Шолбан Кара - оол: «Тываларны чымчак сеткил чок кылдыр төрүттүнген дижири-биле чөпшээрешпес мен»

Россияның хамаарышпас чорук дугайында декларациязы ССРЭ-ге улуг дүвүрээзинни үндүрүп, ооң түңнелинде националдар аразының харылзааларын чидиглендирген деп чамдык кижилер санап турар. Россияның чарлааны хамаарышпас чорук эвилелдешкен республикаларга «бот-догуннаашкыннар парадын» болдурган, ооң түңнелинде чурт буурап дүшкен. Июнь 12-де демдеглеп турар байырлалывыс Совет Эвилелин кударал-биле сактыры бе азы чурттуң чаазы-биле сайзыраарының быразы бе? деп айтырыгга Тыва Республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол «ФедералПресс» агентилелинге харыылаан.

— Шолбан Валерьевич, оон бээр 23 чыл эрткен-дир, Россияның хамаарышпас чоруун чарлааны Силерге болгаш республикага чүнү бергенил? Чоокта чаа-ла чамдык кижилер чаа Россияның тургустунганында өөрүнчүг чүве чок деп санап турган болгай.

— Мен бодаарымга, чүгле ССРЭ-ни сагынганы эвес, амыдыралды күрүнениң эгезинден төнчүзүнге чедир — уруглар садындан пенсияга чедир хуваап каанын сактып чорууру-дур. Ооң орнунга боттарының дугайында боттары хостуг сагыш човаар чорукту кижилерге тывыскан болуп турар. Дыка хөй чурттакчыларга ол хосталга сезиглелди болдурган. Олар мурнуку «билдингир болгаш эргим» амыдыралынче катап кириксээннер. Амгы үеде ол сезиглел эрте берген, ылаңгыя улуг салгал ону бодавастаан. Чоокта чаа 88 харлаан хоочун-биле ужурашкан мен. Ол меңээ чүү дээн деп? Тывага экономиктиг көдүрлүүшкүннү чедип алыр дизе, хуу инвесторларны хаара тудары чугула, чүгле федералдыг бюджеттиң дузазынга ынанган херээ чок деп чугаалап орду. Ол дээрге хөй-ниитиниң медерелинде улуг өскерлиишкин-дир, а ол чоокта чаа-ла удуртулганы Москвадан кайы хире акшаны дотацияга болгаш бюджетке «ушта шаап» алганы-биле үнелээр, а бизнесменнерни, ылаңгыя өске черлерден келгеннерни, бөдүүн чоннуң дарлакчылары кылдыр санап турган.

Бо үени бистиң улуг назылыгларывыс безин, 20 чыл мурнунда турганындан, бир янзы кылдыр көрүп турар апарганда, аныяк салгал чаа Россияны чугаа чокка хүлээп алган, ол хүнге дүүштүр чурттап, эрткен үе дугайында сагынмайн турар деп билип турар мен. Ооң уламындан Россияның хүнү ооң төрүттүнгениниң байырлалы кылдыр санаттынып турар.

— Июнь 12-де шилип алдынган орук бистиң шуптувуска чаагай херек болган деп санаар Силер бе?

— Мен бодаарымга, бо чылдарда бистиң чуртувус ооң ындыг болганынга хензиг-даа чигзинмээн хире. Тыва оон кайын чыда каар. 1990 чылдан бээр республикага эрткен бүгү соңгулдаларның түңнелдерин ажып көрүп болгай, СЭКП-ниң сагынганының чаңгыс-даа им-демдээн оон тыппас силер. Экономиказы кошкак бистиң регионга ол өскерилгелерниң аар болганын барымдаалаар-даа болза, Гайдарның баштап турган чылдарында Тывага ССРЭ үезинде ажылдап турган чаңгыс-даа бүдүрүлге артпаан, чүгле чылыг болгаш электри энергиязы-биле хандырып турар черлер арткан. Ындыг турбуже «черлик рыноктуң» бүгү шылгалдаларын чон шыдажып эрткен, оларга кол чүүл—хуу хосталга херек, а ол кайы-даа адырга — политика азы бизнес-даа болза, чогаадыкчы арга-биле хостуг ажылдаар арганы тыпсып турар болгай.

Хуу кижилерниң эгелээшкиннерин езугаар ол чылдарда экономиканың болгаш социал адырның дыка хөй хевирлери туттунган. Чижек кылдыр сөөртүлгени, көдээ ажыл-агыйны, садыгны, ачы-дузаны алыылы, бо черлер Тывада хуу кижилерниң холунда кирген. Эрткен чээрби чылдың дургузунда рынокту сайзырадырының аргаларын күрүне шимчеди бергенде, ол чорудулгалар улам дүргедээн. Кижилер бот-тускайлаң апарган, боттарының амыдыралын боттары улам эки тургузуп турар апарган, боттарының күжүнге, уругларының чогумчалыг келир үезинге бүзүрел тыптып келген. Көрүңер даан: мал ажылы фермерлерниң холунда болгай, сөөлгү каш чылдарның дургузунда малдың баш саны 1,5 млн. четкен. Ындыг түңнелдерни колхозтар болгаш совхозтар үезинде безин чедип ап көрбээн, а ынчан техника, саң-хөө болгаш өске-даа курлавырлар, өг-бүле ажыл-агыйларынга деңнээрге, хөй турган болгай. Хосталга деп чүве ол-дур.

Ынчангаш, чүгле мен эвес, мээң чаңгыс чер-чурттугларымның дыка хөйү июнь 12-ни күрүнениң кол байырлалдарының бирээзи, кижи бүрүзүнүң, бүгү чурттуң салым-хуузунга эки салдар чедирген хүн деп санап турарынга бүзүрээр мен.

— Ол хүнде чамдык эки эвес сактыышкыннар база бар болгай. Националдар аразының хамаарылгазы чидигленген. Тыва база ол айтырыгның хажыызынга артпаан—хөй-ниитиниң дүвүрели үнүп турган, орус дылдыг чон көжүп чоруп эгелээн. Ол болуушкуннарның салдары ам арткан бе азы шуут уттундурган бе?

— Ындыг таварылгаларны катаптавас дизе, ону утпас херек. Ол чылдарның чогумча чок болган чылдагааннары амгы үеде чок-даа, турбас-даа ужурлуг болза, ону утпайн турар бис. Эрткен чылдарда республикага сөөк-язы аразынга чөрүлдээлер туруп көрбээн. Ол дүвүрелдиң кол дөзү политиктиг эвес, а экономиктиг байдал турганы бадыткаттынып турар. Эде тургустунуушкун кризизиниң кидин түлүк үези ынчан турганын утпаан боор силер, садыгларның баартыктары куруг, аъш-чем аймаан талон-биле садып ап турдувус. «Кошкак балдырлыг» регионнарга ол аар дегген, а ол аар-берге байдалды национализмге шамнаан: силерниң Горбачевуңарның, ооң эде тургустунуушкунунуң хайы бо-дур дижи берген.

Орус чоннуң үндүр көжүп эгелээни ол-ла экономиктиг чылдагааннардан болган. Бир дугаарында көжүп чоруп эгелээн улустуң аразында улуг шалыңныг специалистер, удуртукчулар, инженерлер—аажок бижик-билиглиг, бүдүрүлгелерниң келир үезин тергиин эки билир кижилер кирген. Ол үеде бүдүрүлгелерниң дыка хөйү туруп эгелээн, акша-шалыңны үзүктелдирип, оон туржук продукция-биле төлей берген. Оон алгаш көөрге, көжүп чоруур деп бодал 1990 чылдарның мурнунда-ла тыптып келген хире, чүгле ол үеде чоруптар деп шиитпирлеп алган.

Ынчангаш, тываларны, армяннарның болгаш турктарның аразында бурун шагдан бээр туруп келген чөрүлдээлеринге дөмейлеп, өскелерни, хамыктың мурнунда орус кижилерни көөр хөөн чок кылдыр төрүттүнген дээрзи-биле черле чөпшээрешпес мен. Харын-даа тыва чоннуң эрткен төөгүзү Россияга болгаш орус чонга ханы болгаш шынчы найыралчы чоруун бадыткап келген болгай. Россия империязының составынга протекторат эргелиг кирер деп тываларның боттарының шиитпир хүлээп алганының 100 чыл юбилейин 2014 чылда демдеглээр деп турар бис. Ооң соонда, 1921 чылда, Россияның дузазы-биле Тыва бот-догуннаан күрүне—Тыва Арат Республиканы бир дугаар тургускан болгай. Ындыг байдалдыг тургаш безин аар-берге чылдарда Россия-биле демниг болуп хевээр арткан бис: дайын үезинде дузалап, Кызыл Армияның составынга дайылдажып турдувус. 1944 чылда республика бот-догуннаашкынындан ойталаан болгаш, эки тура-биле Россияның бир кезии апарган.

1990 чылдарның болуушкуннары дээрге демократтыг чаартылгаларның үезинде душ болуп тывылган чүүл-дүр, өске чүү-даа эвес.

— Ындыг-даа болза, Шолбан Валерьевич, Тываның чурттакчыларының, ылаңгыя аныяктарның, орус дылды билбезиниң айтырыы бар болгай. Хамаатызы болур чуртунуң күрүне дылын билбес чорук—ол дээрге дыка элдеп чүүл-дүр. Ооң артында чүү барыл, өөренир күзелдиң чогу бе азы өске чылдагаан бе?

— Силерни бичии эдиптейн. Айтырыг чүл дээрге, дылды билбезиниң дугайында эвес, а билигниң шынарының дугайында айтырыг-дыр. Бистиң уругларывыстың орус дылды билириниң ортумак деңнели улуг салгалдыындан куду болуп турары шын. Чүге дээрге оларның ада-иелери совет школаларга өөренип чорааннар. Ол дээрге уругларның, ылаңгыя көдээ чурттап турар чаштарның буруузу эвес, а аайлашпааны ол-дур. Ол аайлашпаан чорукта ийи тала бар. Бирээзи, көдээде чаңгыс сөөк-язы чон чурттап турар. Орус чурттакчы чок бүдүн-бүдүн районнар бар. Националдар аразының харылзааларының айтырыы мында чок, орус кижилерниң көдээден көжүп чоруткан чылдагааны — амыдыралчы айтырыглардан үнген дээрзин чугаалаан мен, ол 80 чылдарда-ла эгелээн. Оларның шуптузу Тывадан үнүп чорбаан, дыка хөйү республиканың найысылалынга келгеннер, чүге дээрге аңаа ажыл-агый тып алыры белен, амыдыралдың деңнели бедик. Ооң түңнелинде Тываның ындыг суурларында орус дылга барык чугаалашпас апарган, ол дээрге өске дылга өөренириниң чугула хевири турган болгай.

Ийиде, орус дылды школаларга өөредириниң методиказы ындыг нарын байдалга ажыглаттынмас деп өөредилге черлериниң специалистери меңээ чугаалап турдулар. Ол методиканы төрээн дылы орус кижилерге ажыглаар кылдыр көрүп каан. Ынчангаш, Тывага дыл өөредилгези чогумчалыг түңнелди бербейн турар, бичии кижи дылды билир-даа болза, аңаа чугаалажыр дуржулгазы чок болуп турар.

Мында орус дылды өөренир күзел ада-иелерниң-даа, уругларның-даа талазында чок деп чугаалап черле болбас. Ол мелегей чүүл-дүр! Амыдыралга эргежок чугула чүүлден кым кара өжегээр ойталаар чүвел? Орус дыл — ол дээрге адак дээрге, профессионал өөредилгеже кирер эжик ышкажыл. Чамдык арга-шинектиг ада-иелерниң уругларын суурдан найысылал школаларынга киирип турары таварылга эвес, аңаа орус дылга дүрген өөренип алыр.

Бо байдалды өскертирин Чазак деңнелинге безин оралдажып турар бис. Республика Баштыңы албан-дужаалга келгеш, орус дылдың айтырыын Өөредилге яамызының бир дугаар сорулгазы кылдыр салган мен. Орус дыл башкыларын көдээже үндүрериниң материалдыг идиг бериишкинин тургускан бис—ол дээрге акша грантылары, таарымчалыг чуртталга шөлүн бир дугаарында бээри-дир. Орус дылды башкылаарының айтырыгларын өөренир эртем лабораториязын база тургускан бис. Чайгы дыл школазын, орус дыл өөренириниң курстарын болгаш клубтарын организастадывыс, ол чүүлдер орус дылды ажыглавайн турар уругларга дузаламчы болур ужурлуг. Национал школаның эге класстарынга тускай литератураны үндүрерин катап эгелээн бис. Сөөлгү кылган ажылывыс — орус дылдың кол республика инспектору албан-дужаалды кииргенивис болур. Байдалды ханы анализтээри болгаш башкылаашкынны бүгү деңнелдерге—школа назы четпээн өөредилгеден дээди өөредилге черинге чедир ажылды башкарары болур.

Ону безин четпес деп билип турар бис, ынчалза-даа тура дүшпес бис — чүге дээрге бистиң ажы-төлүвүстүң дугайында чугаа чоруп турар болгай. Олар чүгле паспорту-биле эвес, а езулуг российжилер болур ужурлуг.

— Россияга болгаш боттарыңарның чаңгыс чер-чурттугларыңарга чүнү күзээр Силер?

— Чаңгыс демни болгаш чөпшээрежилгени. Бистиң хөй шынарлыг болгаш аңгы-аңгы талаларлыг Россиявыска ол бүгү дүрүмнерниң эң чугулазы-дыр.

Виктор Титов  чугаалашкан.