ТР-ниң Чазак Баштыңының Айыткалының күүселделери

ТР-ниң Чазак Баштыңының айыткалын езугаар 2014 чылда Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылының байырлалынга республика иштинде аңгы-аңгы адыр талазы-биле ажыл-чорудулганың хемчеглери кылдынып эгелээн.

Кызыл хоорайның чоогунда Каа-Хем суурнуң келир чылгы улуг байырлалдарынга таварыштыр хемчеглерни кылып чорудуп турарын чүгээр деп көрдүм. Найысылал чоогу болгаш чурттакчы чоннуң саны бо суурда көвүдеп турар дизе, частырыг болбас. Чүге дээрге чурттаар бажыңнарның туттунуп турары каракка көскү, илдең. Суурнуң социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң талазы-биле алырга, шиитпирлеп турар болгаш ам-даа шиитпирлээр айтырыглар бар, чырык болгаш чылыгның, чурттаар бажың тудар чер участоктарының хуваалдазы, орук септелгези, кудумчу чырыдылгазы, ногаажыдылга болгаш чоннуң социал байдалы дээш, оон-даа өске айтырыглар хөй. Ынчангаш суурнуң тус чагырга чериниң удуртукчулары болгаш чурттакчы чону суурун бүгү талазы-биле сайзырадып чаартыр дээш кызып турарын Каа-Хемниң девискээрин долгандыр кезип тургаш эскердим. Бо суурнуң мурнуу-барыын талазында туттунуп турар бажыңнар хөй, оларның чоогунда боктуг черлерни үстүрүп каапкан, хир-чамы-биле чүгээр чорду. Ол девискээрни дыка арыг-дыр деп санавайн тур мен, ам-даа аштап-арыглаар ужурлуг октаан бок (60 лет Победы, Радужная) кудумчуларында бар-дыр.Чаа бажыңнар тудуп алган чурттакчылар девискээрин арыг-силиг тудар болза, кезээде арыг чыдар болгай аан. Ол-ла улаштыр чоруп ор бис, трасса чоогунда бичии уруглар ойнаар шөлдү херимнеп каан, ында уруглар каткы-хөглүг ойнаан турлар, шөлдүң иштинде уругларга таарыштыр бичии бажыңчыгаштарны, чайганыыштарны шевергин кылганы кайы ырактан-на көскү, ооң чоогунда ыяштарны тарып каан.

«Тыва – арыг-силигниң болгаш корум-чурумнуң девискээри» деп кыйгырыг-биле бо суурнуң удуртулга чери хемчеглерни кылып эгелээни моон көскү.

Хем кыдыынга келдивис, ол кезек черде бок аймаа көзүлбеди. Бо девискээрде кудумчулар ыржым болгаш арыг-дыр. Кадыг шывыглыг орук кыдыында көдээ ажыл-агый рыногун долгандыр херимнеп кылган, аңаа чаңгыс-даа катап кандыг-даа делгелге болбаан хире, ажыглавайн турарындан херимнерин тура тыртып каапканы харааданчыг, үрелбээнде хемчээн алыр болза эки. Улаштыр-ла Хербис даанче Серебрянка кудумчузун таварып келдивис. Бо кудумчунуң ногаажыдылгазы болгаш арыг-силиин өскелерден ылгалдыг деп эскердим. Дагның мурнуу эдээ каа-хемчилерниң бок октаар чери апарган чыткан. Тус чер чагыргазы шыңгыы хемчеглерни ап, олче бок октаарын хоруп, торгаал онаарын доктааткан хире, ынчангаш Хербис дааның мурнуу эдээнде бок төкпестээн. Дагның мурнун дургаар электри шугумунуң быжыг чагыларын тургускаш, сай довуракты овааландыр төп каан. Суурнуң девискээринде улуг-улуг овааланы берген бок көзүлбеди, чурттакчы чон ортузунга бо талазы-биле ажылды үргүлчү чорудуп турар хевирлиг.

Ээн кагдынган, ээзи чок тудуглар талазы-биле Тываның Чазаа хемчеглерни көскүзү-биле кылып турар болгай. Каа-Хемниң Шахтерская кудумчузунда ийи каът кара бажың суурнуң хевирин үреп турар болду. Хем кыдыының трасса талазында тудугнуң ээзи бар бе, азы чок ирги бе деп айтырыгны дарый шиитпирлээри чугула деп санаар мен. Бир эвес ээзи тывылбас болза, бузуп кааптар болза эки. Каа-Хем суур чараш, улуг суур кылдыр хөгжүй бээр дээрзинге идегел бар.

Каа-хемчилер келир чылын болур улуг байырлалдарывыска уткуштур кызымак ажылдап турар-дыр, ам-даа чедир кылыр ажылдары хөй деп эскердим. Шупту демниг ажылдаар болза, кандыг-даа үүле-херек чайгаар-ла кылдына бээр.

Анисья Тюлюш.
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруу

"Шын" солун