Көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан байырлалдар

 Малчыннарның Наадым болгаш Республика хүнүнге тураскааткан хемчеглер аразында тыва хой эъдинден чемнер кылырының делегей чергелиг бирги фестивалы онзагай черни ээлеп, көрүкчүлерниң сонуургалын хаара туткан. 

 Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол көдээ ишчилерниң азыраан малының продукциязын чедимчелиг садып-саарып, акша ажылдап алырының аргаларын көвүдедир саналды киирип, республикада эң-не хөй малдың - тыва хойнуң эъдинден сонуурганчыг, онзагай чемнерни кылырын нептередир дээш чем кылыкчыларының ортузунга чогаадыкчы фестивальды эрттирерин сүмелээн. 

Тыва Республиканың Экономика яамызының организастап эрттиргени фестивальдың алыс сорулгазы - хой эъдинден чаңчылчаан чемнер: изиг-хан, чөреме, чумурда, долгадырышкыда куткан хан, тырткан хандан аңгыда, рестораннарга болгаш тускай чемненилге черлеринге сүмелээр онзагай чемнерни чогаадып, чүгле чоннуң эвес, а туристерниң база сонуургалын чедип алыры болган. 

Фестивальдың республика чергелиг кезээ август 14-те Кызыл кожууннуң Тос-Булакта чаптылган өглер хоорайжыгажында белеткээн тускай черге эрткен. Аңаа 15 поварлар чагыгны кииргеш, боттарының блюдоларын профессионал жюриниң болгаш чемге сонуургалдыгларның шииткелинче киирип, тускай шаңналдарны алган. Аңаа тергиидээн тыва поварлар фестивальдың ийиги хүнүнде республиканың адын төлээлеп киришкен.

Бөгүн, Тыва Республиканың хүнүнде, Кызыл хоорайга тыва хой эъдиниң фестивалының ийиги хүнү «Азия төвү» скульптура төвүнүң шөлүнде тургускан улуг майгыннарга эрткен. Аңаа Уфа (Башкирия), Новосибирск, Минусинск хоорайлардан, Моолдан, Кыдаттан база Тывадан мастерлер хой эъдинден изиг чемнерни кылгаш, жюриге, чонга сонуургадып, амзаткан. Поварлар бо кижиниң чаңчыкпааны чүүлдерни чемнерге ажыглап турганын кыдыындан көрүкчүлер эскерген боор: изиг духовкага быжырган персиктиг, яблоколуг эът; хөй-ле чидиг, ажыг амдан киирикчилерин холаан эът; булочка иштинде суккан долгандырышкыда хан болгаш кара мүн… А хырында суккан хой эъдинден кылган моол поварның чеми чамдык тываларга эки билдингир боор. 

Тыва хой эъдинден аъш-чемнерниң делегей фестивалының жюризиниң болгаш көрүкчүлерден чем амзакчыларының үнелели-биле дараазында тиилекчилер илереттинген:

 "Белдир Кежии" кафениң шеф-повары Руслан Чаш-оол бирги черни ээлээн. Ийиги черге Уфа хоорайдан «Мясо-мясо» ресторанның шеф-повары Константин Минеев төлептиг болган. Новосибирск хоорайда бренд-шефи Барчи Юлдашева үшкү черни алган.

  «Улусчу ужур-чаңчылдарны арттырганы дээш» Кыдаттан Кун Сянюй; «Чем белеткээрде боттуң онзагай аргазы дээш» Моолдуң Усба-Нур аймактан Гангуяг Алтаннавч, «Аян киир каастааны дээш» "Столичный" ресторанның шеф-повар Марина Черепанова; «Тиилелгеже чүткүл дээш» "Райдан" ресторанның шеф-повар Сергей Данилов; "Тускалаңы дээш" "Буян-Бадыргы" ресторанның шеф-повары Кежикмаа Маады; «Чоннуу дээш» Минусинск хоорайда "Блин Ком" кафеден Владимир Борловский тускай шаңналдарны алган.

 «Райдан Клуб» ресторанның шеф-повары, Сибирьниң шеф-поварлар болгаш шеф-кондитерлер гильдиязының кежигүнү Сергей Данилов хой эъдинден чем кылырда чамдык чажыттарын үлешкен:  

 - Хой эъдиниң чаагай амданын хевээр арттырар дизе, аңаа хөй холуксаалар холаан ажыы чок. Мен болза чүгле перец биле кориандрны бичиини ажыглаар мен. А гарниринге буска быжырган картофель азы ногаа аймаа дыка тааржыр. Оон ыңай, хой эъдин колдуунда-ла быжырар мен. Бөгүн эдир чаанда орааган хой баарын сонуургаттым.  

 Новосибирскден бренд-шеф Барчи Юлдашева база бодалын үлешкен: 

 - Бөгүн казанга белеткээн татар чемни бараалгаттым. Хой эъдинден чемнер кылырынга дыка ынак мен. Чүгле ону хөлүн эртир кадыдыр быжырып болбас. Шын белеткээн хой эди чүгле чаагай эвес, а ажыктыг база шынарлыг. Тыва хой эъдиниң амданы тускайын эскердим. Бир-ле катаптатынмас тускай-дыр. Сибирьниң улуг хоорайларынче, Москва, Питерже үндүр садарын күзээр-дир мен.

  Бо удаада фестиваль багай эвес деңнелде эрткенин демдеглээлиңер. Ону калбаа-биле көрүкчүлерге чедирер дээш, блогерлер дорт дамчыдылгаларны Интернет четкизинге салган. Поварларның чемнерни канчаар кылып турганын оон сонуургап болур. Езулуг-ла чемнер кылырынга ынактар поварларының ажылдап турарын боттары көрүп, чемнерни амзааш, үнелел дээр купоннарны садып алгаш, чемнерни амданнанып чиггеш, поварларга «чүректерин» бергеннер. Фестиваль чаңчыгып калганывыс чемнерден аңгыда, кандыг-даа чемнерни чогаадып болурунга бүзүрелди берген. 

 Кожууннардан чылгычылар соодуп, белеткээн малдарын республиканың аът чарыжынга эккеп, салган. Ниитизи-биле 700 хире хире чүгүрүк, чоруктуг, челер, саяктаар аъттар чүгүрүктүң чүгүрүүнге маргышкан. Каш аңгы салыгга салган аът чарыжынга: улуг челер аъттар чарыжынга Улуг-Хем кожуундан Күдер Алиниң мунганы Кыргыс Айдыстың ады чемпионнаан. Улуг чыраа аъттар чарыжынга Кызыл кожуундан Сарыглар Белектиң мунганы Аяс Хомушкунуң доруг аъды бирги черде келген. А чоруктуг чаваа аъттар аразынга Каа-Хемден Белекпен Амирниң мунганы Геннадий Монгуштуң аъды эрткен. 10 километр узун хемчээлге аныяк богбалар чарыжынга Улуг-Хемниң Хайыракандан Александр Тюлюштуң чүгүрүү эрткен. А эң-не узун хемчээлге улуг чүгүрүк аъттар чарыжынга Чөөн-Хемчиктиң Баян-Таладан Ондар Анатолийниң аъды бир дугаарында келгеш, Наадым-2017 чемпиону атты ап, ээзинге Лада-Гранта автомашинаны чаалап берген. Бо аът Алтай республикага чоокта чаа болуп эрткен «Чүгүрүктүң чүгүрүү» коммерциялыг аът чарыжынга база бирги ээлээн. Аъттың мунукчузу – Артыш Ондар. 

 Тываның Баштыңы бичии аът мунукчуларынга өөредилге чылының бүдүүзүнде школага өөренирде чугула херек чүүлдер-биле четчелеттинген сумкаларны белекке берген.

 Республика хүнүнге болгаш Малчыннарның Наадым-2017 байырлалдарынга тураскааткан тыва хүреш маргылдаазы 240 улуг мөге ортузунга эрткен. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол тыва эр кижиниң сүлде-сүзүүнүң түрлүүн көргүскен хүрештиң тыва мөгелеринге тура-сорукту, тиилелгелерни күзээн. 

 Ачыр-дачыр тутчуп тургаш, ашкан салыглар соонда, Тыва Республиканың Чаан мөгелери - Эрес Кара-Сал, Хертек Андрей, Тюлюш Сайын-Белек, Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Айдамир Монгуш, Тыва Республиканың Начын мөгелери - Отчурчап Айдың, Монгуш Сылдыс база Одай Алдын-Сай, Баткар Баасан сес шыырактарның санынче киир тудушкан. Эрзин кожуундан аныяк мөге Баткар Баазан Наадым хүрежинде сесче киир хүрежип, тыва хүрештиң дүрүмү езугаар «Тыва Республиканың Начын мөгези» атты Наадым-2017 хүрежинде күүсеткен. 

 Шилиндектерниң шилиндектери, күштүглерниң күштүглери болур дөрт мөге: Чаан мөге Эрес Кара-Сал биле Начын мөге Сылдыс Монгуш, Арзылаң мөге Ай-Демир Монгуш биле Чаан мөге Сайын-Белек Тюлюш хончу киир тудушкан соонда, Сүт-Хөлдүң мөгези Эрес Кара-Сал биле Тес-Хемниң мөгези Сайын-Белек Тюлюш арткан.  

 Тыва Республиканың тургустунганындан бээр 96 чыл болганынга база малчыннарның Наадым байырлалынга тураскааткан хүреште Тюлюш Сайын-Белек шүглүп, Чаан мөге адын бадыткап, республика Наадымнарының үш дакпыр чемпиону болган.