганының болгаш үндүрүг баазазын алгыткан түңнелинде, сөөлгү 5 чылда каттыштырган бюджетче үндүрүглер ниитизи-биле 41 хуу чыгыы улгаткан. Ол үеде орулгалардан үндүрүглер элээн дүрген өскен – 2,7 катап, кижилерниң хууда өнчүзүнден – 2,5 катап, юридиктиг кижилерниинден – 2 катап.

Шупту үндүрүглерниң 15 хуузу эң хөй үндүрүг төлекчилери даг-тывыжының 5 бүдүрүлгелеринден кирип турар. Оларга база бир хөй үндүрүг төлекчизи немежип келген – 55 дугаарлыг мото-адыгжы дагжы бригада.  

Үндүрүглерни болгаш төлевирлерни хөйнү төлээрин хандырар хууда инвесторларны республикаже хаара тудары бистиң ажылывыстың база бир кол угланыышкыны бооп артар.

Шупту компанияларның республикаже киирген инвестициялары 2014 чылдан бээр 19 млрд рубль, төлээн үндүрүглерниң хемчээли 1 млрд 677 миллион рубль болган. 

Хүндүлүг коллегалар! Бо чылдың саң-хөөзүнүң элээн чидиг айтырыгларынга силерниң деткимчеңерни алыксап тур мен. Амгы үеде Россияның Чазаанда бюджеттер аразында чаа харылзааларны чугаалажып, орулгаларның ортумак деңнелинге үндезилээн бюджет моделин сайгарып турар. Бистиң бодалывыс-биле алырга, ындыг методикада регионнарның ылгалдыг чүүлдеринче шоолуг сагыш салбаан. Чижээлээрге, бистиң республикавыска чедериниң бергези, девискээри даглыг болгаш кызыгаар чанында чыдары, чурттакчы чонунуң санының эвээжи болгаш чурттап турарының тарамыы. 

Орулгаларны ортумак деңнелге үндезилээнинден 2016 чылда бистиң херек кырында чарыгдалдарывыс моделдиг бюджеттен 4 млрд 408 млн рубль хөй болган: 

Бо айтырыгны бистер Күрүне Думазынга көдүрүп, коэффициентилер бедидериниң аргаларын сайгарып чугаалажырын депутаттарга саналдап, парламент дыңнаашкыннарын эрттирерин шимчедип эгелээн бис. Республиканың депутаттарының деңзигүүрлүг сөзү база дыңналыры кончуг чугула. Бо айтырыг талазы-биле Дээди Хуралдың депутаттарының тодаргай туружу херек. 

Ажыл төлевириниң эң эвээш хемчээлинге соңгу чүк немелделери болгаш хууларын немей санаары-биле байдал база дыка нарын. Тыва Республиканың 2018 чылда бюджединге бо немелделер талазы-биле 1 млрд 659 млн рубль немелде акша-хөреңги херек. 

Федералдыг чазактың немелде деткимчезин алыр дээш, республиканың чазаа бар-ла күжениишкиннерин үндүрүп турар. Ажыл төлевириниң эң эвээш хемчээлинге соңгу чүк немелделерин немей санап болурунуң дугайында Россияның Конститустуг Судунуң шиитпири бар деп билир бис. Бо айтырыгны чугаалажып көөр болгаш чаңгыс аай турушту тодаргайлаары-биле профэвилелдер, чазак, прокуратура, суд-биле парламент сырый ажылдаары эргежок чугула. Чазакты судка киирген билдириишкиннерни прокуратура херек кырында деткип турганы ышкаш байдал катаптавас ужурлуг. Ындыг бодамча чок болгаш чөпшээрежилге чок хөделиишкиннерден республиканың бюджеди когараар. Ол чүүл ажыл шалыңының ниити фондузунга, организацияларның болгаш муниципалитеттерниң агар саннарынга багай салдарлыг. 

Боттарының бүдүрүлгезин алгыдар деп турар улуг компаниялардан чаа инвестициялар кирерин 2018 чылда манап турар бис. «Тардан Голд» компания (700 млн рубль) алдын болбаазырадып тывар фабриканы болгаш чуртталга комплекизин тудуп эгелээрин планнап турар. «Лунсин» (1 млрд 500 млн рубль) комбинаттың девискээринге полиметалл рудаларын казып тывар шахтаны болгаш ийи чуртталга комплекстерин тудуп эгелээрин планнаан. «Межегей хөмүр-даш» хөмүр-даш компания» (400 млн рубль) – чер адааның суун сордурар станцияны  тудар. 

Федералдыг чазак-биле 2018 чылда дугуржуушкуннар чарарының түңнелдеринде эки чүүлдер бар. Бир эвес эрткен ийи чылда дугуржуушкуннар-биле бюджетче инвестицияларның хемчээли 1 млрд 800 млн рубль турган болза, 2018 чылда 2 млрд 300 млн рубль боор. Бо чылын терапия корпузу биле спорт-культура төвүн тудуп доозарынга акша-хөреңгини тып алган бис.

 База катап демдеглеп каар чүүлүм, эң ылаңгыя даштыкыдан кызагдаашкыннар болгаш саң-хөөнүң чегей байдалынга инвестицияларны хаара тудары – чазак биле республиканың Дээди Хуралының кол сорулгазы. Өскээртен деткимче көргүзерин манавайн, бүдүрүлгени боттарывыс хөгжүдер болгаш хереглелди хандырар ужурлуг бис. 

Республиканың ниити бүдүрүлгезинде биче болгаш ортумак бизнестиң үлүү 12 хуу, а ында үүрмек бизнестиң үлүү колдап турар. Бөгүн республикада 7 муң 693 биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чоруктуң субъектилери бар, ында 9 муң хамаатылар ажылдап турар. Оларның продукциязының (ачы-дузазының) сайгарылгазының хемчээли 2017 чылдың түңнелдери-биле 25,6 млрд рубль. 

2017 чылда 1490 хууда сайгарлыкчылар бүрүткеткен, 2016 чылдыынга деңнээрге, 17,5 хуу хөй. Бистиң кол төлевилелдеривисти боттандырганы бюджетче үндүрүглер кирерин көвүдеткен. Немелдези – 2,4 млн рубль, 3,6 катап өскен.

Отчеттуг чылда кол чүүл сайгарлыкчыларга дорт деткимчени көргүзери эвес, а бизнести чорударынга таарымчалыг байдалдарны тургусканы, тайылбыр ажылын идепкейлиг чорутканы, бизнеске МФЦ-ни тургусканы. 

Күрүнениң болгаш муниципалдыг чагыгларны алырынга тус черниң бараан бүдүрүкчүлеринге таарымчалыг чаа хевирлерни ажылдап кылган. Чижээлээрге, кадыкшылга ажыктыг деп статусту тывыскан аъш-чем аймаан садып алырын чөпшээрээн барааннарның даңзызынче киирген. Ындыг шиитпир быштак, курут, хойтпак, хымыс дээн ышкаш тыва национал кухняның продуктуларын бүдүреринге деткимче, ол ышкаш тыва аъш-чемниң чиг-эдин болбаазырадырының онзагай технологияларын ажыглаарынга, камгалап арттырарынга болгаш сайзырадырынга идиг боор. 

2011 чылдан бээр болгаш 2017 чылда сайгарлыкчыларның кызырлыр чоруун соксадыр (+94), бизнести эгелээринге таарымча чок байдалды ажып эртер аргалыг болдувус. Ажыл-агыйжы чорукка таарымчалыг байдалды тургузар талазы-биле Национал рейтингиде 19 пунктуга көдүрүлгеш, 62 дугаар черде келдивис. Хөй кезиинде – административтиг шаптараазыннарны эвээжеткен. 

150 кВт күчүлүг электри энергиязынга хереглелдиг сайгарлыкчылар, 2017 чылдың июнь айдан эгелээш, электри четкилеринге электроннуг чагыг-биле коштунуп алыр аргалыг апарган. Ооң мурнунда бо ачы-дузаны ажыл-агыйы 15 кВт чедир хереглелдиг хууда кижилер алыр аргалыг турган. 

Ооң мурнунда электри четкилеринге коштунарының хуузаазын 90 хүнге чедир кызырган турган бис. Энергетиктер, сайгарлыкчылар-биле чаңгыс удаа эвес ужурашкан бис. Ооң түңнелинде дугуржуп алдывыс. 

Белен бүдүрүлге шөлдериниң, чер участоктарының болгаш арендада бажыңнарның чогу кижилерниң ажыл-агыйжы идепкейжи чоруунга шаптыктап турар. Айтырыглар шупту деңнелдерде берге шиитпирлеттинип турар – комплекстиг тудугларның чогундан эгелээш, муниципалдыг ачы-дузаның тодаргай эвезинге чедир. Бир эвес тус черниң эрге-чагыргалары оларның девискээринде каш садыглар, аптекалар, кафелер барын, кайда рыноктар турарын, чүү хире пассажирлер сөөртүп турарын билбес болза, чүнүң дугайында чугаалап болурул? 

Ол дээрге регионда чуртталганың деңнелинге дорт хамаарылгалыг, дыка нарыыдаан айтырыг-дыр. Сайгарлыкчылар ниитилели биле тус черниң эрге-чагыргазының инвестицияларны экижидериниң талазы-биле байдалды бодум хуумда Тускай регоналдыг штабтың деңнелинге шимчедир апаар-дыр мен. 

Хүндүлүг коллегалар, эрге-чагырганың тургускан регламентилериниң билдингир болгаш шынының нарын айтырыгларынга депутаттарның контролю шыңгыы болур ужурлуг. Кызылдың ЧЭТ-ке чылыгны кожар айтырыгларның рынок арендазынга өртектер политиказын улуг сайгарлыкчылар-биле парламент дыңнаашкыннарынга чугаалажып болгай. Сайгарлыкчы чоруктуң улуг курлавыры республикада бар – дээди эртемниг ажыл чок аныяктар. Харылзаа, информация технологиялары, ачы-дуза, консталтинг адырынга дээш инновация бизнезиниң чаа хевирлеринге ажылдаар арганы оларга бээр ужурлуг бис.

  Кижилер бүзүреп, бизнесче кирер кылдыр кылыры – ол дээрге улуг комплекстиг сорулга-дыр. Социал бизнес дээш өске-даа шупту адырларга инвесторларны болгаш сайгарлыкчыларны деткип, хаара тударының ажылдап кылдынган тодаргай чуруму адырлар аайы-биле яамыларга турар ужурлуг. 

Хууда медицина төптери, лабораториялар, клиникалар, уруглар садтары күрүнениң болгаш муниципалдыг чагыгларны алыр талазы-биле дең байдалдарга турар ужурлуг. Бо талазы-биле бистиң кадык камгалал адыры багай эвес байдалда, ында 170 медицина объектилери ажылдап турар, аптека сектору база. «Красдент» компания-биле дугуржулганы 2017 чылда чарган бис. Стоматология поликлиниказының тудуун доозуп, ажыглалга киирип, кыдат инвесторларның деткимчези-биле хөй адырлыг медицина төвүн тургузарын планнап турар бис. 

Өөредилге адырында база ачы-дуза рыногу тургустунуп турар, бөгүн хууда 5 уруглар садтары болгаш уругларны ажаап карактаар 19 бөлүктер ажылдап турар. Социал ачы-дуза, культура, харылзаа адырларынга бизнести деткиир талазы-биле шыырак хемчеглер херек. Бизнести кызагдаарын чиигедир, экономиканың хостуун көдүрер, бизнеске хамаатыларның айыыл чок чоруун деткиир. 

Чурттакчы чоннуң айыыл чок чоруунуң кол угланыышкыннары кем-херек үүлгедии-биле демисел, хөй-ниитиниң корум-чурумун камгалаары, арагалаар чорук-биле демисел.

Эзиртир суксуннарны садарын кызыгаарлаар талазы-биле хемчеглерни республика Сибирь регионнарындан баштай киирген. 2017 чылда бо угланыышкынга ээлчеглиг хемчеглерни алган. Аныяктарның эгелээшкинин деткээнивисти сактыр боор силер. Арага садарының үезин 8 шактан 4 шакка чедир ажыл хүннеринде кызырган, дыштанылга болгаш байырлал хүннеринде шуут хораан. 

Арагалаар чорукка удур хемчеглерниң эң көскү түңнели – аар болгаш кончуг аар кем-херек үүлгедиглери 20,4 хууга кызырылган. Өг-бүлеге өлүрүүшкүннер – 58,7 %, арагалаан уржуунда 5,8 % эвээжээн. 

Эзиртир бүдүмелдер болгаш спирт холумактыг продуктулар садар чорук-биле демисел ажыл-чорудулганың кол угланыышкыннарның бирээзи, ол дээрге хамаатыларның кадыынга хоралыг суксуннар (долаанадан кылган эзиртир ханды болгаш өске-даа чүүлдер) садарын хорууру.  

Республикаже эзиртир болгаш спирт холумактыг продукцияны хоойлуга чөрүштүр киир сөөртүрүн соксадыры-биле, 2017 чылда көжүп чоруур пунктуну полицияга садып берген. Дружиниктерниң болгаш хөй-ниитижи контролерларның киржилгези-биле Ак-Довурак – Абаза аразында чүък сөөртүлгезин көжүп чоруур пункт контрольдап турар. 

Ооң түңнелинде араганы хоойлуга чөрүштүр республикаже киир сөөртүрүнүң 2652 фактыларын илередип тыпкан, аңаа буруулуг кижилерниң хөй кезиинге янзы-бүрү хемчеглерни онааган, 32 фактыларга хамаарыштыр кеземче херектерин оттурган. 58,7 тонна эзиртир суксунну хавырып алган, ол дээрге 2016 чылга деңнээрге, 17 тонна хөй.

Полицияның контролюнга өске автооруктарны база алган, эзиртир суксуннарны кандыг-даа чөпшээрел документилер чокка республикаже киир сөөртүрүнүң 220 фактызын илереткен. 28,7 тонна араганы хураап алган. Элээр чорук талазы-биле республика Россияның субъектилериниң аразынга 76-гы черден 35-ки черже көдүрүлген. 

Бо бүгү хемчеглер эрге-чагырганың кол сорулгазын боттандырар арганы берип турар – кижилерниң чаагай чоруун хандырары болгаш камгалап арттырары, кижи капиталын сайзырадыры. 

Хүндүлүг депутаттар! Кижилерниң кадыын камгалаар, оларның назынын узадыр талазы-биле ап чоруткан ажылдарны эки билир силер, боттарыңар-даа ол төлевилелдерге киржип турдуңар. 

Тыва бедик демографтыг байдалдыг, ажы-төл хөй төрүттүнер мурнакчы регион болуп артпыжаан. 1000 кижиге хамаарыштыр 21,8 уруг төрүттүнүп турар (2016 чылда – 23,2). 2017 чылда 6,9 муң бичии чаштар төрүттүнген. Чурттакчы чоннуң чайгаар өзүп көвүдээри 1000 кижиге хамаарыштыр 13,1 (2016 чыл – 13,4). 

2018 чылдың январь 1-де байдал-биле, республиканың чурттакчы чону 3,2 муң кижиге көвүдээн. Өлүп хораар чорукту 11,2 хууга эвээжедир аргалыг болган, эзиртир суксуннардан хоранналып өлүрү 34,8 хууга кызырылган. 

Хан-дамыр аарыгларындан өлүрү 9,6 хууга, хоралыг ыжыктардан 3,5 хууга кызырылганы демдеглеттинген. Орук-транспорт озал-ондаанга өлүрү 23,6 хууга кызырылган. 

Чаш уругларның өлүп хораары беш чыл дургузунда эвээжеп келген. «Кадык бичии чаш – кадык нация» деп төлевилелди 2017 чылда боттандырып келген түңнелинде чаштарның өлүп хораарының эң куду деңнели республикага чедип алдынган – дириг төрүттүнген 1000 чаштарга хамаарыштыр 8,8 чаш төл азы 21 хуу (сөөлгү ындыг көргүзүг 1956 чылда). Отчеттуг чылда төрүттүнгеннерниң чурттап болур назыны 66,29 хар (2016 чылда – 64,21). Чурттакчы чоннуң назынын узадыр талазы-биле «Узун назынче орук» деп комплекстиг төлевилелди Тываның кадык камгалал яамызы 2018 чылда боттандырып чорудар. 

Эргим коллегалар! Силерниң кичээңгейиңерни «Чаагай чорукче базым» деп төлевилелче угландырарын күзээр ийик мен. Ооң кол сорулгазы – өг-бүле бүрүзүнүң ядыы-түреңги чоруун ажып эртери болгаш чаагай чоруун бедидери. Чамдык чедиишкиннер бар. 2017 чылдың түңнелдери-биле ажыл чоктарның бүрүткедири 2,8 хууга эвээжээн, 5230 кижи болган. Ажылдап турарларның айда ортумак шалыңы республикага 30760 рубль, азы 2016 чылга деңнээрге, 3 хуу өскен. «Май» Чарлыктарында салдынган шупту чүүлдер күүсеттинген. 

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Социал хөмүр-даш», «Социал картофель» деп бистиң төлевилелдеривис база аңаа салдарлыг болган деп санаар бис. Оларның түңнелинде чедиги өг-бүле бүрүзүн чединмес өг-бүле деп байдалдан үндүрер аргалыг болган, чединмес өг-бүлелерниң санын ниитизи-биле 5,5 муңга эвээжеткен. 

Ынчалза-даа чурттакчы чоннуң херек кырында орулгаларының эвээжээрин ам дээрезинде доктаадып шыдаваан бис. Чылдың түңнелдери-биле 3,2 хууга кудулаан. Ол дээрге бистиң кол берге чүүлүвүс. 

Бо берге чүүлдү ажып шыдаарывыска ынанышты ажылга чонну хаара туткан талазы-биле 2018 чылдың статистиказы берип турар. Красноярскстаттың бо чылдың бирги кварталда албан езугаар сан-чурагайы-биле алырга, 15 чыл дургузунда ажыл чок чоруктуң ниити деңнели 12,2 хуу болган. Эрткен чылдың бо-ла үезинде ол көргүзүг 19,8 хуу, эвээжээни 7,6 хуу пункт. 

Ажыл чоктарның саны 34,8 хууга кызырылган, оларның саны 15,3 муң кижи, 2017 чылдың бирги кварталында 23,5 муң. Ажылдыг кижилерниң саны 15,1 хууга көвүдээн, 109,6 муң четкен, 2017 чылдың бирги кварталында 95,2 кижи турган. 

Чурттуң Президентизи Владимир Владимирович Путинниң шупту сөөлгү инициативалары российжилерниң орулгаларын көвүдедиринче дорт-ла угланган. Январт 1-ден ажыл төлевириниң эң эвээш хемчээлин 9 800 рубльге чедир улгаттырган, шалыңның, пенсияның болгаш социал төлевирлерниң индексациязын 4 хуу көвүдеткен. Ол чүүл бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың элээн кезиин ядыы-түреңги чоруктан үндүрер боор дээрзинге дыка ынаныр-дыр бис. Бистиин алыр болза, ада-иези бюджет адырында ажылдап турар хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер-дир. 

Бис боттарывыс база холдарывыс сула салып алгаш олурбаан бис. Социал хөмүр-дашты алырларның санынче хоорайның хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерин киирдивис. Социал деткимчениң адрестиг болурун шыңгыырадып тур бис. Хууда ажыл-агый деп статустуг мал ажылының улуг бүдүрүлгелериниң арыг орулгаларын доктаадырының дугайында чазактың доктаалын хүлээп алдывыс. Шыңгыы базым – 500 баштан хөй санныг мал-маганныг өг-бүлелерни чединмес өг-бүлелерниң санындан үндүрген. 15 миллион рубльди камнап алгаш, ону чединмес өг-бүлелерге дузалаарынче угландырган. Ындыг хемчеглерге хамаарыштыр федералдыг чазактың шиитпирлери бар. Өске талазында, хууда мал-маган ажыл-агыйларын патентилиг ажыл-агый даңзызынче шилчиткеш, боттары ажылдыгларга ийи чыл дургузунда үндүрүг каникулдарын берген бис. 

Хүндүлүг депутаттар! Бистиң социал бюджедивистиң байдалынга кол инвестиция кижи капиталынче салыышкын боор. Ынчангаштың өөредилге системазын сайзырадырынга чарыгдалдар 2017 чылда 9 миллиард рубль болган. Бодунуң салыышкыннарын киириштирип тургаш, республика федералдыг бюджеттен 381 млн. рубль инвестицияны өөредилгеже хаара туткан.

Кызыл хоорайга бичии уруглар садтарын тутканы-биле кады школа назыны четпээн 440 уруг турар албан черлерин чыл дургузунда ажыглалче киирген. 3-тен 7 хар чедир уругларны садиктерге тургузарының ээлчээн 644-ке чедир кызырар аргалыг болган. 

Кызыл хоорайның Спутник микрорайонда 825 өөреникчилер өөренир ниити өөредилге школазын ажыглалга киирген, амгы үеде ол № 16 лицей болур. Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда 176 өөреникчи өөренир, 50 олуттуг интернаттыг, спорт залдыг школаны; Барыын-Хемчик кожууннуң Кызыл-Мажалыкта 275 олуттуг школаны тудуп турар. Ындыг-даа болза, школаларда өөреникчи олуттарның чедишпези чидиг бооп артпышаан, 2017 чылда 2390 уругну артыкка хүлээп алган. Бо чидиг айтырыгны шиитпирлээри-биле 2020 чылга чедир 2277 уруг өөренир 6 чаа школаны тударын планнап турар. 

«Чедиишкинниг доозукчу» деп мурнады хөгжүдер регион төлевилелин боттандырган түңнелинде, орус дыл биле математикага чаңгыс аай күрүне шылгалдаларының эң кудуку деңнелин ажып эрткен доозукчуларның саны 96,3 хуу өскен. Ниити ортумак эртем дооскан дугайында аттестаттарын ап шыдавайн барган өөреникчилерниң саны 12 хуудан 4,7 хуу кызырылган. 

Амгы үеде бо төлевилелде чүгле доозукчуларны эвес, 4 биле 9 класстарның өөреникчилерин база хаара туткан. Бо хүннерде ук төлевилелди «Чедиишкинниг өөреникчи» деп ат-биле боттандырарын уламчылап турар. 

2017 чылдан эгелээш «Өөредилге бүдүрүлгезиниң четкизи» деп төлевилелди боттандырып эгелээн болгаш ортумак профессионал өөредилгениң 10 организациязында 13 өөредилге бүдүрүлгелерин ажыткан.  

Республикада «Аныяк профессионал» (WorldSkills Russia) шимчээшкинни идепкейлиг деткип, сайзырадып турар. 2017 чылда ажылчын мергежилдер ортузунга бирги Юниорскиллс регион чемпионадын школачыларның киржилгези-биле эрттирдивис. 

«Өг-бүле бүрүзүнге дээди эртемниг уруг» деп губернатор төлевилелиниң боттандырыышкыны уламчылап турар. 2017 чылда төлевилелдиң киржикчилери 552 доозукчу турган болза, оларның 83 хуузу ортумак болгаш дээди өөредилге черлериниң студентилери апарган. Ол-ла чылдан эгелеп төлевилелге дүүштүр школа назыны четпээн болгаш школа назылыг уругларның белеткелин эгелээн. Кызылдың президентиниң кадет училищезинче көдээ суурлардан оолдарны шилип ап, өөредип турарывыс-биле бир дөмей, бо төлевилелче улуг кичээнгейни салып турар бис. Биске ол тодаргай сорулгалыг социал лифтилерни тургузар болгаш чаңгыс чер-чурттугларывыстың билииниң ниити деңнелин бедидер арганы берип турар. Келир үени магадылап турарывыс бо.

 Культура адырында «10 Культура бажыңы» төлевилелди боттандырган. Бо дээрге көдээ суурларда культураны сайзырадып, амыдыралдың шынарын экижидеринге улуг бааза болур. 

Күрүне болгаш муниципалдыг эрге-чагырга органнарының ажылының дээштиин чедип алырынга кол чүүл хамааты ниитилел институттарын сайзырадыры болур. Ындыг институттар республикада тургустунган болгаш күрүне эргелеп-башкарылгазының бүгү чадаларында чугула шиитпирлерни ажылдап кылырынга болгаш хүлээп алырынга киржип турарлар. 

2017 чылда Хөй-ниити палатазының составын чаарткан. Ону чаа хоойлу езугаар тургускан: үштүң бир кезиин Тываның Баштыңының Чарлыы-биле, ийигизин – Дээди Хуралдың (парламентиниң) доктаалы-биле, арткан кезиин – Хөй-ниити палатазының шиитпири-биле хүлээп алган. Хөй-ниити палатазының чаа составында 16 республика чергелиг, 5 кожуун организациялары болгаш 1 шажын каттыжыышкыны кирип турар.

Эргелеп-башкарарының чугула шиитпирлерин хүлээп алырда хөй-ниитиниң санал-оналын кичээнгейге алырының ажыктыг механизми, күүсекчи эрге-чагырганың болгаш тус чер бот-башкарылга органнарының чанында ажылдап турар хөй-ниити чөвүлелдери болур. Оларның кежигүннери хөй-ниити контролерлары болурундан аңгыда, эксперттер база болуп турар.

2016 чыл-биле деңнээрге, албан ёзузу-биле бүрүткеткен коммерциядан дашкаар организациялар 3,6 хуу өскен. Амгы үеде 378 коммерциядан дашкаар организациялар бар, олардан 199 – хөй-ниити каттыжыышкыннары. 

Чазактың деткимчези-биле Тываның КДО-лары федералдыг болгаш регион төлевилелдеринге киржип турар. Ынчалдыр, Россия Федерациязының Президентизиниң грантызын эрткен чылын 5 хөй-ниити организациялары ойнап алган. Оларның аразында орус православ хүрээниң Кызыл Епархиязы, дириг амытаннар камгалаар «Хатико» ниитилел, Тываның Журналистер эвилели, «Российжи студентилер отрядтары» организацияның регион салбыры болгаш «Россияның Пенсионерлер чөвүлели». 

2017 чылда хамаатылар ниитилелиниң институттарынга база бир хөй-ниитичи структура немешкен – Тываның Баштыңының чанында Хамааты эгелээшкиннер чөвүлели ажылын эгелээн. Ооң составында пенсионерлер болгаш сайгарлыкчылардан эгелээш, эрге-хоойлу камгалакчылары болгаш хүрээ-хиит албанныгларга чедир социал бөлүктерниң төлээлери кирген. Хамааты эгелээшкиннер чөвүлели республиканың чазааның хүннүң чугула айтырыгларын сайгарып чугаалажырынга киржип турар. 

Ынчалдыр, эрткен чылдың дургузунда чөвүлелдиң кежигүннериниң санал-оналын өөренип көрүп тургаш регионнуң орук четкизин сайзырадырының планын бадылаан. Ооң иштинде республиканың найысылалы-биле мурнуу-барыын ийи кожуун аразының транспорт оруун кызырар сорулга-биле Хову-Аксы суурнуң оруун муниципалитеттер аразының Хандагайты – Самагалдай оруунга тудуштурар төлевилелди Чөвүлел деткээн. Ол ышкаш Кызылдың коммунал көвүрүүн эде кылыр болгаш Ак-Довурак – Абаза оруун септээр төлевилел планын Чөвүлелдиң эксперттериниң сүмелерин барымдаалап бадылаан.

Республикада акшаландырыышкынның хөй кезиин найысылалда мөөңнээн. Кызылдың сайзыралы биске эң чугула, ынчангаш ынаар улуг кичээнгейни салып турар бис. 10 чыл дургузунда хоорайже 12 млрд рубльди чарыгдаан. Найысылалдың чүгле оруктарын эде кылырынче 800 млн рубльди угландырган. Хоорайның инфраструктуразы чаа уруглар садтары (5), амгы үениң школалары (2), болгаш спорт комплекстери-биле (3) экижиттинген. Кызылдың аэропортунуң эде чаартылгазын херек кырында боттандырган, электри четкилерин модернизастаарынче хөй акша-хөреңги салыышкынын кылган.

 Чыл санында найысылалга чаа көрүштүг объект немешкен турар ужурлуг деп сорулганы салып келдивис. Арат шөлүн чаартып кылырындан эгеледивис, Кызылдың 100 чылдаанында «Азия төвү» деп скульптура-архитектуралыг комплексти тургузуп алдывыс. Тиилелге шөлүн чаартып, тыва эки турачыларга тураскаалды чоннуң чыгган акша-көпее-биле туттувус. Национал парк биле Аныяктар сесерлиин чаагайжыдып турар бис. Эргижиреп бустур четкен бажыңнардан чурттакчыларны көжүрериниң калбак программазын чүгле найысылалда боттандырып турар. Чүгле 2017 чылда хөй квартиралыг 8 бажыңны ажыглалга киирген, 4092 кижини ирип бустур четкен бажыңнардан көжүрери-биле хөй квартиралыг 21 бажыңның тудуу уламчылап турар. 

2017 чылда чайынналчак чедиишкиннеривистиң бирээзи «Таарымчалыг хоорай хүрээлеңин хевирлээри» төлевилелди боттандырганы. Найысылал чурттакчыларының санал-оналын өөренип көргеш, чаагайжыдар девискээрлерни рейтингилиг бадылаашкын-биле чон боттары шилээн. Бо арганы өске-даа чидиг айтырыгларны шиитпирлээринге ажыглап болур дээрзин көрдүвүс. 

Чаңгыс сөс-биле, Кызыл туттунуп, овур-хевири чаарттынып олурар. 2017 чылда нарын айтырыгларның бирээзи – пассажирлер сөөртүлгезиниң айтырыын шиитпирлеп кириптивис. 

Кызыл талазы-биле, «аарышкылыг точкалар» бисте хөй. Ол дээрге чуртталга тудугларын чурумчудары болгаш хоорайның агаарының хирленип турары. Бо чылдың сентябрьда болур соңгулдаларның түңнелдери-биле найысылалдың депутаттар корпузунуң чаа составы ол айтырыгларны шиитпирлээр апаарлар. Хоорайның соңгукчулары бодунуң шилип алыышкынын кылып, эгелеп каан ажыл-херектерни уламчылаар ажыктыг ажыл-херекчи команданы хевирлээринге бүзүрелим улуг. 

Республикага хамаарыштыр 2017 чылда капитал тудугнуң 21 объектилерин, ооң иштинде 10 көдээ Культура бажыңын, 2 уруглар садын, Кызылдың Спутник микрорайонунда 825 олуттуг школаны ажыглалга киирер аргалыг болдувус. Бедик класстың «Эне-Сай» (Азимут) аалчылар бажыңын болгаш өске-даа коммунал объектилерни ажыглалга киирген. 

2017 чылда бистиң регионга стратегтиг ужур-дузалыг улуг хемчээлдиг электри четкизиниң объектилерин ажыглап эгелээн. Оларның иштинде 110 киловатт күчүлүг 14 км хемчээлдиг электри дамчыдар агаар шугумун болгаш Вавилин ээтпээнде бирээзи-ле 32 МВА күчүлүг трансформаторлуг подстанцияны ажыглалга киирген. Ук комплексти шериг комиссариадын болгаш тускай мото-адыгжы бригада биле демир-орук батальонунуң турар шериг хоорайжыгажын чырык-биле хандырар керээге дүүштүр АН «Тываэнерго» компания туткан. Бо объект шериг хоорайны чырык-биле хандырарындан аңгыда, Кызылдың оң талазында барык 10 муң хире  чурттакчылыг микрорайоннуң сайзыралынга улуг идигни бээр.

 «ФСК ЕЭС» («Чаңгыс аай энергетиктиг системаның федералдыг четкилер компаниязы») ажык акционерлиг ниитилелдиң инвестиция программазынга дүүштүр 2020 чылга чедир Кызылдың подстанциязын эде дерип кылыр ажылдарның баштайгы чадазын чоруткан. 

Енисей кежир чаа коммунал көвүрүүн тудуп эгелээни 2017 чылдың чедиишкиннериниң бирээзи болур. Бо чылын чаа терапия корпузун ажыглалче киирип, Улуг-Хемниң Ийи-Тал суурда чаа школа-интернатка кичээлдерни эгелеп, Кызыл-Мажалык школазының тудуун доозуп, Каа-Хем суурда Культура болгаш спорт төвүнде кол ажылдарны күүседир сорулга мурнувуста турар. Бо бүгүнү боттандырары-биле федералдыг структураларга бюджет акша-хөреңгизин хаара тудары-биле улуг күжениишкинниг ажылдарны чоруттувус. 

Коллегалар! АТР (Антланта-Оожум океан регионнуң) чурттары-биле Россияның кады ажылдажылгазының чөөн чүк угланыышкыны күштелгени-биле, бистиң экономиктиг туружувусту быжыглаар арга тургустунуп келген. Кызыгаар-биле чоок турар байдалывысты ажыглааш, республикаже акша-хөреңгиниң чаа салыышкыннарын хаара тудар бис. Инфраструктура угланыышкынныг Кызыл – Курагино аразының демир-орук адырының тудуун кол өзек кылдыр ажыглааш, Соңгу демир-орук коридорун база Красноярск – Хандагайты – Урумчи автооруун тударынга киржир чагыгны киирген бис. Бо төлевилелдер бедик деңнелде белен байдалында турар болгаш Моолда, Кыдатта партнерларывыстың талазындан уткуштур улуг сонуургалды оттурган. 

Инфраструктуралыг кызыгаарлаашкыннарны чайладыры-биле он-он чылдарда кылып келген күжениишкиннеривис болгаш бурунгаар базымнарывыс улуг хемчээлдиг төлевилелдерни боттандырарынга быжыг үндезинни тургускан. 

Красноярскиниң экономиктиг шуулганында эксперттер төлевилелдерге бедик үнелелди берген. Бо төлевилелдер чаа «Енисей Сибири» макро-төлевилелди тургузарынга үндезин болур. Ооң тургузуушкунунга киржилге ниити чурттуң сайзыралынга республиканың туружун болгаш ролюн тодарадыр – Тыва Сибирьге хамаарыштыр АТР (Атланта-Оожум океан) регионнуң чурттарынче үнер эрттирилге оруу апаар. Бо төлевилелдер 2030 чылдарга чедир Тываның сайзыралының чаа стратегиязынче кирер. 

Төлевилелдер республиканың бөдүүн чурттакчызынга чүнү берип турарыл? Бирги ээлчегде, чаа ажылчын олуттар немежир (чүгле демир-орук тудуунга эвээш дээрге-ле 9-10 муң кижи ажылдаар, а алызында барып ажылчыннар саны 20 муң чедип болур). Сибирьниң болгаш Кыдаттың рыноктарынче үнерде, транспорт чарыгдалдары кызырлып, сайгарлыкчы ажыл-чорудулгага ажыктыг болур. Бо хүннерде Тываның сайгарлыкчыларынга, чижээлээрге, Ташантада хөй талалыг эрттирилге пунктузунга чедип алыры-биле барык 2 муң хире километрни эртер апаар. Ынчангаш хөй талалыг Хандагайты – Боршоо эрттирилге пунктузунуң ажыктыг талазының өзүп турары моон-на көскү-дүр.

Республиканың чазаа 2017 чылда Кызыл-Хая – Кош-Агач – Ташанта аразының чаа автоорук угланыышкынынга оруктуң ажыктыын шынзыдып, техника-экономиктиг үндезиннериниң санаашкыннарын кылып эгелээн. Ол ышкаш Хакасия, Кемерово область биле Новокузнецк – Абаза – Ак-Довурак – Чадаана аразының автомобиль оруун кады тударының айтырыын шиитпирлеп турар. Ынчан тыва сайгарлыкчыларга Алтай, Даг-Алтай биле Кемерово аразының оруу оранчок кызырлып келир. Бо чүүл бүгү талазы-биле: чурттакчыларга аргыжарынга, кызыгаар чоогу девискээрлерге – экономиказын сайзырадырынга ажыктыг болур. 

Мооң мурнунда транспорт төлевилелдери дээш боттарывыс туржуп турган болзувусса, ам «Енисей Сибири» төлевилел езугаар шупту кады ажылдаар апаар бис. 

2018 чылды Бичии суурларны деткиириниң чылы кылдыр чарлаан бис. Республиканың чурттакчылары, тус чер эрге-чагыргалары транспорттуң чаа күчүлери-биле хандыртынган бүдүрүлге рыногунга боттарының олудун тып алзын дээш мону кылган бис. Тыва, Хакасия болгаш Красноярск крайны каттыштырып турар чаа «Енисей Сибири» төлевилел регион бүдүрүлгезин эртемге үндезилээш, специализастаарынче угланган регионнар аразының тодаргай харылзаалары-биле долдунган турар ужурлуг. 

Ынчангаш суур бүрүзү бодунга экономика талазы-биле эң-не ажыктыг болгу дег бүдүрүлге хевирин тургузуп алырын негеп турар бис. Ындыг боорда чижилгени тургузуп шыдаар бүдүрүлге херек. «Енисей Сибири» төлевилел бистиң сайгарлыкчыларывыска Сибирь рыногунга бодунуң туружун тып алыр арганы берип турар. Ону чүгле дидим кылыр херек.

Хүндүлүг депутаттар! Чуртта экономиктиг санкциялар чуруму болгаш геополитиктиг дүшкүүрлүг байдал хевээр артып турза-даа, республика макроэкономиктиг кол көгүзүглер талазы-биле турум байдалда турар. 

Үлетпүр бүдүрүлгезиниң өзүлдези 108,4 хуу, ооң иштинде казымал байлактар тывыжы 110,2 хуу. Болбаазырадылга адырында бүдүрүлге күчүзү 8,8 хуу өзүп, аъш-чем продуктуларын бүдүрерин 6,9 хуу өзүлдезин хандырган. 

Көдээ ажыл-агый продуктуларының кол хевирлерин бүдүрерин: эътти – 1,1, сүттүң 0,7 хуу өзүлдезин хандырган. Мал ажыл-агыйында таарымчалыг байдал кадагалаттынып арткан. Шээр малдың баш саны 2,1 хуу өскен болгаш чыл төнчүзүнге чедир 1,2 млн баш чедир өскен. Бода малдың баш саны 2 хуу (163,4 муң баш), хаванның – 0,6 (10,5 муң), куштуң – 3,1 хуу (182,9 муң баш) четкен. 

Тудуг ажылдарының хемчээлин 6 583,5 млн. рубльге күүсеткен азы 23 хуу өзүлделиг болган. Ниитизи-биле 101,04 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн туткан, ооң иштинде чоннуң боттарының болгаш чээлиге алган акша-хөреңгизи-биле – 77,4 муң дөрбелчин метрни азы 2017 чылда ажыглалга кирген чуртталга шөлүнүң 76,6 хуузун туткан.

Республиканың социал-экономиктиг сайзыралының отчеттуг үеде чедип алган эки көргүзүглери дээрге-ле күрүне эрге-чагырга, тус чер бот-башкарылга органнарының, хамааты ниитилел институттарының, янзы-бүрү өнчүлүг бүдүрүлгелерниң болгаш организацияларның демниг, билчилгелиг ажылының түңнели болур.