Тываның «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилели – Бүгү-Россияның хөгжүлдениң тулган ажыл-херектери конкурстуң тиилекчилериниң кордакчылар санынче кирген

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң саналы-биле боттандырып эгелээн «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел социал-экономиктиг хөгжүлде ажыл-херектериниң тулган дээн төлевилели деп шаңналдың кол кордакчызы болган. 

 РФ-тиң Чазааның Стратегтиг инициативалар агентилели чаа төлевилелдерни деткиири-биле социал-экономиктиг хөгжүлдениң тулган ажыл-херектер болгаш эгелээшкиннериниң М.Е. Салтыков-Щедрин аттыг бүгү-российжи конкурузунуң бирги чадазының түңнелдерин үндүрген. Стратегтиг инициативалар агентилелиниң эксперттери конкурсче кирген 500 чагыгларны сайгарып көргеш, түңнел шилилдеге киржир кылдыр чурттуң 43 регионундан 89 ажыл-херектерни үнелээн. Чогуур номинацияларга жюриниң эң хөй үнүн алган ажыл-херектер кордакчылар санынче кирген, оларның саны – 7.  

 «Көдээ ажыл-агыйын сайзырадыры база суурга бизнести хөгжүдеринге таарымчалыг байдалдарны тургузары» деп кезекте «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилел кирген. Конкурстуң түңнел кезээнде Тыва-биле чижилгени 9 регион тургузуп турар – Бурятия, Якутия, Башкортостан, Астрахань, Саратов, Липецк, Калуга, Новгород биле Тюмень областар. Жюри финалче кирген 3 регионну тодарадыр, оон конкурстуң тиилекчизин 2018 чылдың февральда Сочи хоорайга болур Россияның инвестиция шуулганында чарлаар.

Шолбан Кара-оол 2016 чылда «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелди эгелээнин сагындыраал. Бодунуң мал ажыл-агыйын тургузуп алырынга суурнуң чурттакчыларынга дузалажыры – төлевилелдиң сорулгазы . Доктаамал ажыл чок, 35 хар четпээн чаңгыс чер-чурттугларын төлевилелдиң киржикчизи кылдыр чон чыыштарынга шилиир. Өг-бүлениң кежигүннери үш кижиден эвээжевес ужурлуг – ашак-кадай база ажы-төлү. Баштайгы ийи айында өг-бүлеге чайгы, кышкы одарга база сиген кезеринге чер участогун тускайлаар. Муниципалитеттерде тускайлаан кураторлар участоктуң кызыгаарының шыйыын база кадастр паспортун алырынга, ону бүрүткедиринге, черни хөлезилээр керээ чарарынга дузаны көргүзер. 

Төлевилелдиң киржикчи бүрүзү 200 баш тогду хойлар садып алырынга Тываның Улусчу банкызындан 700 муң рубль хемчээлдиг чээлини ийи чыл хуусаага 17,4 хуу-биле ап болур. Ону ийи чыл эрте бээрге эгидип эгелээр. Тываның Чазаа чээлиниң 50 хуузун эгидеринге субсидия акшаны бээр, чээлиниң хуу ставказының 1/3 кезиин республика база 2/3 кезиин муниципалитет бюджединиң акша-хөреңгизи-биле дуглажыр. А мал бажы алган өг-бүлеге чүгле кол өре – 350 муң артып каар. Төлевилелдиң баштайгы киржикчилери ону 2018 чылда эгидип эгелээр.

 Мал ажыл-агыйының практиказындан көөрге, аныяк малчыннарның малының бажы ол үеде 2,5 катап өзүп, эвээш дизе 500 баш малдыг апаар. 2018 чылда төлевилелдиң киржикчизи бодунуң коданындан 200 баш малды төлевилелдиң фондузунче бээр, оон ону төлевилелдиң дараазында киржикчилеринче дамчыдар. 2020 чылга чедир ынчаар уламчылаар. Тыва Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызының санаашкыны-биле алырга, төлевилел чорудуу-биле ол үе дургузунда малдың баш саны 6 катап көвүдеп, 21,2 муң баш турганындан 138 муң баш чеде бээр.

 Төлевилел киржикчизи болур өг-бүле бодунуң ажыл-агыйын тудуп алырынга чиигелделиг өртек – кубта 100 рубль-биле 300 кубометр ыяшты садып алыр эргелиг. Республиканың Чазаа турлаг-кыштаг тудуунуң өртек-үнезин бадырары-биле чурттаар бажың, кажаа-хораа дээш, өске-даа тудугларның чаңгыс аай төлевилелин белеткеп кылган. Киржикчилер боттары ийикпе азы тудуг организациялары тудугларны тудуп болур.  

Төлевилелди эгелээн бирги чылда 105 тараачын-арат ажыл-агыйлар тургустунган, ынчангаш Тывада малчыннарның саны 10,2 хуу немежип, 1133 четкен. 105 кыштагны туткан, 663 кижини ажылга хаара туткан, ажыглал чок чыткан 19299 га шөлдер одар-белчиирлер болгаш сиген шөлдеринче шилчээн.  

2017 чылда төлевилелдиң ийиги чадазы чоруп турар. Бөгүнде «кыштагжыларның» саны 200 өг-бүле ашкан. Ындыг болзажок аңаа киржир күзелдиглерниң саны көвүдеп, назы-хар кызыгаарлаашкынын ап кааптарын, малдың өске-даа чүзүн азыраар саналдарны чон Тываның Баштыңында киирип турар.