«Хааннар шынаазы» археологтуг лагерь ажыттынган

Тыва Республиканың «Кызыл — Курагино» археолог-географтыг экспедициязының маршрудунда «Хааннар шынаазы» деп волонтерларның чайгы турлааның үшкү сезонунуң ажыдыышкыны июнь 5-те болган.

Байырлыг ажыдыышкынга тураскааткан хемчеглер Бии-Хем кожууннуң Ак хөлүнүң чоогунга болган. Маңаа делегейниң кайы-даа булуңундан археологтуг экспедициязының тускай эртемниглери болгаш студентилери чайгы турлагның чурттакчыларынга байырын чедирип келген. Оларның аразында Красноярск крайның «Ермак» лагериниң волонтерлары бирги черни ээлеп турар. Тываның катаптаттынмас чараш агаар-бойдузун танып-билип, маңаа көрген чараш чүүлдерин өске чурттарга чугаалап тарадыр сорулгалыг Россияның хоорайларындан база даштыкы 7 күрүнелерден аалчылар келген. Тыва Республиканың Чазааның Даргазының оралакчылары Артур Монгал, Дина Оюн, культура сайыды Вячеслав Донгак, аныяктар политиказы болгаш спорт сайыды Уран-кыс Ондар, өөредилге болгаш эртем чырыдыышкын сайыды Каадыр-оол Бичелдей, Бии-Хем кожууннуң баштыңы Иусов дээн удуртукчулар байырлыг ажыдыышкынның хүндүлүг аалчылары болган.

Байырлыг ажыдыышкынны Орус географтыг ниитилелдиң күүсекчи директору Д.Олейника кылган. Россияның эртемнер академиязының материалдыг культура институдунуң археология камгалаар килдистиң эргелекчизи Н. Соловьева байырлыг ажыдыышкынның киржикчилеринге болгаш Тыва Республиканың Чазаанга археология талазы-биле ажылдарны деткип турарынга өөрүп четтириишкинин илереткен. Чайгы турлагның ажытканының демдээ — Россия Федерациязының, Тыва Республиканың күрүне болгаш Орус географтыг ниитилелдиң туктарын волонтерларның удуртукчуларының көдүрген езулалы болур.

Тыва Республиканың Чазааның Даргазының социал политика талазы-биле оралакчызы Анатолий Дамба-Хуурак Шолбан Кара-оолдуң өмүнээзинден байыр чедириишкинин дамчыткан. «Хүндүлүг аныяк археологтар! Катаптаттынмас чараш бойдустуг, үнези турбас эртинелерни шыгжап чыдар Тыва черге аалдап келгениңер дээш байыр чедирип тур мен. Бистиң төрээн черивиске ынак апаарыңарга база дараазында катап келириңерде, эш-өөрүңерни эдертип аарыңарга идегеп артывыс. Аалчыларга чүден артык өөрүүр бис. Бо археологтуг ажылдар Россияның демир-орук четкизи-биле Тываның найысылалы Кызыл хоорайны тудуштурар «Кызыл – Курагино» маршрудун истеп-шинчилеп турар Орус географтыг ниитилелдиң амгы үеде эң улуг төлевилелдериниң бирээзи. Бурунгуларывыстың биске арттырып каан бойдустуң болгаш ынчангы культураларының төөгүзүн хумагалыг ажыглавышаан, бо бүгүнү сайзырадырынче төлевилел кол черни ээлеп турар — деп, Шолбан Кара-оолдуң байырлыг сөзүн волонтерлер адыш часкаашкыннары-биле хүлээп ап турдулар.

Шериглер парады дег чыскаал аайы-биле саң дорт тиктинген бажың дег улуг ногаан майгыннарда лагерьниң чурттакчылары тараттынган. Студентилер иштинде дүрер-оруннар чаттынган болгаш чылыг орун-дөжек-биле хандыртынган. Чемненир чери аңгы, хүнде 3 катап чемгерип турар аъш-чемниң шынары эки. Чунар-бажың, арыгланыр чер дээш, амыдыралга чугула херек чүүлдер эрткен чылгы волонтерларның чайгы турлаанда дег таарымчалыг.

Лагерьде 75 ажыг студентилер бар. Олар ам дээрезинде 17 км черде чыдар Аржаан базырыктарында ажылдап турар археологтарга дузалажып, аап-саап ажылдарны эрткен соонда, волонтерлар апаар. Кызылдан Тываның күрүне университединиң төөгү факультединиң 2-ги курузунуң студентилери база Кызылдың башкы колледжизиниң студентилери ажылдап чедип келген болду. Уругларның чугаазындан алырга, маңаа хүн кажангызындан дүрген болгаш солун эртип турар.

Студентилерниң археологтуг лагерин тургузары Орус географтыг ниитилелдиң президентизи Сергей Шойгунуң эгелээшкини деп сагындырып каалы. Экспедиция Кызыл – Курагино демир-орук тудуунуң девискээринге 2011 чылдан эгелеп ажылын эгелээн. Ынчан Тывага эң бай тывыштыг базырыктарга тураскаадып, «Хааннар шынаазы» деп аттыг чайгы турлагны ажыткан. Маршруттуң бир ужунда Красноярскиниң Усинск чоогунда «Ермак» лагериниң ажылы чоруп турар. 2 чыл иштинде экспедицияның школазын делегейниң аңгы-аңгы чурттарындан 100-100 эки турачы сургуулдар эрткен. Амгы сезонга киржир күзелин илереткеннерниң саны 1500 четкен.

«Саян» күрүнениң ыры-сам болгаш «Чаңгы-Хая» хөөмей-сыгыт ансамбльдер, Бии-Хем кожууннуң Марк Оюн аттыг дыштанылга болгаш культура төвүнүң «Солаңгы» танцы-сам бөлүү чыылганнарга онза чараш оюн-көргүзүүн бараалгаткан. Тываның алдарлыг артизи Сайдаш Монгуштуң удуртканы байырлыг хемчегни ховунуң каргыраа-сыгыды, алдынналган хептиг даңгыналарның чараш самы тоолчургу болуп, «Хааннар шынаазының» базырыктарының тывызыын улам сонуургаткан дег болду. Саян сыннарның эдээнге барып үскен сарыг ховунуң ортузунда «Хааннар шынаазы» деп Тыва Рес-публиканың «Кызыл — Курагино» археолог-географтыг экспедициязының чайгы турлаа бодунуң ажыл-үүлезин эгелээри-биле 3-кү удаа ажыттынган.

Чаяна Чыкай.
Авторнуң тырттырган чуруу.