Тыва Республиканың Баштыңының Тыва Республиканың Дээди Хуралынга (парламентизинге) 2018 чылда республикага ажыл-херектерниң байдалының болгаш иштики политика дугайында «2018 чыл – девискээрниң сайзыралының стратегиязының старты. Тыва-2030» деп АЙЫТКАЛЫ

 Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары! Коллегалар! Чаңгыс чер-чурттугларым! 

Чаңчыл езугаар, төнүп турар чылдың сөөлгү айында 2017 чылдың түңнелдерин үндүрер болгаш 2018 чылда чугула ажыл-херектер биле угланыышкыннарны тодаргайлап алыр дээш, мындыг төлептиг составтыг чыглып келген-дир бис. 

Ынчалза-даа бистиң амгы ужуражыышкынывыс бир онзагай. Бистиң күрүневистиң кол үнелиг чүүлдерин, хамаатыларның эрге-ажыктарын болгаш хүлээлгелерин, күрүне эрге-чагыргазының тургузуунуң болгаш ажыл-чорудулгазының принциптерин үндезилээн, хөй националдарлыг ниитилеливистиң сагыш-сеткил болгаш культурлуг үнелиг чүүлдерин быжыглаан бистиң чуртувустуң Кол Хоойлузу Россияның Конституциязының хүнү декабрь 12-де чыглып келген-дир бис. Боттарының национал онзагайын, төрээн дылын, бир янзы культуразын, езулалдарын болгаш чаңчылдарын камгалап арттырар арганы Россияның шупту чоннарынга чурттуң Конституциязы берип турар! Ооң-биле кады Россия деп аттыг өг-бүлеге бисти каттыштырган «цемент» күш болуп турар. 

Эргим коллегалар! Бо кончуг чугула күрүне байырлалы – бистиң чуртувустуң Конституциязының хүнү-биле силерге бүгү сагыш-сеткилимден байыр чедирип тур мен! Төрээн республикавыстың болгаш улуг Россияның амыр-чаагай чоруу дээш күрүне ажыл-херектеринге силерге чедиишкиннерни күзедим! 

Хүндүлүг депутаттар! Бодумнуң конститустуг эргемни ажыглап, чыл санында Айыткалымны илеткээрин чөпшээреп көрүңер. 

2017 чыл төнүп тур. Шупту российжилерниң чоргааралын көдүрер онзагай болуушкуннар-биле ол байлак болган. Крымның бир янзы көвүрүүнүң тудуу, Бүгү делегейниң аныяктарының болгаш студентилериниң Сочиге фестивалы, экономикада шаптараазыннарны ажып эрткени, тарааны үндүр садарынга делегейге мурнуку черже үнгени, программист болгаш ажылчын мергежилдерге делегей чемпионаттарынга бистиң аныяк чаңгыс чер-чурттугларывыстың тиилелгелери болгаш өске-даа чедиишкиннер. Российжи армияның күчү-күжү болгаш гуманныг чоруунга, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус, камгалал сайыды, Россияның Маадыры Сергей Күжүгетович Шойгуга онза чоргаарланыр бис.

Сирияның девискээринге ИГИЛ-диң террористери-биле демиселге Россияның Шериг-космос күштериниң демниг болгаш дээштиг хөделиишкиннери-биле бо чылдың төнчүзү биске уттундурбас. Российжи шериг бөлүктериниң күжү араб чуртка тайбың чуртталганы катап тургузарынче амгы үеде угланган. 

Ада-чуртка бараан болурунга, бодунуң херээнге бүгү бодун бүрүнү-биле берген кайгамчыктыг кижилерниң бистен чарлып чорутканы-биле бо чыл уттундурбазы хомуданчыг. Оларның аразында Евгений Евтушенко, Даниил Гранин, Георгий Гречко, Илья Глазунов, Виталий Чуркин, Алексей Баталов, Дмитрий Хворостовский.

 2018 чылда кышкы олимпий оюннарынга российжи чыынды команданы киирбес дээш, бодап тыпкан чылдагааннар-биле Бүгү делегейниң олимпийжи комитединиң хүлээп алган ужур-утка чок шиитпири-биле база 2017 чылдың төнчүзү сагышка артып каар. Россияның бурунгаар базымнарынга янзы-бүрү аргалар-биле моондактаар бодааннарның бо удаада база чүзү-даа бүтпээн. Российжилерниң сеткил-хөөнү ындыг: даштындан сы базар болза, чон улам быжыг демнежип, боттарының күжүнге бүзүреп, тиилгелгени болгаш чедиишкинни чедип алыр. 

Нацияның чаңгыс демнии, чоннарның эптии, бодунуң Ада-чуртунга бүзүрели – сөөлгү он чылдарда бистиң ниити кол тиилелгелеривис. Олар биске өгбелеривистен дамчып келген, кончуг күштүг баштыңчының – Россияның Президентизи Владимир Владимирович Путинниң ачызында боттанган. Бо дээрге пропагандисчи шуугаазын эвес, бүгү делегей ниитилелиниң хүлээп көргени, а кол-ла чүве, российжилерниң деткимчези-биле боттанган херек кырында чүүл-дүр. 

Ынчангаш Владимир Владимировичиниң чаа хуусаада президент албан-дужаалынга кордакчы болур деп шиитпири төнүп турар чылда кол болуушкун-дур.

 Президентиге хамаарылга Тывада онзагай болгай. Бистиинде ооң талалакчылары хөй, республикага ооң кичээнгейин кижи бүрүзү бедии-биле үнелээр, чурттуң болгаш ооң хамаатыларының амыр-чаагай чоруу дээш кончуг күжениишкинниг ажылдап турарын билир. 

Бистиң чаңгыс ада-чурттугларывыстың эң хөй кезии кол чүүлдү чиге билирлер – хөгжүлдениң хөй чылдар бурунгаар үндезини болур, ооң-биле кады кижилерге маңаа болгаш бо дораан дузалыг шиитпирлерни чурттуң Президентизи хүлээп ап турар. Өг-бүлеге, иеге болгаш чаш уругларга деткимчени көргүзер талазы-биле Владимир Владимировичиниң чаа инициативазын Тывада дыка деткип турар дээрзинге бүзүрээр мен. Бичии уругларның 10 чылын чуртта чарлаан. Ие капиталының программазын узаткан. Баштай төрүттүнген чаш уруг бир чартык хар четкижеге чедир ай санында 10 муң рубль ажыг төлевирни доктааткан. 2018 чылда төрүттүнер ийиги болгаш үшкү уругларлыг өг-бүлелерге ипотека чээлизиниң тускай механизмин ажыдар. 

Бодамчалыг болгаш баш бурунгаар көрдүнген талыгыр базымнар чоннарны камгалаар талазы-биле национал идеяның дөзү, улуг чуртту камгалап арттырарының болгаш хөгжүдериниң стратегтиг сорулгазы-дыр. Чаа социал инициативалар чүгле демографтыг өзүлдеге салдарлыг эвес, бүгү экономиктиг политиканы эде көөрүн негээр, кижи бүрүзүнүң күзеп чоруур чүүлдеринче ону угландырар. А олар дээрге кижи бүрүзүнге билдингир бөдүүн чүүлдер-дир: бодунуң бажыңы, эки уруглар сады, идегелдиг эмнелге, кончуг эки школа, чурттаксаар хоорайы, чоргаарланыр чурту. 

Хүндүлүг коллегалар! 

Ындыг тодаргай болгаш шупту кижилерге билдингир программа Россияның шупту регионнарынга, бистиң төрээн Тывавыска база, удуртурунуң прораммазы болур ужурлуг. Президентиниң инициативазы бистиң хөй ажы-төлдүг, аныяк республикавыстың манаашкыннарынга болгаш нарын айтырыгларынга дорт-ла деггени ол-дур.

 «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг», «Өг-бүле бүрүзүнге – чаңгыстан эвээш эвес дээди эртемниг уруг», «Инек – чемгерикчи малым», «Социал хөмүр-даш», «Социал картофель» деп боттарының ужур-дузазы-биле чоннуу апарган төлевилелдерни боттандырып эгелеп турувуста, биске кол-ла чүүлдер чаңгыс чер-чурттугларывыстың хүн бүрүде берге айтырыглары, хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге дуза болгай.  

Ол төлевилелдерниң херек кырында ажык-дузазы, оларның эргежок чугулазы чыл санында бадыткаттынып келген. Хөй сан-чурагайлар адап турбас мен, оларны чеже санаар. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел чүгле бирги чадазында ийи муң ажыг ажылчын олуттарны биске бергенин демдеглеп каар-дыр мен. Агроүлетпүр комплекизин организастаарының кластерлиг принцивинче үнер арганы ол магадылаан. Эът кластерин тургусканы баштайгы түңнелдерни көргүзүп эгелээн – тыва хойнуң эъдиниң чаагай амданын Соңгу чүк болгаш Сибирь регионнарының, Москва чоогунуң чурттакчылары биле берген. Хереглекчилерже 300 тонна эътти чүдүрүп чоруткан, чүгле чаңгыс бүдүрүлге ай санында 25 тонна колбаса продуктуларын болгаш чиг фабрикаттарны бүдүрүп турар. 2017 чылдың 9 айларында эътти болбаазырадыры, 2016 чылга деңнээрге, ниитизи-биле 20,5 хууга көвүдээн. Продукцияны бүдүрериниң ындыг төнчү хевиринден боттарының ажылының түңнелин бистиң малчыннарывыс көрүксеп турар. 

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң ачызында 208 тараачын-фермер ажыл-агыйларны тургузуп, оларга 34600 баш шээр малды болгаш 700 баш мыйыстыг бода малды дамчыдып бердивис. Төрүүр шээр малдан 14109 чаш төлдү алган. Баштайгы кыш улуг харлыг болгаш, малды одарладыры нарын апарганы-биле аныяк малчыннарга дыка берге болган. Школачылар, бүдүрүлгелер, организациялар, волонтерлар – шупту дузалашкан. Аажок демниг болганывыс эки түңнелдерни берген. Ол төлевилелдиң ужур-утказы бедип турар. Ооң киржикчилери болуксаан кижилерниң саны чыл санында чижеглеп өйлээнинден оранчок хөй апарган. Төлевилелдиң киржикчилериниң назы-харынга негелдени 30 хардан өрүледип, оон улуг, 45-50 харлыг кижилерни төлевилелге киириштирерин саналдаан дилеглер көдээ черлерге чоннуң элээн хөй хуралдарының мурнундан кирген. Ол айтырыгны чазакка сайгарып чугаалажып, боттарывыстың арга-шинээвисти көөр бис. 

Силерниң-биле эки медээни үлежикседим – Стратегтиг инициативалар агентилелиниң чарлааны Россияның регионнарының эң эки практиктериниң болгаш инициативаларының мөөрейинге «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел чедиишкинниг киржип турар. Мөөрейге киирген 500 чагыгларның аразындан Стратегтиг инициативалар агентилелиниң эксперттери 89 практиктерни төнчү шилилгелерге киириштирери-биле шилип алган. «Көдээ ажыл-агыйның сайзыралы болгаш көдээге бизнести сайзырадырынга таарымчалыг байдалдарны тургузары» номинацияга түңнел чадаже үнер дээш, 9 регион-биле демисежир бис. Түңнел чадаже кирер 3 төлевилелдерниң аразынга артып каар боор бис деп дыка идегеп турар мен.  

«Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелче катап эглип кээп көрейн, ону боттандырып эгелээни «чуга черлерни» илередип, профессионал зоотехниктиг секторну дүрген шимчээринче албадапкан. Рыноктуг экономиканың чиик эвес байдалдарынга сандарай берген мал эмнелгези болгаш уксаажыдылга ажылдары база катап херек апарган. Олар «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел-биле холбаштыр хууда мал ажыл-агыйының бүдүрүлгелери-биле ажылдап өөренип, дээштиг кады ажылдажылганы тургузуп, боттарының ачы-дузазын чедингир болгаш шынарлыг көргүзер болза эки.

 Эгелекчи чоруу дээш Барыын-Хемчик кожуунга өөрүп четтиргенимни илередиксээр-дир мен, аңаа бо чылын «Уксаажыдылга сервизи» деп чаа бүдүрүлгени тургускан. «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң киржикчилериниң ажыл-агыйларында төрүүр хойларны тарып боозадыр ажылды доктаамал чорударын ол бүдүрүлге эгелээн. Бо эгелээшкинге боттарының төлептиг үлүүн көдээ ажыл-агый адырының эртемденнери база киирер боор деп санап турар мен. Малдың продуктулуун бедидери, планныг уксаажыдылга ажылы – аныяк тараачын-фермер ажыл-агыйларның ажылының дээштиин хандырарының, бүдүрүкчүлүүн улгаттырарының эргежок чугула негелдези. 

Ол чүгле көдээ ажыл-агый тускай угланыышкынынга эвес, а төлевилелде хаара туттунган өске-даа хөй ведомстволарга база хамааржыр. Бистиң хүндүлүг хоочунувус Чимит-Доржу Байырович Ондар малчыннарның турлагларын энергия-биле хандырарының айтырыын доктаамал көдүрүп турарын кижи магадап ханмас. «Хүннүг өг» деп төлевилелди шагда эгелеп турган бис, ынчалза-даа ынчангы үениң байдалдарынга ол чедиишкин чок болган. Көшкүн ажыл-агыйларны автономнуг электроэнергия-биле хандырарының бир таарымчалыг хевирин ажылдап кылырынга шөлчүгеш боор ужурлуг «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел бөгүн бисте бар. Аңаа сонуургалдыг кижилер, эртемниң чаа чедиишкиннери бар. «Хүннүг өг» деп төлевилел бодунуң ажыктыын көргүзер арга амгы үеде бар деп санап турар мен. 

Төлевилел аргазы ниитилелге ажыктыг чүүлдерже чоннуң инициативазын болгаш хууда бизнести хаара тудуп шыдаар. 2017 чылда ындыг чижектер бисте бар болган, оларның дугайында чугаалап берейн. 

Аныяк эртемден, инженер Григорий Моңгуш «Хүнге бүзүре» деп бодунуң төлевилелин ажылдап кылгаш, «Тываның командазы-2030» деп аныяктар шуулганынга ону камгалап алгаш, хүн панели болгаш дизель-генератордан электростанцияны чогаадып кылгаш, тус чер администрациязының дузазы-биле «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң Каа-Хем кожуунда киржикчилериниң турлагларынга тургускан. Бодунуң социал бизнезин аныяк эртемден улам-на хөгжүдер сорулгалыг. 

Кызыл кожуунда база бир аныяк сайгарлыкчы Сылдыс Ондар «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилел-биле холбаштыр бодунуң бизнезин сайзырадыр арганы тып алган. Республиканың чазааның грантызы-биле садып алганы кудук казар техниказы-биле төлевилелдиң киржикчилериниң кыштагларынга кудуктарны чиигелделиг өртекке хап берип, мал ажыл-агыйларын суг-биле хандырарының берге айтырыын шиитпирлеп, а ооң өртек чиигелдезин күрүнеден деткимче акшазы-биле дуглап ап турар. Ооң кудук казар талазы-биле ачы-дузазы өске-даа ажыл-агыйларга болгаш хамаатыларга херек болган. Көдээ ишчилерниң чугула айтырыгларын шиитпирлээринге күрүне-хуу кады ажылдажылганың көскү чижээ бо-дур. 

Көдээде база бир чидиг айтырыг – малчыннарның уругларының өөредилгези. Ону күрүне деңнелинде шиитпирлеп турар бис. Федералдыг чазактың деткимчези-биле Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда школа-интернаттың тудуу бо чылын доостур. Россияның чазааның Курлавыр фондузундан үндүрүп берген акша-биле эрги школаның орнунга чүгле чаа школа тудар эвес, малчыннарның уругларының таарымчалыг байдалга өөренирин болгаш чурттаарын хандырар бис. Өөредилге яамызы өөредилгени бедик деңнелге чорудуп, школачыларның профессионал ориентациязын чорударынга херек байдалды аңаа тургузар, ооң иштинде малчынның ажылын шилип алырынга. 

Боттарының ужур-дузазын бадыткап шыдаан «Социал картофель», «Социал хөмүр-даш», «Инек – чемгерикчи малым» деп бистиң өске төлевилелдеривистиң ниити чүүлү – хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерге тодаргай дузаны чедирип келгени. Чүгле анаа-ла дузалап турар эвес, а өг-бүлениң кежигүннери боттары ажылдааштың, ажык-дүжүүн көөр дузаны чедирип турар.

Хүндүлүг коллегалар! «Социал хөмүр-даш» деп төлевилелдиң киржикчилериниң санын 2018 чылда көвүдедир бис. Ооң мурнунда 2 тонна хөмүр-дашты чүгле көдээде хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер халаска ап турган болза, дараазында чылда хоорайда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер база ап болур апаар. Адрестиг социал дуза чедирериниң принцивин сагып, ооң киржикчилерин шилип алыр. Амгы үениң информация системаларын ажыглап, ол шилилгени кылып болурун практика көргүскен. Социал дузаны алыр өг-бүлелерниң чаңгыс аай электроннуг даңзызын тургузары – шупту социал албан черлериниң бөгүнгү бир дугаар сорулгазы. 

Ындыг электроннуг курлавырны тургузары волонтерларга, ол ышкаш орулгазы эвээш-даа болза, амыдыралдың берге байдалынга таварышкан чаңгыс чер-чурттугларынга дузалап, инвалидтерни ажыл-биле хандырып, уругларның сайзыралынга ажыктыг хемчеглерни организастап, реабилитация төптерин ажыдып, ачы-дуза бизнезинге ажылдап шыдаар дидим сайгарлыкчыларга болгаш организацияларга база эки деткимче.  

Социал дузаны болгаш деткимчени алыр кижилерниң чаңгыс аай электроннуг даңзызын 2018 чылдың баштайгы чартыында тургузарын, ол ышкаш волонтержу чорукту болгаш социал угланыышкынныг бизнести организастаарынга дузааргак кижилерни хаара тударының аргаларын саналдаарын бодумнуң оралакчым Шолбан Ховалыгович Хопуяга дагзып тур мен. 

Бо чылдың түңнелдериниң дугайында чугаалап тура, шуптувус демнежип, социал болгаш политиктиг турум чорукту камгалап арттырып шыдаанывысты демдеглеп каары чугула. Экономиктиг хөгжүлдениң чамдык көргүзүглеринге элээн чедиишкинниг болган бис.

 Бистиң малчыннарывыс он чыл дургузунда хой-өшкүнүң баш санын үргүлчү көвүдедип келгеннер. Миллион чартык баш санныг шээр малдыг болурунче идегелдиг чоокшулап орар бис. Чылгы малдың баш саны база дүрген көвүдеп турар. Келир чылын «Тыва аът» деп төлевилелди боттандырып кириптер бис, ооң-биле холбаштыр тыва уксаалыг аъттарның даңзызын тургузуп эгелээн, амгы үеде чоруп турар генетиктиг шинчилелдерниң түңнелдеринге үндезилеп, тыва уксаалыг аъттарның уксаалыг бөлүүн тургузар болгаш шынарын экижидер талазы-биле арга-сүмелерни ажылдап кылыр. 

Иви ажыл-агыйын деткиирин болгаш сайзырадырын уламчылаар бис. Ивижилерниң хөй санныг дилеглерин езугаар «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдиң иви ажыл-агыйынга таарыштыр ажылдап кылган хевирин республиканың Көдээ ажыл-агый яамызы келир чылын боттандырып эгелээр. Ооң ады «Ивижиниң өг-бүлезинге эт-херексел». Төлевилелдиң киржикчилери 17 өг-бүле амгы үениң чылыг майгыннарын, спутник телефоннарын, энергия-биле хандырар дериг-херекселдерни болгаш бооларны алыр. Ол дээрге ивижиниң ажылынга эргежок чугула чүүлдер-дир. Төлевилел комплекстиг хевирлиг, ынчангаш ынаар ивижилерниң уругларының өөредилгезиниң, кадыкшылын экижидип, ивижилерниң чиигелделиг үндезинге дыштанылгазының болгаш медицина ачы-дузазы алырының айтырыглары кирген.  

Ивиниң баш санын чылдың-на 7 хууга көвүдедир деп хүлээлгези-биле төлевилелге киржилгезин ивижилер магадылаар ужурлуг. 

База бир перспективтиг угланыышкын – сыын ажыл-агыйын сайзырадыры. Сыынның баш санын көвүдедип, оларның продуктулуун улгаттырарын бөгүн чедип ап шыдаан бис. Амгы үеде коданда 700 ажыг сыын бар, олар тус черниң агаар-бойдузунга тааржып, күш-шыдалдыг апарганнар. Олардан алган продукцияның хемчээли үш чыл дургузунда үш катап көвүдээн. 

Куруг черге тургустунган ажыл-агый турисчи адырның хөгжүлдезиниң чөлеңгиижи апарганының хөй эвес чижектериниң бирээзи ол-дур. Бо чылдың 10 айларының дургузунда миллион рубль хемчээлдиг турисчи ачы-дузаны чедирген. Ажыл-агыйже болгаш турисчи комплексче чаа орукту туткан.  

Чаңгыс сөс-биле, кадыкшылганың улуг комплекизиниң деңнелинге чедир инвестицияларны шиңгээдип алырының байдалдарын тургускан бис. Быжыгып орар сыын ажыл-агыйының бурунгаар хөгжүүрүнүң сорулгалары бар.  

Күрүне-хууда кады ажылдажылганың аңгы-аңгы хевирлерин экономика яамызы тодаргай төлевилелдерге таарыштыр өөренип көөр болгаш ажылдап кылыр ужурлуг. Чижээлээрге, чедери берге ырак-узак черлерде сарлык ажыл-агыйлары-биле кады ажылдаарының байдалдарынга деңнээрге, ол-ла сыын ажыл-агыйынга инвестициялар киирериниң байдалдары элээн таарымчалыг. Косметиканың «Натура Сибирика» деп улуг фирма-биле кады ажылдаарының харылзааларын олар тургузуп-даа алган болза. 

Республикаже кирип келген инвесторларны болгаш бараан бүдүрүкчүлерин энергия чедишпезиниң, транспорт логистиказының болгаш маркетингиниң сайзыраваанының айтырыгларынга дуза чок арттырбас. 

Даштыкы рынокка боттарывыстың быжыг секторувусту чаалап алырынга тус черниң малының уксаазының онзагай шынарларын ажыглаар дээш, мал ажылының чаңчыл болган шупту угланыышкыннарын моон-даа соңгаар деткиир болгаш сайзырадыр ужурлуг бис. Ооң үндезини бар – уксаалыг мал болгаш тыва уксааның хойларының, өшкүлериниң, сарлыктарының болгаш ивилериниң продукциязын бистиң кожаларывыс дыка сонуургап турар. Ындыг болур-даа ужурлуг. Бистиң экологтуг арыг продукциявыс российжи ниити рынокка бодунуң хереглелин албан тып алыр. 

Хүндүлүг коллегалар! Бистиң республикавыстың сөөлгү чылдарда экономиктиг хөгжүлдезинде үлетпүр бүдүрүлгезиниң бурунгаар өзүлдези илдең. Даг-тывыш үлетпүрү Тываның хөгжүлдезиниң база бир шимчедикчизи болу берген. Баш бурунгаар санаашкыннар-биле алырга, 2017 чылда үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 22,4 хууга улгаткан. Ажыктыг казымалдарны казып тып турарын көвүдеткени-биле ол холбаалыг. Кол үлүгнү тыва хөмүржүлер киирип турар. «Межегейуголь» компания 800 муң тонна хөмүр-даш казып алырының деңнелинче үнген, ол дээрге үш чыл бурунгаар көргүзүглерге деңнээрге, он катап хөй-дүр. Төлептиг чедиишкиннерлиг, бедик технологиялыг бо шахта ам-даа туттунуп, хөгжүп турар. 2018 чылда бир миллион тонна хөмүр-даш казып алырының дугайында компанияның удуртулгазы бөгүн чарлаан. 

Бо чылдың тос айларында, эрткен чылдың ол-ла үезинге деңнээрге, кара алдынны 20 хуу хөй казып алган. 

Бүгү Россияның хөмүр-дажының 83 хуузун Сибирь федералдыг округта казып ап турар. Бо адырда Тыва ындыг эки темпилер-биле көдүрлүп орары биске өөрүнчүг-дүр. Регионнар болгаш чурттар аразының улуг төлевилелдеринге хаара туттунары – бистиң республикавыстың экономиктиг хөгжүлдезинге доктарлыг, чуртталганың төлептиг байдалдарын тургузар талазы-биле бистиң аргаларывысты, ажыл чок болгаш ядыы чоруктан адырлырын кызыгаарлап турар шаптыктыг байдалдан үнериниң база бир аргазы ол-дур.  

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Чурттуң хөгжүлдезиниң чөөн талакы угланыышкынының дугайында Владимир Владимирович Путинниң инициативазын деткип турар бис. Сибирьниң девискээрлеринге – боттарының байлак күш-шыдалын ажыглаар арга-дыр. Кыдат Улус Республиканың «Чаңгыс одуруг – чаңгыс орук» деп улуг төлевилели евразия демнежилгезин шынарлыг болгаш бүгү талалыг хөгжүдеринге үндезин боор. Россия, Моол болгаш Кыдатты харылзаштырар оруктар, транспорттуң улуг инфраструктуразының тудуунуң дугайында чугаа чоруп турар, а оруктар дээрге экономиктиг өзүлдениң үндезиннериниң үндезини болгай. 

Ташкентиге 2016 чылда меморандумга лидерлер ат салып турда, ол дугайында чогумчалыг инициативаны чугаалаан турган. Оларның аразында Төп, Соңгу болгаш Барыын чүктер угланыышкынныг демир-орук тудуу кирген. Ол чөпшээрежилгеже 30 ажыг төлевилел кирген. Төп демир-оруктан Кяхта болгаш Улан-Баторну таварты Пекинче демир орукту бир дугаар ээлчегде модернизастаары көрдүнгени бөгүн билдингир. Соңгу чүк демир-орук оруу биске кедилиг, идегелдиг болгаш чугула болуп турар. Чөөн чүктүң экономиктиг шуулганынга Моолдуң Президентизи хүндүлүг Баттулга-биле ол орук төлевилелиниң дугайында дугуржуп, чугаалажып алыр аргалыг болдум. 

Соңгу чүк оруу Моолдуң барыын болгаш соңгу чүк оруктарының дүрген сайзыралынга улуг ужур-дузалыг. А Тывага демир-орук транзиди бодунуң үлетпүр сайзырадырынга ажыктыг. Ниитизи-биле алырга, евразийжи төлевилелдер бистиң республикавыска транспортка хамаарыштыр бергелерни ажып эртер арганы берип, ОРА чурттары-биле Россияның аразынга кыска оруктуң “соңгазы” болу бээр. 

Оон ыңай Кызыл – Хандагайты – Боршоо – Урумчи аразынга автомашина оруун ажыдарының дугайында база Моолдуң Баштыңы Баттулга-биле чугаалаштывыс. Бистиң санаанывыс-биле российжи тала улуг хемчеглерни чоруткан. Чижээлээрге, федералдыг авто-орукту чурттар аразының Хандагайты – Боршоо эрттирилге пунктузунче угландыр өскерткен. Моолдарның талазындан амгы үеде боттарының девискээринге автомашиналар оруун модернизастаары чугула. “Боршоо” эрттирилге пунктузунга масштабтыг модернизация кылыры база оларның планынче кирип турар. 2018 чылда чурттар аразының авто-оруун кылыр төлевилелдиң боттаны бээр аргазы бар.

 Кызылдың аэропортунуң чаартылгалары дээн ышкаш харылзааларның сайзыралының дугайында чугаалавайн барып шыдавас мен. Моолдуң удуртукчулары Кызыл – Улан-Батор аразынга рейстер ажыдарынга чөпшээрешкен. Москваже болгаш Пекинче база Сибирьниң улуг хоорайларынче дорт ужар рейстер дугайында улуг авиакомпаниялар-биле дугуржулганы кылып алган бис. 

2018 чылда республиканың орук-транспорт яамызы төп аэропорттуң чурттар аразының секторун ажыдарын чедип алган турар ужурлуг. Чүгле ынчан аэропорттуң реконструкциязы доостур. 2018 чылда республиканың транспорт ведомствозунуң база Экономика яамызының удуртулгазынга ол ажылдар шыңгыы шенелде болур. Салган сорулгазын кайы хире кылып шыдапканындан, оларның ажыл-ижиниң үре-түңнелиниң үнелели хамааржыр. Ол ажыл Чазак Даргазының оралакчызы Александр Владимирович Брокерттиң харыысалгазында. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Он чыл иштинде орук болгаш транспортка хамаарыштыр кызымаккай чорудуп келген төлевилелдеривис ам-на боттаныр дээрзинге идегелим улуг. 

Транспорт инфраструктуразын хөгжүдер талазы-биле моон соңгааргы шупту ажылдарны төлевилел башкарылгазы-биле чорудар. Республиканың Чазаа «Енисей меридианы» регионнар аразының төлевилелин ажылдап кылгаш, ынаар Тывага авиа-аргыжылга четкизин калбартыр, кызгаар аразының автомобиль оруун тургузар, ийи садыг-логистика төптерин, база ол ышкаш Моол биле Кыдатка сибирьжи ийи садыг бажыңын ажыдарын, адаттынган Соңгу демир-орук оруун уламчылаарын киирген.  

Кожаларывыс Красноярск крайның болгаш Хакас республиканың удуртукчулары, кожаларывыс-биле сырый харылзаавыска дыка чоргаарланыр мен. Бо чоокку хүннерде “Енисей Меридианның” баштайгы хемчээ болур. Красноярск хоорайның аэропортунга хаб ажыттынар, чаа бренд болбушаан, республиканың чурттакчыларынга база дыка ажыктыг болур, Россияның болгаш делегейниң өске-даа чурттарынче оларга орук ажыттынар. 

Саян-Шушенск ГЭС-тен Тываны таварты кожавыс күрүнелерже энергетика шугумун тургузарының төлевилели бо инфраструктурада база барын немеп каайн, ооң дугайында федералдыг четки компаниязы дыңнаткан болгай. Бо чүүл бистерге чүгле энергия хандырылгазының талазы-биле айыыл чок чоруктуң айтырыын эвес, а экономиктиг орулгалыг чоруктуң айтырыы. Чижээлээрге, электри энергиязын Тываны таварыштыр дамчыдарындан орулганы бистиинге арттырып каарынга федералдыг четки компаниязы белен. Ол дээрге чурттакчы чонга болгаш бизнеске электри тарифтерин эвээжедириниң аргалары-дыр. Ындыг чиигелделерни “Русгидро”, бистиң кожавыс Хакасияга дег, Тывага бээри дээш үр тутчуп келгенивисти эки билир силер – ГЭС-ти суг-биле хандырып турар суг шыгжамыры бистиң девискээривисте чыдар болгай. Энергия дамчыдар инфраструктура бистиинге тыптып келири дугуржуушкуннарны болгаш чөпшээрежилгелерни чедип алырының боттуг үндезини-дир.

 Хүндүлүг коллегалар! Владимир Владимирович Путинниң деткимчези-биле транспорттуг изоляциядан болгаш энергетиканың чедимче чогунга хамаарыштыр күженниишкинниг кады демнежилгевис көскү үре-түңнелдиг болуп турар. Евразийжи демнежилгениң бистиң республикавыска сонуургалы бир катап өзүп келген. Чүгле бо чылын тос даштыкы делегацияны Тыва хүлээп алган. Кыдаттың Россияда бүрүн эргелиг база онза байдалдар талазы-биле элчини, Моолдуң даштыкы херектер ямызындан болгаш Индияның элчин черинден делегациялар бисти кээп көрген. Кыдат Улус Республиканың Чазаанга Моолдуң Президентизи-биле ужуражылга болган. 

Бистиң регионга оларның сонуургалын Республиканың экономиктиг өзүлдезинге болгаш чидиг айтырыгларын шиитпирлээринге ажыглаар ужурлуг бис. Чүгле автомашиналар аргыжылгазының болгаш авиарейстерниң ачызында 1500 хире ажылчын олуттар биске ажыттынар база республиканың бюджединге 2 млрд чедир рубль кирип эгелээр. Демир орук төлевилелин боттандырып эгелээри-биле чурттакчы чон ажылга ийи катап хөй хаара туттунар.

 Ооң-биле чергелештир улуг төлевилелдер дугайында чугаалап тура, иштики орук тудуунуң сайзыралының дугайында утпас ужурлуг бис. Ол орук тудуу республиканың чурттакчыларын ажылга хаара тудар улуг арганы берип болур. Республиканың иштинде орук тудуунуң шак ындыг төлевилелдерин дүргени-биле боттандырып эгелээр. 

Ак-Довурактан Абазага чедир шынарлыг оруктуг болур болзувусса, Тываның барыын талазынга сайзыралды бээр. Хомуданчыг чүүл, бөгүн ол авто-орук багай байдалда болганындан аңаа пассажирлер сөөртүрү хоруглуг. Көвүрүглер озал-ондактыг байдалда. Оларның дөртүнге дарый септелге негеттинип турар. Хакасияның удуртукчузу Виктор Михаилович Зимин-биле ол оруктуң сайзыралының дугайында чоокта чаа чугаалаштывыс. Нефть продуктуларын сөөртүп турар хакас сайгарлыкчылар ол орукту сонуургап турар. Ол эптиг байдалды ажыглаар ужурлуг бис. Бистиң сайгарлыкчыларывыстың база сонуургалын барымдаалавышаан, ол оруктуң капиталдыг септелгезиниң төлевилелин чогаадып тургузарывыс чугула. Орук транспорт яамызы 2018 чылда оруктарның төлевилелдерин кылып, инвестицияларны тодарадып, тудуун эгелээр ужурлуг. 

М-54 федералдыг орукту Кызыл — Чадаана — Хандагайты талазынче угландырганы акша-хөреңгиге камналгалыг болган. Ооң-биле холбаштыр Мөңгүн-Тайга кожуун таварыштыр Алтай Республиканың Кош-Агач суурунче дорт орукту ажыдып болур аргазы бар. Орукчулар төлевилел айтырыглары-биле ажылдап, ол оруктуң өртек-үнезин, орук тудуунга херек акша-хөреңгини санап турар. Ында орук тудуунга нарын байдалды тургузуп турар черлер бар. Ынчалза-даа биске ол угже орук кылыры ажыктыг болгаш орулгалыг болур. Өвүр, Мөңгүн-Тайга кожууннарның болгаш бүгү барыын таланың чурттакчыларынга ажыктыг орук. Ол орук делегей чергелиг «Ташанта» пунктузунче, кол-ла чүве - кожаларывыс Алтай республикаже болгаш Новосибирск облазынче база Алтай крайже үнер арганы бээр. Ол угланыышкын-биле чоруурга, 300 хире км харын-даа оон көвей орук кызырлы бээр. Ынчангаш ол төлевилелди боттандырары республиканың чурттакчыларынга ажыктыг. 

Оон аңгыда ол черлерге орук тудуу Бай-Тайга талазындан Мөнгүн-Тайганы электрижидер арганы тургузуп турар. Абазаже орук Мөңгүн-Тайга тавартыр Алтай Республикаже баар оруктуң ажыктыг талаларын барымдаалааш, 2018 чылдың чугула ажылдарының аразынче киирген.  

Чеди-Хөл кожууннуң Хөлчүк суурун таварты Өвүр кожууннуң Чаа-Суурже чөөн Таңды-Уула таварты автоорукту тудар арга бар деп Орук транспорт яамызы санап турар. Ол орукту тудуптарга, республиканың төп районнарынче орук ийи катап кызырлы бээр. Ынчанмайн канчаар, чурттакчыларга ол кончуг ажыктыг, орулгалыг, ынчалза-даа орук ажылдакчыларынга берге ажылдыг маршрут. Ол төлевилелге хөй акша-көпеек негеттинип турар. Акша-көпеекти болгаш кылыр үени тодарадып, өөренип көөр бис. 

Ырак суурларда нарын байдалда чурттап чоруур чаңгыс чер-чурттугларывыска чоргаарланыр бис. Ынчангаш оларга эки байдалдарны тургузар. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Экономиктиг ажыктыг төлевилелдерни чугаалап тура, эмин эрттирбес ужурлуг бис. Бистиң чаңгыс чер-чурттугларывыстың амгы үеде чидиг айтырыгларын өөренип көрүп, боттуг үнелеп көөрүвүс чугула. Ниитилелдиң чаагай чоруунуң бир көргүзүкчүзү база бир сагыш салып турар айтырыывыс дээрге чоннуң акша-шалыңы, ай санында орулгалары. Хомуданчыг чүүл, республиканың чурттакчы чонунуң ортумак орулгазының эвээжеп турары. Ол бүгүнү билип, санап көрүп турар бис. Ооң чылдагааны бистиң боттарывыстың бир янзы болганывыста. Республикада акша-шалың 2,7 хуу өзүп турда, ол-ла тос айда боттуг орулгалар 4,2 хуу эвээжеп турар. Чурттакчы чоннуң ажылдап турар кезээнге аар социал байдал база салдарлыг болуп турар. Өлүп-хораар чорук эвээжеп, чаш уруглар төрүттүнери көвүдеп, чыл санында чурттакчы чоннуң саны 3 муң ажыг кижи немежип турар. Аңаа чоргаарланыр бис. Чурттакчы чоннуң ындыг дүрген өзүп турарын барымдаалап, акша-шалыңны көдүрер талазы-биле хемчеглерни алыр болгаш экономиктиг өзүлдени күштелдирер ужурлуг бис. 

Эң берге байдалда хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер. Ынчангаш социал төлевилелдеривисти хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерже угланыр кылдыр кылып турар бис. Немелде хемчеглерни хүлээп алыры чугула деп санаар мен. Ооң иштинде хүн бүрүде бирги хереглелдиң барааннарының өртектерин хөлүн эрттир өстүрбес ужурлуг бис. 

Тарифтер албаны биле Улусчу фронтуну эвилелдеп алгаш, садыг-саарылгада, хереглел корзиназында кирип турар аъш-чемнерниң өртээнге хыналданы кылырын Экономика яамызынга дагзып тур мен. Ай санында өртектер мониторингизи ниитилелдиң контролюнга турар ужурлуг. Республиканың девискээринге ажык-чарлыг өртектерлиг садыг-саарылга рейтингизин организастаар ужурлуг. Амгы үеде ниитилелдиң калбаа-биле ажыглап турары — интернет четкилерин ажыглаар херек. Ындыг хыналданы кылырынга амгы үениң технологиялары ажыктыг. Чижээлээрге, “Мээң Кызылым” ышкаш хөй киржикчилиг капсырылгага чүгле карта ачы-дуза чедирилгелери эвес, а өртектер болгаш ачы-дуза чедирилгезиниң рейтингизин чорудар арга турар ужурлуг. 

Шак ындыг улусчу рейтингилер медицина болгаш өөредилге албан черлериниң, пассажирлер сөөртүлгезиниң, чурттаар оран-сава берикчилериниң, амгы үениң электроннуг ачы-дуза чедирилгелеринге хамаарышкан болур ужурлуг.

 Улусчу фронт болгаш Хөй-ниити палатазының ажылчын бөлүктериниң ролю хөй катап өзүп турар. Чижээлээрге, бок чыырынга болгаш ону узуткаарынга контрольду олар организастап турар. Ол айтырыгны төнүп турар Экология чылы улам чидиглендирген. Чуртталга-коммунал ажыл-агыйының ажыл-чорудулгазында өскерлиишкиннерге дүүштүр келир чылын инвестициялыг кады ажылдажылга болгаш регионалдыг операторну тодарадыр ажылдарны организастап турар. Ол нарын ажыл базым бүрүзүнде бодамчалыг, хынамчалыг болурун негээр. Бокту аштаан, үндүр сөөрткени дээш, тарифтерни экономиканың байдалын көрүп тургаш, тодарадыр ужурлуг. Тус черлерниң администрациялары-биле болгаш чуртталга-коммуналдыг ажыл-агый-биле ол ажылды чорударын Тудуг болгаш бойдус камгалалының яамыларынга дагзып каан. Улусчу фронтунуң регионалдыг килдизинден республиканың бок төгер черлериниң схемазының эксперттиг түңнелдерин бээрин диледим. 

Оон ыңай база бир дарый шиитпирлээр ужурлуг айтырыывыс бар. Ол дээрге найысылалдың кышкы үеде агаарының хирленип турары-дыр. Кызылдың кара ыжындан хөңнүвүс калган. Ол дээрге түр каданың таарымча чок байдалы эвес, а кызылчыларның улуг айыылда чурттап турары-дыр. Бир эвес аарыглар талазы-биле алыр болза, бир дугаар черде тынар органнар аарыглары (26 хуу), а хоралыг ыжык аарыгларының аразында өкпе рагы сөөлгү 5 чылда 50 хуу өскен. 2012-2016 чылдарга чедир тыныш органнарының талазы-биле аарыглар 10,1 хуу чедир өскен. Муң кижиниң барык 300-ү аарып турар. 

Кызыл хоорайның ыжын чавырылдырары-биле эки технологтуг шиитпирлерни хүлээп, бюджеттен инвестициялыг кады акшаландырыышкынның аргаларын дилээр даалганы Экономика болгаш саң-хөө ямыларынга берип тур мен. Бирээде, чүгле республиканың чурттакчыларының аразынга эвес, а Россияның өске-даа регионнарының аразынга аңаа хамаарыштыр конкурсту чарлаары чугула. Ийиде, чер бажыңнарның ээлеринге брикет хөмүр-дашты одаарынга азы печканың ыжын эвээжедири-биле тускай дериг-херекселди салырынга сонуургалдыг болур хемчеглерни кыска хуусааның иштинде ажылдап кылырын Кызыл хоорай чагыргазынга дагзып тур мен. Ышка хамаарыштыр берге айтырыывысты ол бүгү үзе шиитпирлевес болбайн канчаар, Кызыл хоорайга тускай архитектуралыг, төп одалгалыг, чаагайжыды туттунган бажыңнар херек-тир ийин. 

Найысылалдың чидиг айтырыгларының бирээзи хоорайда пассажирлер аргыжылгазы. Ол адырда багай чурум болгаш шынар чок ачы-дуза чедирилгезиниң дугайында айтырыглар мээң кулаамга дыңналып кээп турар. Эрге-чагыргага ол байдал шагда-ла билдингир деп ажыы-биле миннип тур мен. Мурнуку чылдарда хоорай иштинде оруктарның чаагайжыдылгазынче кичээнгейни салып турган бис. Чүгле найысылалдың оруктарын чаартырынга 633 млн. рубль үнген. Ол оруктарның байдалы канчаар өскерли бергенин кижи бүрүзү көрүп турар. “Ангарский бульварны” калбаа-биле эде кылганын чон билир.

Ам пассажирлер сөөртүр транспорт, чоннуң хоорай иштинге аргыжылгазының инфраструктуразының айтырыгларын шиитпирлээри чугула. Найысылалдың депутаттарының болгаш хоорай чагыргазының 2018 чылды Кызыл хоорайга пассажирлер аргыжылгазының чылы кылдыр чарлааны, орай-даа болза, шын шиитпир деп деткиир апаар. Ол талазы-биле боттуг ажылды чорудар үе шагда-ла келген. 

Бо чылын найысылалдың чагыргазы республиканың чазааның деткимчези-биле лизинг чээлизи-биле пассажирлер сөөртүр 20 ПАЗ автобусту садып алган. Пассажирлер аргыштырар муниципалдыг транспортту көвүдедир дээн чүткүлүн деткээн бис. Ынчалза-даа ол чидиг айтырыгны шиитпирлээринге комплекстиг арга-хевир негеттинип турар.

Хоорай чагыргазының 2018 чылда бир дугаар болгаш чугула шиитпирлээр айтырыы нормативтиг бөлүк  документилерни хевирлээри деп санап турар мен: 2020 чылга чедир пассажирлер аргыжылгазын сайзырадыр муниципалдыг программалар, орук шимчээшкининиң айыыл чок чоруунуң болгаш аргыжылга маршруттарының схемазы. Ол бүгү документилерни хөй-ниити-биле таныштырар. Хөй-ниитиниң сайгарылгазын болгаш депутаттарның бадылаашкынын алган турар ужурлуг. Автобустарга, доктаамнарга, буклеттерге, электроннуг капсырылгаларга аргыжылга маршрудунуң картазының турары чугула. Чурттакчы чонга ол бүгү көскү, билдингир болур ужурлуг. Амгы үениң чурагайлыг технологиялары чокка ол бүгүнү кылыры болдунмас. Сөөртүкчүлерниң ажылын база пассажирлерниң айыыл чок чоруун, чаа үениң технологиязы-биле хынап болур. Пассажирлер сөөртүкчүлери ГЛОНАСС деп чаңгыс диспетчерлиг болур. 

Бо чылын найысылалдың эрге-чагыргазы пассажирлер аргыштырылгазын организастаар кол бааза кылдыр «Кызылхоортранс» муниципалдыг бүдүрүлгени тургузарының дугайында шиитпирни хүлээп алган. Ол шиитпир, чугаажок, чөптүг болгай, ынчалза-даа ооң ажылының кол-кол чүүлдери үениң негелделеринге дүгжүр ужурлуг. Күрүне-хуу эштежилге күрүнениң эрге-ажыктарының болгаш хууда эгелээшкиннерниң аразында быжыг турушту сагыырынга элээн дээштиг арга дээрзинге бүзүрелдиг мен. Ол бүдүрүлге, бир талазында, хууда аргыштырыкчыларга транспорт хандырылгазының бүрүн эргелиг төлээлери болур арганы бээр, а өске талазында – сайгарлыкчылар керээ езугаар негелделерни ыяап-ла күүседириниң эргежок чугулазын медереп билир ужурлуг. 

Чурттакчыларның кол негелделери – хоорай маршруттарының доктаамал халдып аргыжары болгаш «Газельдерни» ишкир автобустар-биле солууру. Ол негелделерге ыяап-ла харыылаар ужурлуг бис. Орук-транспорт комплекизиниң яамызынга мэрия-биле кады муниципалдыг автопаркты чаартыры-биле, «орук картазын» ажылдап кылырын болгаш боттарының «Газельдерин» автобустарга солуурунга белен хууда аргыштырыкчыларга күрүне деткимчезин көргүзериниң дээштиг механизмин сүмелээрин дагзып тур мен. 

Бодувустуң талавыстан транспорт талазы-биле хууда эгелээшкиннерни деткииринге белен болгаш оларны деткип, ооң-биле чергелештир ак сеткилдиг эвес аргыштырыкчылар-биле демисежип турар бис. Чүге дизе чугаа чүгле аргыштырылганың таарымчалыг болурунуң дугайында эвес, а чүнүң-даа мурнунда кижилерниң айыыл чок чоруунуң дугайында чоруп турар болгай. Хайгаарал чок чорук янзы-бүрү эрге-хоойлу хажыдыышкыннарынга таарымчалыг байдалдарны тургузар. Чижеглээр болза, долдур улус сыңырган маршрут кармак үжээр ооржуларга таарымчалыг чер болур. Бо чылдың 10 айының дургузунда оор чоруктар 10 хуу өскен, ооң иштинде соталыг телефоннар оорлааны – барык 40 хуу. Бо хүнде кем-херек үүлгедиглериниң кол кезии хууда эт-хөреңги оорлаанынга хамааржыр. Ынчангаш хөй-ниити транспортунга корум-чурумну тургузары хөй-хөй айтырыгларны шиитпирлеп турар болгаш, аңаа онза кичээнгей негеттинер. 

Шупту транспорт аймаан, ылаңгыя пассажирлер аргыштырып турар транспорттарны хынаар эргелиг Транспорт инспекциязының болгаш ОШАЧКИ-ниң ажылынче кичээнгейни угландырыксап тур мен. Силерниң катап-катап чорудуп турар хыналда хемчеглериңерниң дээштии хөй-ниитиниң айыыл чок байдалынга дорт хамааржыр.

 Транспорт комплекизинде чурагайлыг чаартылгаларны хөйү-биле киирген: спутник навигациялары, электроннуг контроль, интеллектуалдыг доктаам черлери. Сайзыраңгай технологияларны ажыглап тургаш, хоойлу-дүрүм хажыдыкчыларынга моондактарны тургузары чугула. Ол талазы-биле ам-даа ажылдаар херек, хууда инвестицияларны хаара тударының механизмнерин дилеп тывар, тускай сорулгалыг программаларны ажылдап кылыр. 

База бир хөй-ниитини дүвүредип турар нарын айтырыг – муниципалитеттер аразында болгаш регионнар аразында пассажирлер аргыштырылгазын организастап турары. Ол угланыышкынны харыылаар яамы, ол ышкаш тус черлерниң чагырга черлери амдыгаа дээр ол талазы-биле корум-чурумну тургузарын чедип шыдаваан. Ол тала экономиканың «караңгы» зоназында турар. Ындыг-даа болза доктаамал рейстерни организастаарынга шупту талалар: эрге-чагырга органнары, ак сеткилдиг аргыштырыкчылар болгаш пассажирлер боттары-даа сонуургалдыг дээрзинге бүзүрээр мен. 

Тус черлерниң эрге-чагыргалары болгаш ук угланыышкынны харыылаар яамы транспорт ачы-дузазының рыногунга тодаргай байдалдарны тургузар талазы-биле ажылдаар, оон аңгыда амгы шагның технологияларының сайзырааны-биле тургустунган өскерлиишкиннерни өөренип көөр ужурлуг. Чижээлээрге, доктаамал рейстер чок турган үеде пассажирлер болгаш чолаачылар социал четкилерде «Попутчик» деп бөлүктер таварыштыр бот-боттарын тыпчып, бот-боттарынга ажыктыг арганы тып алган. Амыдыралдың байдалдары аргыштырылганы организастаарының дээштиг механизмнерин боттары-ла айтып берип турар. Оларны хоойлу езугаар аргыштырылгалар рыногунга сайзырадыры болгаш аңаа айыыл чок чоруктуң күрүне магадылалдарын немээри чугула.

Республиканың Орук-транспорт яамызының тус черлерниң чагыргалары-биле кады ажылдажылгазында муниципалитеттер аразында пассажирлер агымының хынамчалыг анализин чорудары, муниципалитеттер аразында маршруттарның схемазын болгаш оларның паспорттарын ажылдап кылыры чугула. Экономикага үндезилеп тургускан тарифтерниң санаашкыны болгаш чер-черлерге вокзал инфраструктуразын тургузары онза кичээнгейни негеп турар. Транспорт аргыштырылгазы бизнестиң көвей санныг кижилерге эң-не орулгалыг болгаш ажыктыг хевирлериниң бирээзи болуп турар. Ол адырны республикага болгаш чонга чогумчалыг ажылдаар кылдыр чедип алыр ужурлуг бис.

Хүндүлүг коллегалар! Чаа үениң экономиказы хөгжүлдениң көңгүс өске аргаларын биске берип турар. Чурттуң президентизи чурагайлыг экономиканы сайзырадыр талазы-биле бурунгаар базарынче кыйгырган. Alibaba-ның тургузукчузу Джек Маның демдеглээни-биле, 30 чыл болгаш интернет нефтиден артык чугула апаар. Федералдыг чазак тодаргай угланыышкыннарны шагда-ла тургускан, кол нургулайында улуг технологтуг чаартылгалар өөредилге болгаш кадык камгалал адырларынга болур деп көрдүнген. Ол ышкаш эрге-чагырга органнарының ажылын үнелээриниң тускай айтыкчыларын чурагайлыг технологияларның сайзыралының чугулазын барымдаалап өскерткен дээрзин база демдеглээри чугула. 

Бистиң республикада шупту адырларга чурагайлыг технологияларны сайзырадырынга кол инфраструктураны тургузарын үш чыл бурунгаар эгелээн бис. Харылзаа яамызы болгаш Ростелекомнуң деткимчези-биле Тывада волокно-оптиктиг харылзаа шугумнарының четкизин тургускан. Бо хүнде найысылалдың, ол ышкаш Туран, Шагаан-Арыг, Чадаана, Ак-Довурак, Кызыл-Мажалык, Самагалдай, Эрзин, Бай-Хаак дээн ышкаш республиканың улуг хоорай, суурларының чурттакчылары амгы шагның харылзаазын ажыглап турар.

Чурагайлыг технологиялар хандырылгаларның шынарын эки талазынче үндезини-биле өскертир деп хөйге билдингир. Чижеглээрге, Кызылдың чамдык өөредилге албан черлеринде чурагайлыг технологияларның дузазы-биле чемненирин организастаан. Ооң ачызында ада-иелер мобильдиг тускай программалар дузазы-биле уругларының менюзун контрольдап болур, а өөреникчи боду акша-биле санажып чемненмес, а хол адыжын таварыштыр садыглажыр аргалыг апарган. Ада-иелери чүгле оларның «электроннуг акшаларының хаптарын» үе шаанда долдуруп алырлар.

 Өске чижек – республиканың нефрология төвүнге гемодиализ деп амыдыралга эргежок чугула процедураны чорударда ажыглаар амгы шагның технологиялары. Медицина дузазының эки шынарын болгаш хандырылгаларның бедик үлегерин бүгү чорудулгаларны автоматчытканының ачызында чедип ап шыдаан. Ол дээрге, чугаажок, эмчи ажылдакчыларының чаа-чаа шынарлыг билиглерин негээр болгаш аарыг кижилерге көскүзү-биле дузалаар. 

Чаа-чаа технологияларны нептередип кииргени Россияның Ажаалга банкызын өске банк тургузугларындан көскүзү-биле ылгалдырып турар. Эксперттерниң үнелели-биле алырга, республиканың чурттакчы чонунуң 70 хире хуузу янзы-бүрү электроннуг сервистерни ажыглап турар. Ол-ла эксперттерниң үнелелин езугаар ол чүүлдер Ажаалга банкызының чаа-чаа технологияларының ачызында болуп турар. Бистиң мурнакчы банкывыска бодунуң технологтуг ажылын республиканың ыраккы черлеринче ам-даа улам идепкейжи сайзырадырын күзээр кижи-дир мен. Экономика яамызы болгаш Ажаалга банкызы кады демниг программаларны ажылдап кылыр талазы-биле идепкейжи болуру чугула.

Чурагайлыг технологияларны ажыглап эгелээри бизнестиң ол болгаш өске-даа секторун бүрүнү-биле өскертир. Ооң чижээнге, Кызыл хоорайда чедиишкинниг чоруп турар Яндекс.Таксини хамаарыштырып болур.

Электроннуг сервистерни күрүнениң ачы-дуза системазында калбаа-биле ажыглап турары технологияларның чедиишкиннерин көргүзүп турар. Республикада тургустунган хөй хүлээлгелиг төптерниң системазы чурттакчы чоннуң эрге-чагырга-биле харылзаазының чаа хевирин тургускан. Күрүне ачы-дузазының электроннуг хевирже хөйү-биле шилчээн тудум, шыланчыг оочурлар, ол ышкаш коррупция дээн ышкаш амыдыралда багай чоруктар эвээжээр. 

Бодунуң дээштиин шынзыткан онлайн видеохайгаарал практиказын деткиири чугула деп санаар-дыр мен. Кандыг-даа деңнелдиң эргелеп-башкарылга органы ажылдың ындыг чурумундан корткан херээ чок. Республиканың чазаанда тургускан кожуун чагыргалары-биле доктаамал видеоконференцхарылзаа шиитпирлер хүлээп алырын дүргедедип турар. Чазак Аппарадының тус-тус тургузугларынга ол практиканы киирерин дилеп тур мен. 

Бо үеде интернет-технологияларны ажыглап, янзы-бүрү аргалар-биле ачы-дузаның шынарын үнелээр чоруктар нептерээн. Ол практиканы каяа-даа бол: ачы-дуза адырларынга, эмнелгелерге, поликлиникаларга, школаларга, транспорт адырынга нептередип киирер болза эки деп бодаар-дыр мен. Хомудалдар болгаш санал-оналдар дептерин «салаа-биле чаңгыс базар» электроннуг сервис-биле солууру чугула. Информатизация болгаш харылзаа яамызынга шак ындыг хевирлиг сервистерни сайзырадып, ачы-дузаның шынарын үнелээр талазы-биле электроннуг сервисти киирип алган эң-не тергиин бүдүрүлге болгаш албан чери дээш республика чергелиг мөөрейни эрттирерин дагзып тур мен.

 Тус черлерниң бот-башкарылгазы чурттакчы чонга чоок болуп турбуже, чурттакчы чон-биле идепкейлиг харылзашпайн турар. Суурларның чурттакчылары дилеглери-биле республика органнарынче дорт кирип турарлар. Удуртукчулар боттарының ажылынга хамаарыштыр чурттакчы чоннуң үнелелин билген турар ужурлуг. Тыва Республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызынга, Информастыг технологиялар төвүнге муниципалдыг районнарның удуртукчуларының болгаш республиканың күүсекчи эрге-чагыргазының удуртукчуларының рейтингизин организастаарының талазы-биле тускай курлавырны ажылдап кылырын дагзып тур мен. Бодумнуң оралакчым Максим Викторович Туневту салдынган сорулгаларның күүселдезин уштап башкарарын дилеп тур мен. 

Амгы шагның харылзаа каналдары бистиң ыраккы суурларывыстың чурттакчыларынга «мессенджерлер» дузазы-биле интернеттиң информастыг делгемнеринче үнер арганы берип турар. Чижээлээрге, интернетте «Вайбер» деп нептереңгей тускай мобильдиг программаның дузазы-биле Өвүр кожууннуң Чаа-Суур сумузунуң чону харылзажыр аргалыг болган. Ооң мурнунда ол суурга стационар-даа, мобильдиг-даа телефон харылзаазы чок турган. Муниципалдыг-хуу эштежилгениң ажыл-чорудулгазында Ак-Даш, Аксы-Барлык, Бай-Тал болгаш Кызыл-Даг сумуларының чурттакчылары интернетке коштунган. Ыраккы суурларның чурттакчы чонунуң сонуургалдарын барымдаалап, бодунуң четкизин сайзырадыр сорулга салып алган «Тывасвязьинформ» бүдүрүлгевиске улуг идегелдиг бис. 

Делегей чоок, өңгүр болгаш дүрген апарган. Интернет чурттакчы чоннуң быжыг демин көргүскен, ол түңнелдер чедип алырынга дузалыг. Бүгү-российжи «Көк куш» деп салым-чаяанныглар мөөрейинге «Эртине» уругларның аас чогаал коллективин боттарының бадылаашкыннары-биле деткээн шупту чаңгыс чер-чурттугларымга өөрүп четтиргеним илередип тур мен. Оолдар чажындан-на бүдүн Тываның деткимчези деп чүүлдүң кандыызын угаап билген. Ындыг чижектиг деткимчелерни хөйнү адап болур. Хөй-ле интернет төлевилелдери, оларның иштинде эки турачылар болгаш ачы-дуза төлевилелдери тургустунган. Владимир Владимирович Путинниң чарлааны Эки турачының болгаш волонтернуң чылында бистиң аныяктарның хөй-ниити идепкейжизи он-он катап улгатсын.

2017 чылды Тывага Аныяктарның бот-идепкейиниң чылы кылдыр чарлаан турган. Ынчангаш аныяктарның солун акцияларының херечилери болган бис. Ол дээрге Дөгээ даанда чада кылып каан «Чоннуң оолдары», «Эки чүректер» волонтерлар шимчээшкини болгаш «Тыва - 2030» командазы. «Ачы-дуза оруу» деп интернет-каттыжыышкыны «мессенджерниң» ачызында боттарының ажыл-херектерин амыдыралда боттандырган. Тыва чонга эки болзун дээш, буянныг болгаш ажыктыг ажыл-херектер кылып турар эмчилер, башкылар, эртемденнер болгаш спортчуларның – профессионал аныяктарның командаларынга четтиргеним илередиксеп тур мен. 

Чурагайлыг технологияларның ачызында ырак-чоок база моондак, доктар дээн ышкаш билиишкиннерге бир өске хамаарылгалыг апарган бис. Көргүзүп, кайгадып черлер хөй-даа болза, бистиң республика чедип алырының бергези, озалаажы доктарны тургузуп турган. Ам ындыг эвес. Тываның бодунга чедип алыры ындыг-ла белен эвес, ынчалза-даа «Чурагайлыг Тыва» делегейниң хамааты бүрүзүнге, аян-чорукчуга, турисчиге кажан-даа бол, каяа-даа бол көстүп кээп болур. 

Чурагайлыг Тываның овур-хевирин тургузарынга ийи арга бар, оларның кайызы-даа биске чугула. Бирээде, Википедия, Яндекс карта дээн чижектиг интернет-курлавырлар таварыштыр бистиң төрээн Тывавыстың, ооң сураглыг кижилериниң, каас-чараш бойдузунуң, онзагай черлериниң, ховар культуразының, төөгүзүнүң болгаш амгы амыдыралының дугайында медээлерни тып ап болур. Ындыг шөлчүгештер бистиң Тывавысты бүгү делегейге таныштырар аргалыг! Ол талазы-биле аныяк эгелекчи туруштуг оолдар, уруглар А.С. Пушкин аттыг национал библиотеканың деткимчези-биле ажылдап эгелээнинге өөрүүр-дүр мен. 

Ийиде, Тыва Республиканы «виртуалдыг делгемге» бурунгаарладып сайзырадырының талазы-биле ажылды системажыдар, ол ышкаш ол сорулгалар-биле күүсекчи эрге-чагырга органнарының бар тургузугларының болгаш ооң эргезинде турар организацияларның ажыл-чорудулгазында республиканың информастыг болгаш виртуалдыг курлавырлары-биле ажылдаар «Чурагайлыг Тыва» агентилелин тургузары чугула деп санаар мен.

 Кол нуруузунда ол Агентилел «Тываның аалчызы» информастыг-аналитика системазын ажылдап кылгаш нептередир. Ол дээрге туризмни сайзырадырының эң кол дузалал курлавыры-дыр. Информастыг системаже Тыва дугайында эргежок чугула бүгү-ле медээлер кирген болгаш янзы-бүрү сервистерни: хоойлу-дүрүм барымдаалары болгаш хандырылга сервистеринден эгелээш айыыл чок чорук болгаш дедир харылзаа сервистеринге чедир хереглекчилерге айтып сүмелээн болур ужурлуг. Бистиң аалчыларывыстың чедип келиринге, маңаа турарынга, оларның харылзаа болгаш дыштанылгазынга, ол ышкаш дедир чоруурунга таарымчалыг байдалдарны тургузар.

Туризмни сайзырадыры чазактың ажылының мурнады шиитпирлээр угланыышкыны болуп турар. Эң улуг хемчээлдиг хемчеглерни эрттирип чоруткан бис, оларның иштинде аэропорт комплекизин чаарткан, кол-кол транспорт оруктарының эрге-байдалын бедиткен, бедик класстыг аалчылар бажыңын ажыглалче киирген, сыын ажыл-агыйын тургускан. Ол бүгү хемчеглер туризм кластерлерин сайзырадырының эгези болур, бистиң онза солун черлеривис, ховар чараш бойдузувус, онзагай, тускайлаң культуравыс республиканың чурттакчыларынга орулгаларны эккеп эгелээр кылдыр үндезинин тургузар.

 Республиканың чазаанда чаа-чаа турисчи эгелээшкиннерни уштап-башкарар болгаш нептередир «Тываның аалчызы» деп төлевилел офизин тургускан. Республиканың турисчи күчү-шыдалын чырыдып көргүскени ооң чурттакчыларынга орулгаларны эккээр ужурлуг. Тодаргай девискээрниң ажыл-агыйжы болгаш бүдүрүкчү күчүзүн чырыдып көргүзер. Бөдүүнү-биле чугаалаар болза, турисчи бизнес тус-тус черлерниң аңчыларын, орук айтыкчыларын хаара тудар, бүдүрүлгелерни, чүнүң-даа мурнунда, черлик үнүштерни болбаазырадырын, арыг продукция болгаш суй белектерни бүдүрерин деткиир. 

Ол дээш дорт турисчи ачы-дузаны чедирип турар агентилелдер-биле харылзааларның көскү болгаш билдингир механизмнерин ажылдап кылыр. Чижээлээрге, аңнаар болгаш балыктаар талазы-биле туризм бодунуң онзагайы-биле экономиканың ажыктыг талазы бооп болур. Ынчалза-даа ол аңнаарынга, балык тударынга, боо-чепсек киир сөөртүрүнге, олча-тывыштарын үндүр сөөртүрүнге тыпсыр янзы-бүрү лицензияларны алыры эргежок чугула туризмниң берге болгаш нарын хевири бооп турар. Бо талазы-биле ачы-дуза чедирилгези тодаргай, билдингир нормативтиг баазалар-биле быжыглаттынган болур ужурлуг. Керээлер болгаш дугуржулгаларның негелделерин харыысалгалыг кижилерниң кабинеттеринге чажыт тургуспас, а ол айтырыглар талазы-биле сонуургалдыг кижилерниң шуптузунга ажык болдурар. Ынчангаш эң-не таарымчалыг арга – күрүне ачы-дузазын шыңгыы чурумчуткан электроннуг хевирже киирери. 

Туризмни сайзырадырының талазы-биле күрүне политиказы билдингир болгаш тодаргай болур ужурлуг. Бойдустуң байлактарын бодамча чок ажыглап төтчеглээн таварылгаларны черле болдурбас, бойдус дээш база боттарывыстың чаңгыс чер-чурттугларывыстың эрге-ажыктары дээш харыысалгалыг бис. 

Хүндүлүг депутаттар! 2018 чылдың мурнады көөр кол сорулгаларының бирээзи – биче суурларның сайзыралы. Өгбелеривистиң биске арттырып берген черин хөгжүдери кончуг чугула. Ол чурттаксанчыг, эптиг девискээр болур ужурлуг. 

Амгы үеде республикада муң кижиден эвээш чурттакчылыг 66 суур бар. Оларның иштинден 14-үнде – 500-тен эвээш, а 8-инде – 250-ден эвээш кижи чурттап турар. Шак ындыг бичии суур бүрүзүнге чедип барып, оларның чидиг айтырыгларын шиитпирлээринче чүткүүр ужурлуг бис. Амгы үеде биче суурларның чартык кезиинде (33 суурда) суг хандырылгазы чок, эң эвээш чурттакчылыг суурларда – мобильдиг харылзаа чок (7 суурда чүгле таксофон бар), ол ышкаш спорт залдары чок. Дыка хөй фельдшер-акушер пунктуларга (ФАП) капитал септелге негеттинип турар, эвээш санныг, бичии комплектилиг школаларның долдуруушкуну арай деп 56 хуу чедип турар. Биче суурларда инфраструктураның ындыг куду шынарындан аңаа чурттаарын таарымчалыг деп шыдавас бис. Сөөлгү 6 чылда биче суурларны 300 ажыг кижи каггаш чоруткан. Ол эвээш кылдыр көзүлзе-даа, бирээде, ол албан езузунуң саннары-дыр, а херек кырында айтырыг оон-даа чидиг, ийиде, шыны-биле алырга, бүдүн суур читкен болуп турар-дыр. 

Кижилер ынчалдыр төрээн уязын, төрээн черин каап, холун көдүрүп, дүжүп бергеш, найысылалдың чоогунче, кижи чурттаар аргажок байдалдарже көжүп турарлар. Төрээн черинден, дазылдарындан ынчалдыр адырлыры кандыг-даа эки чүвеге чедирбезин амыдырал көргүзүп турар. Көдээ чурттакчылар эң-не үнелиг экономиктиг курлавыр – черин, одар-белчиирлерин, арыг экологтуг черге чурттаар аргазын, чаңчылчаан амыдыралын, сагыш-сеткил харылзааларын чидирип турарлар. Хоорайның шак ындыг чидириглерни эгидип бээри чөгенчиг-ле. 

Республикада нептерээн хоорайже чүткүүр миграция айтырыы шиитпирлиг хөделиишкиннерни негеп турар. Эрткен чылдар дургузунда бис элээн чүүлдерни кылганывысты чугаалаар апаар. Көдээниң акшаландырыышкынын он-он катап көвүдеткен. Мал ажылының ат-алдарын көдүрген. Малчыннар байырлалы Наадым күрүне эрге-байдалын алган. Көдээ чурттакчыларның деткимчези-биле адаттынган чончу төлевилелдер боттанып турар. Бо чылын көдээ клубтар программазы чедиишкинниг боттанып турар.

Бичии суур инфраструктуразын, кижи бодунуң чугула хереглелдерин боттандырып шыдаар ниити амыдыралын катап тургузар үе келген – эки шынарлыг эртем-билигни, эмчи хандырылгазын, солун дыштанылганы, спортка хандыкшылды чедип алыр, а кол-ла чүве – бодунуң өг-бүлезиниң эки амыдыраарынга акша ажылдап алыр байдалды тургузар херек.

Ажыл кончуг улуг, чаңгыс чылдың эвес, ынчалза-даа ону эгелээри чугула. Чазакка ындыг төлевилел офизин тургускаш, төлевилелди хевирлээрин дагзып тур мен. Ону «Чурттап турар суурум» деп адаарын саналдадым. Төлевилел эвээш дизе-ле беш чылга санаттынган болур ужурлуг. Эгезинде анализ чоруткаш, айтырыгларны болгаш чылдагааннарны тодарадыр, чон чыыштарынга ажык чугаадан чорудар. Төлевилел ажылынга дүүштүр кол көргүзүглерге эге, старт байдалдарын тургузар: ооң санында суурнуң экономиктиг көргүзүглери, демография, миграция, кадыкшылы, өөредилгениң шынары. Ол көргүзүглерни тодарадыры белен, олар көвей эвес – беш-чедиден көвүдевес. 

А оон бүгү суур-биле шимченириниң тодаргай планын азы суурнуң хөгжүлдезиниң программазын бадылап алыр. Ол программа болгаш ооң боттаныышкыны чаа төлевилелдиң үндезинин тургузар. 

Чазакта бис шиитпир хүлээп алган бис – яамылар болгаш албан черлери суурлар санынга кураторлар болур. Ол чаа төлевилелге тус черниң төлээлекчилер хуралдарындан эгелээш, Тываның парламентизинге чедир республиканың депутат корпузу база киржири чугула.

Хүндүлүг Каң-оол Тимурович, ол ажылдың башкарылгазын удуртуруңарны дилеп тур мен. Биче суур бүрүзүнге депутаттардан, кожуун чагыргаларындан, хөй-ниити, ылаңгыя аныяктар организацияларындан, эртем черлеринден төлээлерниң шимченгир, дээштиг кураторлар бөлүктерин тургузуп көрүңер. Ол бөлүктерниң сорулгазы – суурлар хөгжүлдезиниң программазын ажылдап кылыры. 

Ол программаларның үе-чада аайы-биле боттанылгазы хөй каналдыг акшаландырыышкын-биле быжыглаттынган болур ужурлуг. Бюджет акшазының кызыызы-биле акша-хөреңгини чыып, мөөңнеп, ону тодаргай ажыл-херектерже чорудуп билири чугула. Аңаа тускай сорулгалыг күрүне программаларының биске берип турар аргаларын киириштирип болур. Чижээ, аныяктарның бизнес-төлевилелдеринге, ажыл-чорукту кызырарынга субсидиялар, тус чер эгелээшкиннеринге, көдээниң социал ужур-дузалыг төлевилелдеринге, көдээ черге бажың тударынга грантылар. 

Чазактың талазындан хөделиишкиннерниң башкарылгазын регионнуң төлевилел офизин удуртуп турар бирги оралакчым Органа Доржуевна Натсакка дагзып тур мен. 

Бо ажылга бистиң федералдыг коллегаларывыс — үндүрүг албаны, Пенсия фондузу, Росреестр, кадастр албаны, кызыгаар албаны, ИХЯ каттыжып кээр болза, дыка эки ийик.

Албаннар аразының кады ажылдажылгазынга чер-черлерже мобильдиг бригадаларның комплекстиг үнүүшкүннери езулуг механизм болур. 

Регионнуң төлевилел офизинге республиканың Информатизация болгаш харылзаа яамызы-биле кады хөй адырлыг мобильдиг офисти хевирлээринге харылзаа каналдары-биле дериттинген тускайлаттынган техниканы садып алырын дагзып тур мен. 

2018 чыл «Чурттап турар суурум» деп чаа төлевилелдиң боттанылгазының эгелээр чылы болзун. Тептинип алыр точка кылдыр биче суурлар аразынга эң эки чончу эгелээшкиннер мөөрейин чарлаарын саналдадым. Кол чүве – ол эгелээшкиннер ниити херекке хөй-ле чаңгыс сууржуларны каттыштырар ужурлуг. Ол көдээ ажыл-агый азы хереглел кооперативи, улусчу артель, суур чырыдылгазы, чаагайжыдылгазы, спорт шөлү, эмчи, башкы бажыңы тудары, чогаадыкчы студия ажыдары, туристерге, аалчыларга гостиница-даа болгай-ла. Арга-хевирлер хөй. 

Көдээниң эгелээшкиннери муниципалдыг шилилгени эртер. Эң-не дээрелериниң таныштырылгазын Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы Май 1-де эрттирер. Он эң дээре улусчу эгелекчи төлевилелдер эгелээшкиннер деткимчезиниң бюджединден ийи миллион рубльден эвээш эвес акшаландырыышкынны алыр. Аңаа албан негелде – муниципалдыг бюджеттен 10 хуу база чоннуң 1 хуу акшазы деңге акшаландырыышкын болур. 

Чурттакчылардан өске, оларның төрээн суурунга бир дугаарында чүү херегин кым билир деп? Эрге-чагырга органнары чүс-даа программаны бижип каап болур, чаңгыс эвес удаа бижип-даа турган. Ынчалза-даа херек кырында мындыг: программа – бир аңгы, боттуг амыдырал – бир аңгы. Моон чоннуң санынга дүүштүр акшаландырыышкын чоруур. Ол көңгүс дээштиг эвес. 

Ынчангаш кижилерниң эгелээшкиннеринге камныг хамаарылга херек. Мен ындыг эгелээшкин бүрүзүнге өөрүүр болгаш ону чижекке амырап чугаалаар кижи мен. Чоокта Өвүрнүң Чаа-Суурда сураглыг мөге, суур чагырыкчызы Чечен-оол Тюлюшевич Седен-Дамбаа бодунуң акшазы-биле хүреш залы туттуруп эгелээн, кол тудуун кылып алган, бис тудугну төндүреринге дузалажыр бис. Ооң-на эгелээшкини-биле уруглар садында хүрежип турар чаштар даарта чаа хүреш залынга ойнап кээрлер. 

База бир чижек – Чеди-Хөл кожууннуң Чал-Кежиг кымны-даа манавайн, улусчу тудуг аргазы-биле чаа клуб тудуп эгелээн. Оларны ынчан база деткээн бис. Ам суур­да клуб ажылдап турар. 

Эрзинде стадион база улусчу тудуг болуп эгелээн. Ол эгелээшкинни база деткип, кылымал шывыглыг бут бөмбүүнүң шөлүнге бюджет акшазын чорудуп берген бис. 

Эгелээшкиннерге бистиң сурагжаан эрги езу-чаңчылдыг суурларывыстан өөренип болур бис. Чижээ, Сизимден. Константин Прокопьевич Рукавицын өг-бүлези-биле Енисейниң Ужеп биле Сизимни каттыштырган бир адырын кежилдир көвүрүг тудуп каан. Константин Прокопьевич чылдың-на суурунче орукту дескилеп, үстүрүп турар. 

А бо чайын Сизимниң чурттакчылары Биче Енисейде орус культураның ийиги фестивалын чедиишкинниг эрттиргеш, дараазындаазынче белеткени бергеннер: туристерге эм оъттар, каттар, хемелер белен. Эр хейлер! 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Тыва кезээде биче суурларының төөгүзү-биле, мал ажылының быжыг чаңчылдары-биле алдаржып чораан. Бөгүн-даа республиканың көдээ ажыл-агыйы чүгле сууржуларга эвес, хоорай чонунга-даа турум чаагай чоруктуң магадылалы болуп турар. Бис суурнуң ол туружун кошкадып болбас ужурлуг бис. 

Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Коллегалар! 2018 чылдың кол болуушкуну Россия Федерациязының Президентизиниң соңгулдазы болур. Бөгүн делегей шапкын өскерлип турар. Шупту президент соңгулдаларын сактыр болза, олар бөгүнге көөрде, бир аңгы байдалдарга эртип турган. 

2018 чылдың соңгулдалары – ниитилелдиң онзагай мөөңнээшкинин, турум чорукту кадагалап алырын болгаш чурттуң уланчылыг сайзыралын дүргедедирин негеп турар үениң чаа кыйгыларынга бистиң каттышкан харыывыс болур.

 Бистиң кижи бүрүзү Россия төөгүзүнүң чугула үе-чадазының үежизи болуп турар. Чаартылганың, чидирген туруштарны эгидериниң, чаа, күштүг, сайзыраңгай Россияны тударының үежизи. Келир үеже чүткээн Россияның! Шупту эки чүүлдерни кадагалап алгаш, бурунгаарлаар. Чаңгыс эп-биле болгаш каттыжылга-биле, бистиң чонувус-биле, баштыңнарывыс болгаш маадырларывыс-биле. Российжилер удуртукчунуң бөгүн чугула болуп турар шынарларын эки билир. Ол – патриотчу чорук, Ада-чуртунга ынакшыл, бөдүүн кижилерниң амыдыралын билири, күштүү, идегелдии. 

Бистиң республикага ол байдалдарны кадагалап алыры онза чугула. Амыдыралга ажыктыг хөй төлевилелдерниң боттанылгазын уламчылаар. Биче Төрээн чуртунга ынакшыл, патриотчу чорук, бурунгаар чүткүүшкүн, улуг-биче херектерге көвүдеткен чонувустуң тургузукчу энергиязы, эрге-чагырганың болгаш чоннуң эгелекчи ажылы шупту бергелерни база кыйгыларны ажып шыдаар, сайзыралче чаагай күжүвүстү быжыглаар! Тываның болгаш Россияның каттыжылгазының 100 чылында Владимир Владимирович Путинниң чугаалааны ышкаш: «Шуптузун ажып эрткеш, тиилээр бис!»