05.12.2017
Россияның Федералдыг казначействозунуң тургустунганының 25 чыл оюн демдеглээр бүдүүзүнде Федералдыг казначействонуң Тыва Республика талазы-биле эргелелиниң удуртукчузу Солаңгы Саая интервьюну берген.
- Солаңгы Николаевна, Россияның казначействозу тургустунганындан бээр 25 чыл оюн декабрь 8-те демдеглээр. Тывага Казначействонуң тургустунган төөгүзүнде кандыг бурунгаар базымнарны демдеглеп болур силер?
- Россия Федерациязының саң-хөө яамызының иштинге Федералдыг казначействону тургузарының дугайында Россияның Президентизиниң ат салганы Чарлык 1992 чылда үнген. Россияның Казначействозунуң төөгүзү оон эгелээн. Бистиң Тыва Республикада Федералдыг казначейство эргелели 1994 чылда тургустунган.
Эге дээрезинде казначействонуң бүгү документилерин саазыннарга бижип, чүгле бижик кагар машина, ыяштан кылган самбыңнар ажыглап ажылдаар турган. Четки дамчыштыр ажылдаар калькуляторлар ол үеде техниканың улуг чедиишкини чүве болгай. Баштайгы компьютерлер бистерге 1995 чылдың орта үезинден бээр көстүп келген.
Эргелелдиң баштайгы чылдарында Тыва Республиканың девискээринге салбырлар тургустунуп, Тыва Республиканың Национал банкызынга агар саннар ажыдып эгелээн. Баштайгы үелерде бистиң ажыл-херээвис орулга учеду болгаш үлелгези, федералдыг акшаландырыышкынны касса дамчыштыр чорудары, учет болгаш отчет-биле кызыгаарлаттынып турган. 2000 чылдан бээр республика болгаш муниципалдыг албан черлериниң бюджедин касса таварыштыр чорударынче шилчээн. Ол үениң кол сорулгаларының бирээзи – көдээ тургузугларның болгаш хоорай округтарының деңнелинге чедир орулганы чедиштирери. Ону боттандырып эгелээни-биле 2006 чыл онзагай чыл болган.
Эң-не онзагай болуушкуннар: 2011 чылда «Федералдыг казначействонуң автоматчыткан истемазы» деп чаа программа-биле Эргелелдиң ажылдап эгелээни, ол ышкаш саң-хөө документилерин ырактан башкарарының системазынче клиентилерни 2012 чылда шилчиткени. Саң-хөө документилерин ырактан башкарарының системазынче киргени-биле төлевир кылыр операцияларны интернет таварыштыр чорудуп эгелээн, ынчангаш төлевир кылыры-биле Эргелелге кээри херек чок апарган, херек документилерге электроннуг хол үжүү салдынып, казначействоже дужааттына бээр.
Бо үе иштинде Эргелелге улуг-улуг болуушкуннар хөйү-биле болган: девискээрлер аайы-биле салбырларны каттыштырып, Эргелелди чаартыр тургускан; федералдыг бюджеттен акшаландырыышкынны ап турарларның бюджеттиг харыысалгазының учедунуң механизмин амыдыралга боттандыра берген, күрүнениң (муниципалдыг) албан черлериниң даңзызын ГМУ-нуң сайтызынга чорударының чаа күрүне функциязы күүсеттинип эгелээн, ГИС ГМП киржикчилери бүрүткеттирген дээш оон-даа үске.
2015 чылдан эгелеп, күрүне эргелелиниң секторунда акша-биле туда төлевирлерни эвээжедир сорулга-биле банк карталарының ажыглалын калбартыр технологияларны ажыглаарынче базымнар кылдынган. Ол карталар акша чектеринге альтернативаны тургузуп, акша-биле туда төлевес таарымчалыг байдалды тургузуп турар.
Кызыл, Ак-Довурак хоорайларның, Чөөн-Хемчик, Улуг-Хем, Кызыл, Барыын-Хемчик, Бии-Хем болгаш Таңды кожууннарының чону санажылга карталарын ажыглаарынче бүрүн шилчээн.
База бир сөөлгү кол сорулгаларның бирээзи – күрүне керээзи-биле көрдүнген аванстар болгаш акшаларны казначейство таварыштыр чорудар механизмни шиңгээдип алыры. Ук механизмни күрүне керээлери езугаар чарган күрүнениң камгалал чагыының акшаландырыышкынын чорударынга база бо чылын ажыглап турар апарган. Оон аңгыда, чурттакчы чонну аварийлиг чуртталга фондузундан көжүрериниң республиканың адрестиг программазындан керээлер болгаш контрактылар езугаар юридиктиг кижилерниң ап турары акшаландырыышкынны, фото болгаш видеотехника ажыглап, казначейство таварыштыр чорудуп турар.
2016 чыл Федералдыг казначейство органнарынга онзагай чыл болган. Россия Федерациязының Президентизиниң Чарлыы-биле саң-хөө-бюджет адырынга хайгааралды чорудары-биле Росссияның саң-хөө хайгааралының бүрүн эргелерин Федералдыг казначейство органнарынга дамчыдып берген. Ол бүрүн эргелерни ажыл-херектерге чүгле ажыглаар эвес, а оларны дээштиг чорударының чаа-чаа механизмнерин ажылдап кылыр сорулга бистиң мурнувуста тургустунган. Ол бүгү Росссияның саң-хөө хайгааралының эде тургустунганы болгаш ревизия аппарадының кызырылдазы-биле холбаалыг.
Күрүнениң саң-хүүзүнүң иштики хыналдазын чорударының ооң мурнунда моделинден ылгалы – ол хыналданы түңнээриниң негелделериниң өскерли бергени. Ынчангаш Казначействонуң кол-ла сорулгазы хыналдаларның болгаш тодараттынган четпестерниң, өре санкцияларының саны эвес, а бюджет самчыгдалын, саң-хөөнү шын эвес чарыгдалын баш удур болдурбазы болур.
Хыналда-хайгааралдың бүрүн эргелерин чогумчалыг чорудары бистерге немелде харыысалга бооп турар, ынчангаш ооң-биле чергелештир Эргелелдиң ажылдакчыларынга саң-хөө, бюджет талазы-биле хоойлу-дүрүмнерни эки шиңгээдири негеттинип келгенин база демдеглексээр-дир мен.
- «Казначей» чээлизи деп чүл ол? Бистиң республикага ол херек бе, чугаалап көрүңерем.
- «Казначей» чээлини регионалдыг болгаш чер-черлер бюджеттериниң саң-хөөзүн долдурары-биле берип турар. А бистиң республикавыс дотациялыг регион болганда «казначей» чээли социал болгаш өске-даа төлевирлерни дүрген дуглап болурунуң аргазы-дыр.
3 чылдың дургузунда республика бюджединге 10,2млрд рубль түңнүг, Кызыл хоорайның бюджединге 104,9 миллион рубль чээли алдынган. «Казначей» чээли республикага херек дээрзи көскү ышкажыл, чүге дээрге төлээр хуузу база эвээш, чылда 0,1 хуу. Хуузу каш катап хөй коммерциялыг чээлилерни эгидеринге үндүрген чарыгдалдарны дуглаарының бир аргазы-дыр, ынчангаш регионнарга ол ажыктыг.
Амгы үеде ооң хуусаазын 50-ден 90 хонук чедир узадырының дугайында чугаа чоруп турар, регионалдыг болгаш чер-чер бюджеттерин чаңгыс аай агар сандан удуртуру чедимчелиг.
Республика чергелиг бюджет болгаш автономнуг албан организацияларның агар саннарында хостуг акша-хүреңгини Тыва Республиканың чаңгыс аай агар санынче шилчидер механизм 2015 чылда ажыглалче кирген. Шак-ла ындыг механизм Кызыл хоорайга 2016 чылда ажылдап эгелээн.
Республиканың бюджет болгаш автономнуг албан черлериниң агар саннарында арткан акшаниитизи-биле 6 миллиондан 570 миллион рубль чеде берген, Кызыл хоорайга ол көргүзүг 17 миллион рубль чедип турар. Бо механизмни ажыглалче киирбээн турда, ол артык акша ажыглаттынмайнт урган, амгы үеде республиканың болгаш Кызыл хоорайның бюджеттеринге олар ажыктыг болуп турар. Ынчангаш ол механизм республика бюджединге болгаш Кызыл хоорай бюджединге чаңгыс аай агар санныудуртурунга эптиг байдалды тургускан.
- Сөөлгү чылдарда Россияның казначействозу информациялыг технологиялар сайзырадырын болгаш ону ажыглалче киирерин идепкейжиде берген болгай. Кандыг-кандыг чаа информациялыг технологияларны чоокку үеде ажыглап эгелээр ирги?
- Сөөлгү үелерде «Электроннуг бюджет» деп күрүнениң каттышкан информациялыг системаларын ажыглалга киирер ажыл чоруп турар. Бюджет чорудулгазының киржикчилериниң болгаш киржикчи эвестериниң каттышкан реестрин долдурары «Электроннуг бюджет» деп күрүнениң каттышкан информация системазын калбаа-биле ажыглаарының эгезин салган. Нормативтиг айтырыглар медээлериниң биче системазы, «Чарыгдалдар эргелели», «Учет болгаш отчет», «Садып алыр эргелел» деп кезектер болгаш бюджет системазының чаңгыс аай порталы амгы үеде калбаа-биле ажыглаттынып турар апарган.
«Орулга эргелели», «Кадрлар эргелели», «Саң-хөө хыналдазы», «Акшаландырыышкын эргелели» деп электроннуг бюджеттиң системаларын болгаш өске-даа системаларны ажыглалче удавас киирер. Оон аңгыда, медээлер сервизин төпчүдер угланыышкынныг ажылдар бисте болгаш Россияның Саң-хөө яамызының медээле белеткээр төптеринде, Федералдыг казначействонуң инфраструктураларында чоруп турар. 2020 чылда ол ажыл доостур ужурлуг.
- Россияның казначействозунуң юбилейи таварыштыр ажылдакчыларга кандыг күзээшкиннерлиг силер?
- Кызымаккай күш-ажылы дээш, бедик профессионал деңнели болгаш ажыл-ишке бердингени дээш ажылдакчыларывыска болгаш хоочуннарга четтиргенивис илередир-дир бис. Сөөлгү чылдарда казначей системазының ажыл-чорудулгазында чаа чүүлдер, эде тургустунуушкуннар хөй апарган. Ол чорук бистерден, Эргелел ажылдакчыларындан, бедик мергежилди, билигни, бердиниишкинни негеп турар. Шак ол негелделерге бистер бүрүнү-биле дүгжүр бис дээрзинге идегээр-дир мен. Кады ажылдап турар шупту эш-өөрүмге профессионал байырлалын таварыштыр байыр чедирип, ажыл-ишке чедиишкиннерни күзедим!