Тываның Баштыңы Чеди-Хөлде сүт болбаазырадыр бүдүрүлгени деткип турар

Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Чеди-Хөл кожуунда муң малдыг малчын Чечена Оюннуң бүдүрүлгезинге чораан. Ол — «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп губернатор төлевилелиниң идепкейлиг киржикчизи. Байырлыг езулалдың чылдагааны чүл дизе, сүт болбаазырадыр талазы-биле амгы үениң бичии бүдүрүлгезиниң ажыдыышкынын кылганы.

Бүдүрүлге Чал-Кежиг суурнуң чанында турар. Байырлыг езулалга кожуун удуртулгазы база тус черниң чурттакчылары хөйү-биле киришкеннер. Аалчылар Хову-Аксындан болгаш Кызылдан келгилээн. Бүдүрүлгени тургузуп турар бичии заводтуң өртээ 8 млн. рубль, ону сайгарлыкчы чээли болгаш бодунуң акша-хөреңгизи-биле садып алган. 2012 чылдың сентябрьдан эгелеп продукцияны бүдүрүп үндүрүп эгелээн. Хайындырган сүт, өреме, сметана, кефир, ээжегей, тыва быштак. Арат Чечена Оюннуң бүдүрүлгезиниң сүдүн садып алыкчылар үнелеп эгелээн. Дыштаныр хүннерниң ярмаркаларындан болгаш Кызылдың садыгларындан бо сүт аймаан дораан садып апаар. Ажыл эки чоруп эгелээрге, сайгарлыкчыга быжыг бүзүрел тыптып келген болгаш бүдүрүлгениң сорулгазы — чүгле бурунгаар! Биче заводтуң дериг-херекселин Новосибирскиде «Маком» фирмадан садып алган. Ол дериг-херексел бодунуң эптиин көргүскен, ону ажыглаарынга кандыг-даа бергедээшкиннер турбаан.

Ч.Оюн Тыва Республиканың Чазааның Баштыңынга удурткан ажылчын бөлүкке сүттүң болбаазырадылгазының шупту чорудулгазын тайылбырлап көргүскен: «Биче завод — модульдуг тудуг, агаарладыр база одалга системалары, энергия болгаш суг хандырылгазы, канализация, сүттү болбаазырадыр талазы-биле амгы үениң дериг-херексели болгаш белен продукцияны хаптаары. Бир шугумда сүттү, кефирни шилге кудары, ийигизинде ээжегейни болгаш сметананы хаптаары, оларның кайызында-даа тускай маркераторларны тургускан. Продукцияның үндүрген хүнүн болгаш калориязын албан бижип турар. Боттарының лабораториязында продукцияның шынарын тодарадып турар (сүттүң үскүрүн болгаш ажыктыг бүдүмелдерин) биче заводта ажылчыннарның ажылдаарынга таарымчалыг байдал тургустунган. Ында соодукчу өрээлдиг болгаш ажылчыннарга амыдырал хандырылганың өрээлин чаагайжыды туткан. Харыы кылдыр Чечена Хүрең-Дашовна, цех начальниги Эрес Сотпа болгаш Новосибирскиден келген «Маком» фирманың директору Владимир Яшин боттарының ажылынга чүгле үнелелди дыңнааннар.

Бүдүрүлгениң шупту дериг-херекселдери тускай хыналданы эрткен болгаш Россияның шынар демдээн эдилеп турар. Ында сүт кудар доскаар бүрүзү тускай электроннуг датчиктер-биле хандыртынган, херек температураны олар тудуп турар болгаш соодарын хандырып турар. Сүт болбаазырадылгаже кирген соонда, аңаа кижиниң холу дегбес. Шупту боду кылдынып турар. Бичии заводту эккелген фирманың удуртукчузунуң демдеглээни болза, ындыг заводту 15 чыл хуусаада ажыглаар, ынчалза-даа ол үе эрткен соонда, ажылдавайн баар деп чугаалап болбас. Ажылды эки эгелеп алган сайгарлыкчы «Ажыглаанывыстың баштайгы чылында чидиг айтырыглар тургустунмаан. Чедирикчилер бистиң-биле доктаамал харылзааны тудуп турар, бир эвес херек апарза тайылбырны берип турар» — деп чугаалады. Директор Эрес Сотпа: «Ажыл солун база харыысалгалыг, аңаа тускай эртем херек-тир ийин. Байдалывыс эки, дөртен градус соок турда безин, тудуувус чылыг турар – деп, өөрүшкүзүн үлешти. Бүдүрүлгеде директор, ийи технолог шупту үш кижи ажылдап турар.

Бүдүрүлге бир дүн-хүн иштинде үш тонна продукцияны бүдүрер кылдыр санап каан, ынчалза-даа амдыызында боттарының бир чартык тонна сүдүн болбаазырадып турар. «Бистер өске ажыл-агыйлардан сүттү хүлээп алырынга белен бис. Көдээ суурларга чурттакчы чондан сүттү чыггаш, заводка эккээр сайгарлыкчы тыпты бээр дээрзинге бүзүрелин бүдүрүлгениң удуртукчузу илеретти. Араттың чугаалааны-биле, келир чылын эът болбаазырадыр сорулгалыг, ынчангаш база тускай биче заводту садып алыр. Чүгле Чечена Оюннуң ажыл-агыйында шээр мал безин 3 муң чедип турар. Малдың баш саны чүгле оларның боттарында эвес, кожаларында база өзүп турар.

Тываның Баштыңы арат ажыл-агыйының удуртукчузу-биле бүдүрүлгениң хөгжүлдезин болгаш күрүне деткимчезиниң дугайында чугаалашкан. «Кончуг чугула херекти эгелеп алган-дыр силер. Амгы үениң деңнелинде, көдээ ажыл-агый продукциязын болбаазырадырын организастаары Тываның агроүлетпүр каттыжыышкынының кол сорулгазы. Ол чокка мал ажылын моон соңгаар хөгжүдери болдунмас. «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң хемчээлинге аңгы-аңгы угланыышкыннар талазы-биле күрүне деткимчези-биле мындыг идепкейлиг кижилерни деткиир апаар, көдээ суурларга бүдүрүлгени хөгжүдеринге идигни бээр, үениң аайы-биле мындыг бүдүрүлгелерниң четкизи тургустунуп болур» деп, Шолбан Кара-оол демдеглээн. Арат Чечена Оюн дериг-херекселдерниң өртээниң чамдыызын эгидерин бо шугум талазы-биле деткимчеге идегеп турар, ооң-биле чергелештир көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң техниктиг дерилгези, чоокку чылдарда мурнады көөр кол сорулгаларның бирээзи болуп турар.

Арат Оюннуң продукциязының шынары технология талазы-биле магадылаткан. Ынчангаш олар «Отборный» сүт-биле чижилгени ажып эртип турар. Ол сүттү кожавыста регионнардан сөөртүп эккеп турар. «Модульдуг сүт заводу хайындырган сүттү, өремени, сметаннаны, кефирни, ээжегей болгаш быштакты бүдүрүп үндүрүп турар. Ам бистер чүгле бодувустуң бүдүрген сүдүвүске ажылдап турар бис. Ынчалза-даа сүт дужаар күзелдиг кожаларывыс биске айтырыгны тургузуп кээп турлар. 950 граммныг шилде сүт 36 рубль, кефир 35 рубль, сметана 100 рубль. Бистиң продукциявыстың өртээ Саян артындан кээп турар сүт продуктуларынга көөрде, садып алыкчыларга таарымчалыг болуп турар—деп, бүдүрүлгениң удуртукчузу чугаалады.

Анна Лачугина.

Чурукту Виталий Шайфулин тырттырган