Республиканың билдингир ажылдакчылары Тываның Баштыңының Айыткалынга хамаарыштыр

- Шолбан Валерьевич интернет-адырже база «Чурагайлыг Тыва» төлевилелче онза кичээнгейни угландырды. Туттунуп, хөгжүп турарывыс билдингир. Ындыг болзажок Тываның виртуалдыг делгемнери кошкак деп бодаар мен. Күрүне деңнелинде ынаар кичээнгейни салып, тодаргай даалганы бергени эки болду. Бирээде, туризм сайзыралынче инвестицияларны болгаш аалчыларны хаара тудар материалдыг стуруктураларны шуптузун тудуп турар-дыр, а аалчыны эгезинден төнчүзүнге чедир үдеп чоруурунга хамааржыр тарымчалыг байдалдар болгаш интернет ажыглалының дугайында дыка эки чугаалады, ону дыка сонуургадым. Шолбан Валерьевич Тывадан Алтай Республикаже, Алтай край, Новосибирск область, Моолче угланган автомобиль оруктарынче кичээнгейни база салды. Орук четкилерин хөгжүдер херек. Моолга чедир Кызыл-Чадаана-Хандагайты федералдыг орук маршруду-биле Хандагайты суурдан Мугур-Аксы биле Кош-Агач уунче орукту улаштыр углапса, шуут тулган ийик. Алтай Республикада, Кош-Агач аймакта туризм шапкын сайзыраан, ында хүнден октаг алыр ийи улуг станция ажылдап турар ышкаш чүве. Мөңгүн-Тайга дээн ышкаш, улуг эвес кожуунга энергетиканы хөгжүдер херек. Дизельдиг генераторлар - дүүнгү хүн-дүр. Ынчаар кичээнгейни угландырып, ажылдап турарын эки деп санап тур мен. 

- Республика Баштыңының Айыткалындан чугула чүүлдү - чидиг социал айтырыглар шиитпирлээрде экономиканы сайзырадыр дээнин демдеглеп алдым. Дыка шын, аңаа даянып Айыткалды хевирлээн-дир. Келир чылды – Бичии суурларның чылы кылдыр чарлады. Баштыңның демдеглээн айтырыглары бөгүн чаа тыптып келген эвес айтырыглар-дыр. Чээрби чылдар бурунгаар, экономика хоозурап, чурттуң буураанынындан экономиктиг аар уржуктарга таварышкан бис. Конститусчу хемчег – Айылкалды Тыва Республиканың Дээди Хуралынга – парламентиге берген. Айыткалдың кол-кол тезистерин чүгле хоойлу чогаадыкчылары эвес, а бизнес-ниитилежилге, хамааты институттар база тус чер бот-башкарылга органнары, күүсекчи эрге-чагырга органнары өөренип көөрлер. Күрүне Думазының республикада төлээзи болганымда, улуг деткимче дузаны көргүзер дээш, шупту күжениишкиннерни салыр мен. 

 - Республика Баштыңының 2018 чылды – бичии суурларны хөгжүдер чыл кылдыр чарлаанын өөрүшкү-биле хүлээп алдывыс. Бистиң Чеди-Хөл кожуунувуста ындыг суурлар хөй. Тываның Экономика яамызы-биле ол бичии суурларже үнүүшкүннерни планнаан бис. Ындыг суурларда таптыг суг хандырылгазы, интернет чок, медицинаны, өөредилгени сайзырадыр херек деп республика баштыңы шын чугаалады. Ол угланыышкын-биле ажылдап турарывысты демдеглейн. «Суурларның турум хөгжүлдези» федералдыг тускай сорулгалыг программа бар. Чеди-Хөл кожуун чагыргазы Сайлыг суурга кудук казарының төлевилел-смета документациязын ажылдап кылып турар. Ол-ла программа чорудуу-биле Ак-Тал суурда клубтуң капиталдыг септелгезин 2019 чылдың планынче киирген бис. Республика Баштыңының Айыткалында айыттынган шиитпири бистиң суурларывыста шупту угланыышкыннарны хөгжүлдер арганы бээр. Ол дээрге бичии суурларда өөредилге адырының, интернеттиң, инфраструктураның хөгжүлдези, чонну ажылга хаара тудары-дыр. Республика иштинде, муниципалдыг кожуун иштинде пассажирлер аргыштырылгазының темазын база Айыткалда көдүрген. Тываның Баштыңы республиканың Транспорт яамызы-биле муниципалиттер кады ажылдаар даалганы берген. Ол угланыышкынга идепкейлиг ажылдаар бис. Бистиң кожууннуң иштинге-даа, Кызыл хоорайже-даа чоруур пассажирлер аргыштырылгазын организастаары биске дыка чугула. 

- Республика Баштыңы интернетке Тываны бурунгаарладырынче улуг кичээнгейни салып турары шын. Ону боттандырарының дыка хөй чадалары бар. Чижээ, информастыг сөзүглелдер кезээ-дир. Дилээшкин системаларынче кире бээр кылдыр, Тыва дугайында дыка хөй сөзүглелдерни салыр ужурлуг бис. Ону номчааш, кижилерниң, туристерниң бистиң республикаже кээр күзели тыптып келир. Оон кижилер Тыва дугайында чуруктарны база видеоматериалдарны салыр. Википедия ышкаш хөй чадалыг төлевилел, азы социал четкилерде кандыг-даа өске төлевилелдер баштай сөзүглелден тургустунар. Шупту ол материалдар хостуг, волонтержу хевирде үнүп турар. Олар ол информацияны аңгы-аңгы дылдарда нептередирин хандырып турар. Википедияның ачызында, өске чурттардан волентерлерны Кызылдың дугайында азы «Үстүү-Хүрээ» фестивалының дугайында англи, испан, кыдат дээш, өске-даа дылдарда бижиир кылдыр эвилелдеп болурун чижекке чугаалаайн. Ол дыка күштүг чепсек-тир. Сөзүглелдер, чуруктар болгаш видиоматериалдарны нептередир дээш ажылдап турар тодаргай кижилер-биле, делегей эштежилгези-биле кады ажылдаарын өөренип, ынаар чүткүүр херек. Бо кыйгырыг-дыр. Хүннүң-не медээлери азы чуруктары-биле соцчеткилерде азы мессенджерлерде солчуп турар кижилер хөделиишкиннерин элээн калбартып болурун билип тур боор. Маңаа, ам бо дораан солчуру эвес, а оон-даа ыңай ону нептередири чугула. Краудфандинг аргазы дээш, оон-даа хөй аргалар өскерлир. Ооң бир чижээнге, чоокта чаа бистиң оолдарывыс – «Эртине» бөлүүн «Синяя птица» конкурстуң интернет-бадылаашкынынга демнии-биле шупту деткээн бис. Республика баштыңы боду база информастыг делгемнерде дыка идепкейлиг, бистиң, ылаңгыя аныяктарның келир үези – информастыг шөлде дээрзин эки билир кижи. Тываның Баштыңы интернет шөлдерде аныяктарның эгелээшкиннерин деткип турарынга таарзынар мен. Бо удаада деткимче чер-черлерге болзун дээш, ол муниципалдыг тургузугларга медээни берди. 

 Дина Оюн, Кызыл хорайның баштыңы: 

- Шолбан Валерьевич республикага-даа, Кызыл хоорайга-даа хамааржыр эң-не чидиг айтырыгларны тода айытты. Кызылда – хөө база кижилерниң шугулун болдуруп турар пассажирлер сөөртүлгезиниң айтырыы-дыр. Хоорайның депутаттары 2018 чылды Пассажирлер аргыштырылгазының чылы деп чарлаар шиитпирни хүлээп алган, а Айыткалда аңгы-аңгы яамылар, ведомстволар, структураларның күжениишкиннерин каттыштырып тургаш, федералдыг база, ол айтырыгларны шиитпирлээрин чугаалаан. Кижилерге даянып тургаш, ону чедип алыр апаар бис. Даргаларның өрээлдеринге эвес, а чонже үнүп, айтырып тургаш, пассажирлер аргыштырылгазының таптыг схемазын тургузар. Керээде чарганы езугаар, кайда ажылдавайн турарын дыңнадыр, удур харылзаа системазын ажыдар. Чижээ, автотранспорт шимчээшкининиң аразында интервалды алыылыңар. 2018 – 2020 чылдарда пассажирлер аргыштырылгазының талазы-биле таарымчалыг муниципалдыг программаны ажылдап тур бис. Ол талазы-биле Орук-транспорт комплекизиниң яамызынче үнер бис. Шолбан Валерьевич ону деткээн, дыка эки-дир. Оон аңгыда, «КызылГорТранс» бүдүрүлгевисти быжыглап, автобустар парыгын улгаттырып, Кызыл хоорайда пассажирлер аргыштырылгазының системазын тургузуп, чурагайлыг технологияларга даянып, кижилерге таарымчалыг, шынарлыг, чогумчалыг хүрээлелди хандырып шыдаар чижилгени тургузарын чедип алыр. 

- Бирээде, бөгүнде Россияның хөгжүлдезин делегей деңнелинде чугаалажып турар. Мында оолдар, чуртталга экиживээн деп чугаалады, ол – шын эвес. Чуртта ам бурунгаар шураарынга инвестструктураны тургузуп турар. Инвестструктура деп чүл ол? Ол камгалал-дыр, камгалалдан үлетпүр, мурнакчы технологияларны хөгжүдери дээш, оон-даа ыңай. Ийи-үш чыл эртсе, Россия таныттынмайн баар деп бодар мен. Сирияда операцияның доозулганы-биле шупту бистиң оолдарывыска байыр чедирейн. Ийиде, Баштыңның илеткели барымдаалыг-дыр. Чуртта байдалды эки билир кылдыр ону тургускан. Шолбан Валерьевич делегей деңнелдиг кылдыр сайгарып турар-дыр. Оон-на ооң билиг-мергежилдии илдең. А республикавыстың хөгжүлдезинге хамаарыштыр – ооң-биле бүрүн чөпшээрежир мен. Орук четкизин хөгжүдери, "Кыштаг" төлевилелди уламчылаары. Хүн энергиязын нептередир дээн мээң ажылымны деткээни дээш четтирдим. Кыштаг-дыр, чурттаар бажың, кажаа-хораа туттунган, чырык-даа, мобильдиг телефон-даа, Интернет-даа чок кылдыр бодаптаалыңар. Мындыг байдалда аныяк кижи канчаар чурттаарыл? Ынчангаш төлевилелди уламчылап, сайзырадыр бис, ол өөрүнчүг. Республика бүзүрелдиг базым-биле чоруп олурар. Ооң-биле байыр чедирдим.