Бизнесте назы-хар чок

Чоокта чаа Тыва Республиканың Өөредилге болгаш эртем яамызынга республикадан дашкаар аңгы-аңгы Россия чергелиг мөөрейлерге киришкеш, тергиин көргүзүглерлиг болуп, тиилелгелиг келген өөреникчилер болгаш башкылар-биле яамының сайыды ужуражып, байыр чедирген. Ук хемчегге Тываның Аграр лицейиниң алган «Эртинезиниң» бир кол маадыры школачы бичии уругнуң кылган ажылын аажок сонуургаан мен. Ооң төлевилел ажылы – школа чугайының технологиязы.

Тываның Аграр лицейиниң 11-ги классчызы Аясмаа Александровна Лакпар – тус черниң чиг эдинден экологтуг арыг школа чугайын кылыр талазы-биле технологияның автору. Лабораторлуг шинчилелдерниң түңнелинде алган чугайның үлегерлери холга былчашпас боордан аңгыда, школа самбыразынга тода исти арттырар болган. Ол дээрге чугайны кылырда, ооң чамдык гипоаллергенниг шынарларынга дузалыг бойдустан чайгаар бүткен чамдык кезектерин тус черниң чугай дажының кайгамчык шынарлары-биле кады ажыглаанының түңнели болуп турар.

Тываның күрүне университеди «бичии» авторга ооң технологиязын болгаш бүдүрүлгезиниң чажыдын чаа чүүл деп санааш, «ноу-хау» херечилелди тывыскан. 2012 чылдың декабрь айда автор бүдүрген чүүлүнүң үлегерин Кызыл хоорайга «Инновация – 2012» деп аныяктарның инновациялыг чыыжынга таныштырган. Школа чугайын бүдүрер талазы-биле төлевилелди Тыва Республиканың Чазаа 300 муң рубль түңге деткээн. Шак ынчалдыр Аграрлыг лицейниң девискээринде «Школьник» деп инновациялыг биче бүдүрүлге тыптып келген.

Бүдүрүлгениң чиг эт баазазы 19 муң тонна ажыг чиг эт курлавырын тургузуп турар Чеди-Хөлдүң, Хайыраканның, Теве-Хаяның чугай дажының чыдымындан алдынган. Биче бүдүрүлгениң күжү чылда 3 тоннадан эвээш эвес школа чугайы болуп турар. Бүдүрген чүүлдүң садып-саарар рыногу – Тыва Республиканың өөредилге албан черлери (173 школа). Республикадан дашкаар база садып-саарарының аргазы бар.

Мээң кичээнгейимни хаара туткан школачы Аясмаа биле ооң удуртукчу башкызы Нина Степановна Сенги-биле ужуражып чугаалаштым. Ынчангаш солунувустуң номчукчуларынга чугаавысты бараалгаттывыс.

Корр.: – Нина Степановна, Аясмаа, чүнүң-даа мурнунда силерге чедип алган чайынналчак чедиишкиниңер дээш байыр чедирип тур мен, моон-даа соңгаар тиилелгелер ам-даа хөй болзун деп күзедим. Аясмаа, Аграр лицейинче кажан өөренип кирип алдың?

Аясмаа: – Мен 8 класстан эгелеп өөренип эгелээн мен, ооң мурнунда Кызылдың № 5 гимназиязынга өөренип турдум. Бодумнуң сонуургалым-биле өөренип кирип алган болгаш, бо угланыышкын меңээ тааржыр болду. Шинчилел ажылдарын дыка улуг сонуургал-биле эгелээн мен. Баштайгы кылып эгелээн ажылым – «Бок үнүштер – хөрзүннүң индикатору». Ажылым түңнели – Бүгү-делегейниң студентилерниң эртем конференциязының школачы секциязының 2-ги чергениң диплому болган. Оон дараазында чылдарда бо эгелээн ажылымны улаштыр сайзырадып турдум. Кылган ажылдарым-биле долгандыр хүрээлелдиң аныяк шинчилекчилериниң мөөрейлеринге чылдың-на киржип турдувус. Түңнелдеривис багай эвес болган.

Нина Степановна: – 8-ки класска өөренип киргеш, сентябрь айда химия кичээлинде уругларның практиктиг ажылы бар – хөрзүн, суг-биле ажылдаары. Аңаа хөрзүннүң эзилдириин канчаар кылырын өөредир, оон ол эзилдиригде эң бөдүүн хөй кезектерин тып алыры дээн ышкаш ажылдар чорудар. Ынчангаш Аясмаа ол ажылды дыка сонуургаан. Оон боду-ла ол участоктуң (автор: лицейниң девискээринде) химиктиг тургузуун өөренип, шинчилеп көрейн дээш, ажылын эгелээн турганы ол. Ажылының угланыышкынын айтып, планын тургузуп бээримге, боду улаштыр-ла ажылдап чоруй барган. Дыка кызымак, харыысалгалыг кижи. Хөрзүн болгаш үнүштерге хамаарыштыр төлевилел ажылын 3 чыл дургузунда уламчылаан. Кылган ажылдары чылдың-на албан 1 азы 2-ги чергениң дипломун алыр.

Корр.: – «Ноу-хау» ажылыңарның дугайында чугаалап көрүңерем.

Нина Степановна: – Кылып турган ажылын уламчылаар бодап турган бис. Ынчалза-даа бо чылын төлевилел ажылдары кылыңар дээрге, кандыг ажыл кылыр деп айтырыг тургустунуп келген. Тараа, ногаа аймаа, чугай, тыва дус дээш, 15 хире төлевилел ажылдарының темазын көргүзеримге, Аясмаа чугайны шилип алганы ол-дур.

Аясмаа: – Кажан башкым-биле кандыг ажыл кылыр дугайында сүмележип турувуста, ол менде школа чугайының дугайында төлевилел бодал бар дээрге, улам-на сонуургалым күштелген. Чогум бо ажылды баштай шинчилел ажылы кылдыр эгелээн бис, оон директорувус инноватика форумунга киржиңер дээрге, улаштыр ажылдааш, декабрь айга чедир кылыпкан бис.

Нина Степановна: – Шуут-ла чугай кылыр бодалдың тыптып келгени база анаа эвес. Кичээл үезинде самбырага бижиттинмишаан, тема тайылбырлап тургаш, чугайның доозунун болганчок-ла тыныпкаш, чөдүре бээр турган мен. Оон бирги партада бо өөреникчим: «Ол чүге чөдүре бээриңер ол, башкы» деп айтырарга: «Бо көрүңер даан, чугай бижиттинерге, тоглап турар, а ооң доозуну кижиниң аксы-боксунче, думчукче кирип турар, ынчангаш кижини чөдүртү бээр, ооң кадында кижиниң кежин база кургадып турар»— дээш, холумнуң хорлап калган кежин көргүзүп, тайылбырлаан мен. Оон өөреникчим тургаш: «А ол чугайны тоглавас, кешти кургатпас, кешке былчашпас кылдыр кылып болур чүве бе?»— деп айтырарга: «Болур-ла ыйнаан» — деп харыы-биле доозулган турган.

Корр: – Бо ажылыңны канчаар эгеледиң, Аясмаа?

Аясмаа: – Чогум бо ажылды башкымның ооң мурнунда бир өөреникчизи база эгелеп бар чыткаш, кылбайн барган болган. Ынчангаш эге чадазы турган, оон мен улаштыр ажылдап эгелээн мен. Башкым-биле Тываның, республикадан дашкаар болгаш база бир өске 3 аңгы черниң даш чугайын садып алгаш, холуур өске херек чүүлдерин база четчелеп алгаш, кылып эгелепкен бис.

Нина Степановна: – 3 аңгы черниң даш чугайының аразындан Тываның чугайының шынары өскелерге бодаарга, черле эки чорду. Республиканың иштинден Терлиг-Хаяның, Хайыраканның чугайларын хынаан бис, ынчап кээрге, Хайыраканның даш чугайының шынары эки болду.

Корр.: – Кылып бүдүрүп алган чугайыңар кандыг болду, бижиттинери дээрим ол дийин?

Нина Степановна: – Бижиири-даа тода болгаш көскү, эки, холга-даа былчашпас болган.

Аясмаа: – Кылган үлегерлеривис Москваже чоруй барган. «Өөредилгеде инноватика» деп өөредилге форумунче киржири-биле чорудупкан бис.

Нина Степановна: – Бо чоокта чаа алган эң-не улуг, бедик «Россияның өөредилге эртинези» деп шаңналывыстың алган ачызы – өөреникчилерниң химия эртеминиң талазы-биле сайгарлыкчы чоруунуң арга-мергежилин тургузары-биле кылган төлевилелдери.

Корр.: – Аясмаа, сээң сонуургалың колдуунда химия болгаш биология эртемнеринче колдап турарын эскерип тур мен. Келир үеде кандыг мергежилди шилип алыр бодап тур сен, школаны база ам доозар кижи-дир сен?

Аясмаа: – Баштай химия эртеминиң аайы-биле өөренип кирип алыр бодап турдум, оон ам бо кылган төлевилелим соонда, башкымның сүмези-биле химия талазы-биле технолог мергежилдиг болур күзел тыптып келди.

Нина Степановна: – Мээң сүмелеп турарымның ужуру – Аясмаа «Школьник» деп инновациялыг биче бүдүрүлгениң чиңгине директору болуп турар болгай. Бо төлевилелди камгалап алгаш, грант акша база алган бис. Ынчап кээрге, ол амдыызында 18 хар четпээн болганда, ооң орнунда чиңгине директорнуң хүлээлгезин амдыызында мен күүседип турар мен. Чогуур документилерин шуптузун кылып, белеткеп каан мен. Бүдүрүлгениң дериг-херекселин чагыдып каан бис. Ам бо чайын июнь айда 18 харлаптар, оон Аясмаа боду чиңгине директор апаар.

Корр.: – Мээң билгеним болза, Аясмаа «бичии» бизнесмен болуп турар шээжил, ындыг бе?

Нина Степановна: – Ийе, биче бүдүрүлгелиг бизнесмен-дир. Бо ажылын улаштыр сайзырадып хөгжүдери чугула, чүге дизе бо күзүн база катап немелде грантыже киржир силер дээн, тодаргайлаарга, немелде акшаландырыышкынныг болзун дээш. Ооң сорулгазы – бо чугайдан чүгле чүзүн-баазын школа чугайы эвес, а харын-даа суг-эмульсионнуг будук, алибастр дээн чижектиг чүүлдерни база бүдүрери-биле. Ынчангаш бо ажылды 3-4 чыл иштинде кылыр ужурлуг ажылын планнап каан. А ону эки удуртуп-баштаар дизе, дуржулгалыг специалист херек.

Корр.: – Аясмаа, бодуңну аныяк бизнесмен мен санаар-дыр сен бе?

Аясмаа: (каттырып, хүлүмзүрүүр болду).

Нина Степановна: – Бо төлевилеливис грант акша шаңналын чаалап эккээрге, «Школьник» биче бүдүрүлге тургустунарга, «Аясмаа, бо дээрге сээң келир үеңниң эге материалдыг баазазы-дыр» — деп тайылбырлаарымга, ол арай чедир утказын билбезинден болду бе азы кандыг болду аан, ынчалза-даа ооң бажында ол чүүл шала билдинмес болуп турар хевирлиг.

Аясмаа: – Мен 8 класска өөренип келгеш-ле, дыка сонуургап өөренип эгелээн мен. Кичээлдерге кылып турар дуржулгаларны суг болза, дыка сонуургаар турдум. Ам бодап турарымга, башкызындан дыка хамааржыр боор чорду. Башкының кичээлди канчаар тайылбырлаары, өөреникчилерниң сонуургалын хаара тудуп алыры улуг ужур-уткалыг деп билдим. Бодум хуумда база химияны сонуургай бергеним таварылга эвес деп бодаар мен, ам келир үеде кандыг мергежилди шилип алырым безин тодаргай билдингир. Ам-даа болза, кандыг ажылды кылыр дээр болдур ону кылыр мен. Кижи бодун сайзырадып-хөгжүдер болза-ла эки деп бодаар-дыр мен.

Корр.: – Нина Степановна, силерге күзээрим болза, моон-даа соңгаар бо ышкаш өөредилгеге чүткүлдүг, сонуургалдыг өөреникчилер силерге таваржып-ла турзун деп, ажыл-чорудулгаңарга чаа-чаа чедиишкиннер, тиилелгелер кээп-ле турзун деп, а Аясмаага эгелеп алган төлевилели ам-даа чедиишкинниг болзун деп күзевишаан, школаны эки дооскаш, дээди өөредилге черинче өөренип кирип алырыңны күзедим. Менди-чаагай!

Нина Степановна, Аясмаа: – Четтирдивис, улуу-биле.

Түңнел сөс: аалчыларым-биле чугаалажыр мурнунда, кайызының-даа «портфолио»-зун сонуургап көрдүм. Аясмааның алган дипломнары колдуунда шинчилел ажылдар мөөрейлеринден болду. А кылган ажылдарының темаларының солунун, мырыңай кайгап ханмадым. Шыны херек, баштай тайылбырлаарга, билбейн олурдум, оон катап-катап айтырып олургаш, уг-шиин билип эгелээш, ала-чайгаар сонуургалым улам ханылай бергенин эскердим. Бодум хуумда база огород ажылынга, чечектер, кат-чимис тарыырынга сонуургалдыг болгаш, кыска-даа болза үениң дургузунда дыка хөйнү билип алдым. Кажан школа чугайының дугайында чугаавыс эгелээрге, аалчыларымның «бичиизиниң» карактары чайынналып турарын эскердим. Ол ынчан «бо бичии уругнуң кызымаан, тывынгырын, тура-соруктуун, ол «чырык» келир үелиг кижи-дир» деп бодал бажымга кирди. Оон Аясмааны: «Бичии» бизнесмен деп бодуңну санап тур сен бе?» — деп айтырарымга, ол чүгле каттырып, хүлүмзүрүп каарга, иштимде чаптап-даа олурдум. Шынап-ла, «ынакшылда назы-хар чок» дээни-биле дөмей «бизнесте назы-хар чок» деп чүүл бажымга кирди. Бизнес деп сөс англи дылдан «ажылдакчы», «ажылы хөй кижи» дээн. А бизнесмен дээрге, хуу ажыл-херектиг ажыл-ишчи, сайгарлыкчы кижи. Бо билиишкиннер хуу ажыл-чорудулганы эгелеп турар бичии школачы Аясмаага шуут тааржыр деп бодап тур мен.

Тыва чуртувуста бизнес айтырыы хөгжүлдени ап турары дыка өөрүнчүг. Тываның Чазаа сайгарлыкчы чорукту деткип, хууда бүдүрүлгелерге деткимчени көргүзүп турары – бурунгаар депшилге. Бо школачы Аясмааның школа чугайын бүдүрүп эгелээр төлевилели безин республиканың хөгжүлдезиниң бир базымы дээрзи магатчок.

Валерия Конгар,
Алдын-Херел Апыкааның тырттырган чуруу.

"Шын" солун № 61 2013 чылдың май 30