Торгу оруунуң тыва адыры

- Красноярск край, Хакасия база Тыва – бо үш кол регионга даянгаш, Енисейниң экономиктиг зоназын тургузар дугайында идеяны бөгүнде элээн сайгарып турар. Кызыл – Курагино демир-оруунуң тудуу ол инициативаның үндезининде. 

 ССРЭ үезинден арткан улуг бүдүрүлгелерден аңгыда, аңгы алган регионда чаа хевирниң ортумак бизнезиниң «натуралдыг ажыл-агыйы» сайзыралды алган. Чижээ, Тыва бөгүн эътти эңдере бүдүрүп турар. Продукциязын республикадан дашкаар саарарының рыногун дилээр апаар. 

Тывада миллиард ажыг тоннада санаттынган хөмүр-даш тывыш курлавырының дугайында чугаалавайн тур мен. «Евраз», «Северсталь» дээш, өске-даа элээн каш аажок улуг үлетпүр бөлүктери Тываның девискээринде хөмүрнү казып турар. Хөй продукциязын республикадан дашкаар дүрген болгаш ажыктыг садар дээрге, транспорт инфраструктуразы чок болганындан, олар долу күжү-биле ажылдавайн турар. 

Сибирьниң байлаан чүгле иштики эвес, а даштыкы хереглелче үндүреринге бүдүрүлге хемчээли-даа, технология-даа талазы-биле быжа берген бис. Экспортче үндүр садары эң кол. Кызыл – Курагино шугуму чүгле Тыва, Хакасия азы Красноярск крайның эвес, а бүгү Сибирь мегарегионунуң экономикада тургузукчу бурунгаар базымын кылырынга чугула инфраструктура апаар.  

Бир эвес ол магистральды Моол биле Кыдаттың транспорт четкизинче кожуптар болза, Барыын биле Төп Сибирьге – Азия чурттарының улуг рыноктарынче, бир дугаарынче КУР-же эң кыска орук апаар: ол 2,5 муң км-ге кызырлыр. Кызыл – Курагино төлевилелдиң оон-на бодунуң чуртталгазы эгелээр деп болур. А ону чүгле Тыва биле Россияның Президентизи деткип турар эвес, а улуг бизнес база деткий берген. Сибирьниң регионнары, бирги ээлчегде кожаларывыс – Красноярск край биле Хакасия аңаа сонуургалдыын албан езузу-биле дыңнаткан. Регионнуундан делегей чергелиг төлевилел кылдыр ол шилчээн. Кызыл – Курагино шугумун Моолче база Кыдатче, Азия-Оожум океан регион чурттарының транспорт четкизинче кожар аргазын ажылдап турар. Кайы-даа талалар төлевилелге сонуургалдыг.  

Кыдат тала Кызыл – Курагино шугумун «Чаңгыс куржаг – чаңгыс орук» төлевилелде Чаа торгу оруунуң европейжи угланыышкынының бир хевири кылдыр көрген. Бо төлевилелде киржип турар моолдар австралийжи инвесторлар-биле Улан-Батордан Эрдэнэтче демир-орукту тудуп эгелээн. А Эрдэнэттен Россияның, Тываның кызыгаарынга чедир чүгле 700 км. 

Транссибтиң тыва адырын тударының российжи хөделиишкиннери чиге база тодаргай апарган тудум, Азиядан удур шимчээшкин шапкынчаан. Кызыл – Курагино шугумнуң тудуун 2017 чылда концессия хевиринче шилчидип, концесссионерниң эвээш орулгалыын күрүне магадылалдары-биле камгалап турары даштыкы инвесторларга төлевилелдиң сонуурганчыын улам күштелдирген. Ынчап кээрге, ону боттандырарының аргазы улгаткан.

Кызыл – Курагино төлевилел 15 чыл дургузунда экономиктиг ийи кризисти эртип, инвесторун солуп, Национал чаагай чорук фондузунуң инвестиция портфелинден үнүп, боттандырарының аргазын чаңгыс эвес удаа өскертсе-даа, ол бодунуң күчүзүн чидирер туржук, харын-даа ону көвүдедип, делегей чергелиг апарганын онзалап демдеглезе чогуур. Ол чүнү чугаалап турарыл дээрге, төлевилел чүгле Россияның регионнарынга эвес, а элээн каш күрүнелерге база херектиг.  

Төлевилел тургустунзун деп бодаза, аңаа бир дугаарында российжи бизнес белен болур ужурлуг. Ол угланыышкында ажыл чоруп турар. Ылаңгыя Тыва хөмүр-дашты үндүр садарын 1,1 млн. тонна чедир көвүдеткен (шупту тывыштың үштүң ийи кезии). Кадыг одаар чүүлдү Минусинскиде эң чоокку демир-орук станциязынга чедирерде, улуг чүък автомашиналарынга 450 км орукту эртип чорааш, улаштыр Приморьениң далай терминалдарынче поездилеп чорудуп турар. А кажан Кызыл – Курагино оруу туттуна бээр болза, чылда 15 млн-ден эвээш эвес хөмүр-дашты үндүр сөөртүрү планнаттынган.

411,7 км хемчээлдиг Курагино – Кызыл демир-орук тудуу – РФ-тиң Чазааның бадылааны төлевилел. Ол орук Тываны Красноярск край база «Россияның демир-оруктары» ААН-ның четкизи-биле харылзаштырар.  

2011 чылда Тывада бирги демир-оруктуң тудуу эгелээн, саң-хөө-экономиктиг кризис уржуундан ол ара турупкан. 2018 чылда ажылдар катап эгелээрин Чөөн чүктүң экономиктиг форумунда эрткен чылын чарлаан. Магистральды Моол кызыгаарынга чедир туткаш, оон Моол биле Кыдаттың демир-орук четкилери-биле тудуштурарын планнап турар. 

 gudok.ru