Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол 2017 чылдың кол түңнелдерин үндүрген

Чугаа бир янзы байдалга болган – республиканың удуртукчузунуң Улуг-Хем кожуунче сургакчылаашкын үезинде, машинага халдып орда. Ындыг-даа болза, ооң утказы тодаргай болгаш солун. 

 Тываның Баштыңы мынча дээн: 

«Тываның экономиктиг өзүлдезиниң талазы-биле 2017 чыл багай эвес чыл болган, мурнуку чылда ышкаш бурунгаарлаашкын бар. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээлиниң көргүзүү 110 хуу. Россияда – 102 хуу. 

Казымал байлактар казып алыры эң өзүлделиг болган – колдуунда хөмүр-даш. Амгы үеге чедир 1,119 млн. тоннаны казып алган, бо чылдың төнчүзүнге чедир 1,420 млн. тонна апаар – ол дээрге совет үениинге деңнээрге, үш катап хөй. Курлавырлар ам-даа бар. Чүгле «Межегейуголь» келир чылын 1 млн. тоннаны казып алыр деп турар, а бо бүдүрүлгеден аңгыда, ийи улуг хөмүр-даш компаниялары ажылдап турар болгай. 

Болбаазырадыр үлетпүрнүң бүдүрүлгезиниң хемчээли база 12,2 хууга өскен, ооң иштинде аъш-чем үлетпүрүнде – 13 хууга. Тудугда өзүлде 3,8 хуу, ооң иштинде чуртталга тудуу – 18 хуу. Ачы-дуза чедирери 3,8 хууга, үүрмектеп садыглаары эрткен чылдың деңнелинде хевээр – 100,2 хуу.

 Мал ажылында база бурунгаарлаашкын бар: малдың шупту кол чүзүннериниң баш саны көвүдээн. Малдың ниити баш санын эвээжетпээн бис, бо чылдың түңнелдери-биле 1,3 миллион баш мал бар. 

Күш-ажыл рыногунда ажылдап турар кижилерниң саны 134,6 муңга көвүдээн, бо чылдың төнчүзүнде ажыл чок кижилерниң ниити саны 21,2 муң боор, 2016 чылга деңнээрге, 0,5 хуу эвээжээр. 

Республиканың чурттакчы чонунуң амыдырал-чуртталгазының байдалы Россияда ортумак деңнелден куду, ындыг-даа болза, айда ажыл шалыңын 4,9 хууга (31300 рубль чедир) өстүрерин планнап турар бис, орулгалар бир чурттакчыга хамаарыштыр 6,2 хууга (14900 рубльге чедир) өзер. 

Республиканың бюджединде боттарывыстың орулгаларывыс 4,5 хуу четкен, шупту чарыгдалдарывыстың 1/5 кезиин азы ийи катап хөйнү, 10 чыл соңгаарга деңнээрге, боттары­выс дуглап турар бис деп бөгүн бүзүрелдии-биле чугаалап бо­лур бис. Бүдүрүлгелерниң орул­галарындан үндүрүг дээн ышкаш ындыг орулгаларывыс база көвүдеп эгелээн, 10 чыл дургузунда 3 чартык катап, организацияларның өнчүзүнден үндүрүглер 2,3 катап, ол ышкаш траспорт үндүрүглери дээш оон-даа өске. 

Чүгле сан-чурагайлар дугайында эвес, а келир үеде ажыктыг боор тодаргай төлевилелдер дугайында чугаалаар болза, ол дээрге хамыктың мурнунда транспорт, энергетика болгаш харылзаа инфраструктураларының объектилери-дир. Девискээри төптен кыдыкы Тывага ол төлевилелдер биске бүгү талазы-биле дыка ажыктыг боор. Оларны дүрген боттандырар болзувусса, республика шапкын сайзыраар.  

Бирээде, аэропорттуң самолеттар хонар болгаш ужуп үнер дилиндээн чаарттырын барык дооскан бис, кандыг-даа хевирниң самолеттары аңаа хонуп, оон ужуп үнүп болур. А ол дээрге чурттар аразынга аргыжылганы организастаар оруктуң ажыттынганы-дыр. Баш бурунгаар дугуржуушкуннар бар – чижээлээрге, кожавыс Моол-биле.  

Ийиде, М-54 федералдыг трассаның чаа маршрудунда тудуг ажылдары эгелээн. 300 километр орукту федералдыг трассаның негелделеринге дүүштүр септээр апаар. М-54 төлевилел чаа төлевилелдерни боттандырарынга салдарлыг болган – чижээлээрге, федералдыг автомагистральга каттыжа бээр оруктар четкизин сайзырадырын. Россия биле Тываны харылзаштырган артерия Ак-Довурак – Абаза оруун септээрин планнап турар бис.

М-54 федералдыг трассаны Чуй трактызы-биле кожуп, Тывадан Чөөн-Сибирьже база бир автомобиль оруун «өттүр шаап үне бээр» планывысты боттандырып болурунуң аргазы бар-дыр.

 Энергетиканы хөгжүдер талазы-биле төнүп турар чыл база үре-түңнелдиг болган – Кызылга электри энергиязының чедишпезиниң айтырыын, бети-ле дизе, он чыл бурунгаар шиитпирлээр арганы берген ийи улуг подстанциялар туттунган. Электри энергиязының чедишпези хоорайның сайзыралынга шаптыктыг бооп турган. База бир эгелээшкин – Тываны таварты Моолче электри энергиязын дамчыдарын организастаары. Бо талазы-биле дугуржуп ап болурунуң шупту аргалары бар.  

Хамыктың мурнунда, экономиктиг көргүзүглерге, саң-хөөге салдарлыг бооп турар санкция­ларны бистиң чуртувус амгы үеде ажып эртип турар. Чыл эрткен-даа болза, сула салдынган ажыы чок. Шупту күштеривисти улам мөөңнээр херек.

 Көдээ ажыл-агый бүдүрүлгези дээн ышкаш белен эвес угланыышкынны ап көрээлиңер. Маңаа эки түңнелдерни дүрген чедип ап шыдавазы билдингир, аңаа салыышкыннар дораан-на беримчелиг болбас. Ындыг-даа болза, бистиң малчыннарывыс малдың баш санын эвээжетпээн. Эң-не идегелдиг ажыл-херек мал ажылынга чонувустуң амгы салгалы даянырынга агаар-бойдузувус, чаңчылдарывыс болгаш езулалдарывыс деткимче бооп турар. Ынчангаш мал ажылын сайзырадырынга идиглиг элээн каш эгелээшкиннерни ап чоруткан.  

Ол дээрге хамыктың мурнунда «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг». Төлевилелге чон ниитизи-биле таарзынган. Амгы үеде чүгле аныяктар эвес, олардан улуг назынныг кижилер аңаа киржирин күзеп турар. Бир талазында, ол эки-дир. Өске талазында, күзелдиг шупту кижилерге малды үлээринге бюджет чедишпес. Ынчангаш ам дээрезинде чүгле аныяктарга дузалаар апаар. Олар дээрге чурттакчы чоннуң дээштиг дуза херек кезээ-дир. Чонум мени билир боор дээрзинге идегээр-дир мен. Тываларның шаандан-на чаңчылы ындыг – аныяк өг-бү­лелерге дузалаар. Аныяктар өөн тиксин, кажаазын тутсун, мал-маганныг болзун дээш, төрелдери куда белээнге берип-ле шыдаар чүүлдерни берип чораан. Өнчү-хөреңгизиниң дуюун тургузуп берип турган. 

 Төлевилелдиң киржикчилери хөй-ле болурунга бис база со­нуур­галдыг бис. Аңаа улуг сал­галды хаара тударының аргаларын дилээр апаар-дыр бис. Күзел бар, ону деткиир херек. Иви ажыл-агыйын сайзырадыр дээш, аңаа дузаны «Кыштаг» аргазы-биле көргүзер сорулгалыг бис. 

Ам бо хүннерде Тывада, шаан­да болза муң-муң ивилерни ко­дан-коданы-биле өстүрүп чораан, ивижилерниң салгалдары болур тожу тываларындан ам 2 муң сес чүс кижи, азы 700 өг-бүле артып калган. А ивилерниң ниити баш санын алыр болза, 3 муң хире-ле. Бир өг-бүлеге-ле үш-дөрт иви онаажыр. Бо дээрге чаңгыс кижиниң амы-хууда дузалал ажыл-агыйы-даа шаа четпес эвээш мал ышкажыл. 

Чон ада-өгбелериниң шаг-төөгүден бээр кылып келген ажыл-ижинче эглип келирин че­дип алыксап тур мен. Өг-бүле бүрүзү эвээш дээрге-ле 500-600 ивини азырап өстүрзүн. Бо хире малды тударынга Тожунуң одар-белчиирлери-даа четчир, а рынокта иви ажыл-агыйының бүдүрген продуктуларынга негелде улуг. Ивиден экология талазы-биле арыг эътти, унты материалдарын, мыйыс ханын болгаш өске-даа үнелиг чүүлдерни алыр.  

Мээң ажылдап эгелээн үем­ниң мурнунда-ла, 2005 чылда, Тожуга ажылдап эгелей берген “Лунсин” компания-биле ийи тала деңге акшаландырып тургаш, ивижилерни деткиир талазы-биле фондуну тургузуп, иви ажыл-агыйын катап тургузар сорулганы салган турган. Ындыг-даа болза ынчан чугаа болза колдуунда иви ажыл-агыйында төрүүр малды камгалап арттырарының дугайында чоруп турган. Төрүүр малды өлүрүп төтчеглээр чорукту болдурбазы-биле, ивижилерни акшаландырарынга белен турдувус. Үш чыл иштинде төрүүр малды өлүрерин хоруп, агроүлетпүр комплекизиниң бүдүн адырын, ооң-биле кады ада-өгбелерден дамчып келген ховар ажыл-агыйны камгалап арттырар аргалыг болган бис.

Ам болза камгалап арттыра­рындан ук адырны сайзырадырынче шилчиир үе келген. Тожуга ивини өстүрери-биле 15 өг-бүлени “Кыштаг” төлевилели ышкаш кылдыр деткиир бодап турар бис. Бо ажылды кылыксаар кижилерден эң шыырактарын шилип алгаш, азыраар малды, чиигелделерни бээр бис. Амгы үеде Тываның Көдээ ажыл-агый яамызы уксаалыг ивилерни, чижээлээрге, Якутияның Нерюнгри райондан дижик, садып алырының аргаларын өөренип көрүп турар. 

Бо төлевилелдиң киржикчилериниң санын 15 өг-бүле кылдыр кызыгаарлааны таварылга эвес. Иви ажыл-агыйы – бөдүүн эвес, аар күш-ажыл. Чеже-даа ук-ызыгууру ивижи, тожу тывазы болза, кижи бүрүзү ону кылып шыдавас. Шынап-ла, күштүг тура-соруктуг, ажыл-ишчи, тутканын салбас кижилер херек. Бис оларның күш-ажылын, тайга черге чуртталгазын болур чогууру-биле чиигедип, амгы үениң дериг-херекселдери-биле, гаджеттер – спутниктиг харылзаа, харга чоруур техника-биле, чаңчыл болган тос чадырларга көөрде, чурттаарынга таарымчалыг майгыннар-биле хандырар бис.  

Эвээш эвес акша-хөреңги херек апаар. Ындыг-даа болза бюджет акшазындан аңгыда, хуу кижилерниң капиталын хаара тударын бодап турар бис. Хөреңгитен кижилер аразында иви ажыл-агыйынче акша салыышкынын күзелдии-биле кылыр кижилер тыпты бээринге бүзүрелим улуг. 

Өске угланыышкын – туризм. Тывада ооң келир үези бар дээрзинге бүзүрээр мен. Чамдык бодагы дег чөптүг чылдагааннар бары шын. Соок кыштың уржуундан хөй санныг туристерниң агымынга идегээн ажыывыс чок. Ындыг-даа болза VIP-туризмче углай чоруур болзувусса, сайзыралды ап болур бис. Ылап-ла ону чедип алыры-биле инфраструктураларны сайзырадып, аалчылар бажыңын тудуп, аэропортту чаартып, ол бүгүнү долу акша хаптарлыг, кояаргак кижилерге таарыштыр кылып турарывыс бо.

Туристерни сонуургадып, хаара тудары-биле ам-даа хөй-хөй чүүлдерни кылыр апаарывыс чугаажок. Чүгле чазак эвес, шупту кады чаңгыс демниг ажылдаар апаар бис. Ооң иштинде информация-медээлер хевирлеринде, ылаңгыя интернетте республикавыстың ат-алдарының дугайында чугаалап турарым бо. Интернетте Тывавыстың имиджи ындыг-ла кончуг эки эвес деп чүве чажыт эвес. 

Кызылда коргунчуг-ла болдур ийин, дашкаар үнер безин арга чок, сени кезип кааптар азы өлүрүп каар дээн уткалыг, өске-даа хоозун сөстерни бижип, аалчыларны Тыва-биле коргудуп турарын бо-ла номчуур бис. А херек кырында болза, корум-чурум талазы-биле республикада эки талаже өскерлиишкиннер бар деп санаар мен. Кем-херек үүлгедиишкиннериниң айтырыы чүгле Тывада эвес, өске-даа черлерде чидии-биле тургустунуп турар болгай. Бис ону комплекстиг арга-биле шиитпирлээрин оралдажып турар бис. Бир эвес 2006 чылда аар болгаш онза аар херектер 3398 турган болза, а 2015 чылда бо сан 1965-ке кызырылган. Амгы үеде чоннуң херек кырында ап турар орулгазы эвээжээнинден, бо сан 300 таварылгага өскен. Ындыг-даа болза бо көргүзүглер 3 муң эвес-тир, аар болгаш онза аар херектер барык 1100 таварылгага эвээжээн.  

Бүзүрелди оттуруп келир өске-даа сан-чурагайлар бар. Чижээлээрге, 2006 чылда өлүрүүшкүн саны 244 турган болза, ам 112 апарган, 2,5 катап эвээжээн. Бо чүл дээрге, түңнелди чедип шыдаар бис деп чүвени көргүзүп турар. Азы кижиниң кадыынга сагыштыы-биле хора чедирген таварылгаларны көрээлиңер. Бо дээрге эпти-ле ооң-биле туристерни коргуда берген турар кудумчу хулиганнаашкыннары, үптээшкиннер-дир. Он чыл бурунгаар ындыг чурум үрээшкиннериниң саны 790 чедип турган болза, ам ооң саны 395 чедир кызырылган. Түңнел бар-дыр. Диванга компьютер-биле чыдарының орнунга, бүгү хөй-ниити кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур туржур херек. 

Бистиң диванда чыдар эксперттеривис бодунуң-на төрээн Тывазын карартырындан өске бижиир чүве тыппас болза, оода-ла шын факт-барымдааларны ажыглап турар болза эки. Кем-херек үүлгедиишкиннериниң дугайында сан-чурагайлар интернетте ажык-чарлыы-биле бар, кижи бүрүзү ону номчуп, таныжып болур. Көрүңер даан, чижээлээрге, оор херектер кандыг чылдагааннар-биле өзүп турар-дыр. Ниити саны 5 муң четкен, эрткен чыл-биле деңнээрге, 2 муңга өзүп, байдал дорайтаан деп болур. Чүге дээрге бирги черде мобильдиг телефоннар оорлары көвүдээн. Оор херектерниң чартык кезии телефоннар оорлары бооп турар. Өскээр чугаалаарга, өлүрүкчүлер, үптекчилер эвес, а карман оорлары идепкейжээн.  

Бир талазында, оор чоруктуң өзүп турары чоннуң ап турар орулгаларының эвээжээнинде. Чоннуң камгалал чок кезээн – хөй уругларлыг өг-бүлелерни болгаш өскүстерни деткииринче угланган социал төлевилелдерни чазактың саналдап киирип турар чылдагааны бо-дур. Ол дээрге “Социал хөмүр-даш”, “Инек – чемгерикчи малым”, “Социал картофель” төлевилелдер-дир. Оларны чоннуң чуртталга байдалдарын таарымчалыг болдурарынче угландырган.  

Ажыл чоктар дугайында чугаалаар болза, байдал мурнуку чылдарга деңнээрге, турумчуп, оларның саны кызырлып олурар. Маңаа, ылаңгыя “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг”, “Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге” төлевилелдер улуг рольду ойнааны чугаажок. Биче болгаш ортумак бизнести деткииринче барык 400 хире млн. рубльди чарыгдаан бис. Бо дээрге чоргаарал-дыр, чүге дээрге мурнунда чылдарда биче болгаш ортумак бизнес дээш бир чылда чүгле 300-400 муң рубльди күрүнеден берип турган. Ам болза чаңгыс 2017 чылда 70 хире млн. рубльди сайгарлыкчыларга деткимче кылдыр берген. 

Сөөлгү чылдарда дуза чедирерин улам калбартып, көдээ черлерни деткииринче кичээнгейни угландырган бис. Ылаңгыя чурттакчыларының саны кызырлып, кагдынган суурларны баштайгы ээлчегде деткиир апаар. Чыл төнчүзүнге чедир 1100-тен эвээш чурттакчылыг 66 суур илерээн. Оларның аразында 14 суурда 500 четпес, а 8 суурда 250 хире чурттакчы бар. 

Сөөлгү үш чылдарда бо суурлардан барык 300 хире кижи үнүп чоруй барган. Чылдагааннар-ла хөй, ындыг-даа болза, кол чылдагаан – суурларның социал инфраструктураларының деңнели чавыс азы шуут сайзырал чогунда.

 Ынчангаш чамдык суурларда эмнелге пунктулары безин чок, суг-биле хандырылга багай. Чеди суурда мобильдиг харылзаа чок. Ол дээрге эрге-чагырганың кошкак ажылы-дыр. Ол бүгүнү чок кылыр ужурлуг бис. Спорт залдарын, чаа Культура бажыңнарын тудуп, эмин эрттир эрги бажыңнарны чаартып, суг чок черлерде кудуктарны тургузуп, мобильдиг харылзааларны киирер дээш, амгы үеде кылып турар ажылдарывыс бо. 

Эң бичии көдээ суурну безин чидирбес ужурлуг бис. Кандыг-даа хоорайга көөрде көдээ суурлар чонувустуң эң-не быжыг чөленгиижи болгай. Хоорайга көөрде, көдээ суурларда ногаа-чимизин тарып, мал-маганын өстүрүп, артыкшылын садып-саарып, акшага чедирип ап, амыдыралдың кандыг-даа бергелеринге торулбайн, ажы-төлүн бут кырынга тургузуп, азыраны бээр арга бар. 

2017 чылда харылзаа инфраструктураларының айтырыынга хамаарыштыр көдээ суурларга-даа, хоорайывыска-даа сайзыралче базымнарны кылган бис. Транспорт чедери берге черлерге хамаарыштыр айтырыглар бир-ле дугаарында шиитпирлеттинген. Чүл дээрге оруктарны сайзырадып албайн чыткаш, экономиканы көдүрүп алыр деп идегээн ажыывыс чок.  

Федералдыг автомагистральды кылганывыс – орук айтырыының талазы-биле эң-не улуг чедиишкинивис-тир. Январь 1-ден тура Кызыл — Хандагайты оруу федералдыг оруктуң санынче кирген. Федералдыг оруктуң деңнелинге чедирер дээш хөй түңнүг акша-хөреңгини ол оруктуң септелгезинче киирген. Ооң мурнунда орук септелгезинге чүгле 20 млн. рубльди чарып турган болза, бо чылын орук септелгезинге 310 млн рубльди үндүрген. Ниитизи-биле орук септелгезинге 7 млрд рубль көрдүнген.  

Орук фондузундан 800 млн рубль хире акша-хөреңгини оруктар септелгезинче үндүрүп болур бис. Бистиң оруктарывыс 5 муң 800 км ажыг. Ол оруктарывыстың бирээзи Кызыл хоорайда, Ангара бульварынга 32 млн рубльди чарыгдаан бис. Ак-Довурак – Абаза оруунуң септелгезин эгелей берген. Мөңгүн-Тайгадан Чуйск оруунга чедир, Чеди-Хөл болгаш Өвүр кожууннарның аразынга оруктарны кылыр планнар бар. 

Энергетика – база бир чугула базымнарлыг кол угланыышкын. 

2016 чылда Чадаана болгаш Кызыл аразының чырык шугумун тудуштур кылыпканывысты сактыр боор силер. Ол республиканың энергиязының айыыл чок чоруун быжыглаан  болгаш, 80 мегаватт энергияны берген. Ам беш чыл иштинде энергия хандырылгазы четчир. Чоокку чылдарда чаа туттунган бажыңнарга энергетика бээри улуг шаптараазын турган болгай. Амгы үеде аңаа хамаарыштыр бергедээшкиннер чок. Ол дээрге бурунгаар­ улуг базым-дыр. Ортумак болгаш биче бүдүрүлгелерниң, Кызылдың сайзыралы-дыр.  

Кызыл хоорайның Улуг-Хем ол чарыында, чоокку он чылдарда энергия айтырыынга бергедээшкиннер турбазы-биле, ийи подстанцияны бо 2017 чылда салдывыс. Оң талакы дачалар болгаш Вавилин ээтпээниң девискээрлери турум электри-биле хандырттынган. Ол дээш чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Күжүгетович Шойгуга өөрүп четтирер ужурлуг бис. Ол чүгле 55-ки мото-адыгжы бригаданың чырык хандырылгазынга эвес, а бүдүн хоорайның электризин күштелдиреринге акша-төгерик-биле дузалаан.  

Энергетика талазы-биле дараазында ээлчегде Саян-Шушенск ГЭС электроэнергиязының Моолче, харын-даа мырыңай Кыдатче киирериниң аргаларын көрүп турар. Электро­энергияның федералдыг четкилер компаниязының чаа удуртукчузу-биле ол ажылды ам-даа уламчылаар бис. Ону Тывага кылып алыр болзувусса, экспорттуг орулганың ачызында боттуң хереглелдеринге электроэнергия өртээ чиигээр. 

Ол улуг-даа, бичии-даа чедиишкиннер 2018 чылда сайзыраарывыстың кол өзээ болуп турар. Чазактың деткип турары кол чүүлдер дээрге-ле ооң мурнунда кылып турган ажылдарның түңнелдери деп билдингир. Ол дээрге кижи бүрүзүнүң экономиктиг төлевилелдерге киржип, бодунда бар талантызын ажыглап, келир үеде амыдыраар акша-хөреңгизин ажылдап алыры. Бичии суурларның хөгжүлдези чүгле бөгүнгү эвес, а ооң соон­да-даа Тываның экономиказынга улуг чөленгииш болур ужурлуг. Ол дээрге Тываның көдээ суурларынга туризмни сайзырадыры-дыр. 

Республиканың эрге-хоойлу ажылдакчылары чоннуң бо адырга хамаарыштыр сайзыраарынга боттарының талазындан кылыр ужурлуг чүүлдерин кылган база ам-даа кылыр. Моон-даа соңгаар көдээ суурларның сайзыралы дээш хөй хөреңгини үндүрер бис. Турисчилерге эптиг байдалдарны тургузуп, аэропортту сайзырадып, чаа авиарейстерни ажыдып, ам-даа ажылдаар бис. Чүгле чүткүңер, кызымак болуңар, бизнестиң чаа хевирлерин сонуургап, кичээнгейге алыңар, чонум!