Тываның Баштыңы долгандыр хүрээлел талазы-биле экологтуг мониторинг четкизин калбартыры чугула деп демдеглээн

 Хирленгениниң деңнелинге беш чада система-биле демдекти салырга, Байкал суу кирген «даап арыг» категорияның соонда ийиги бөлүкте. Хирлиг суглар участоктары колдуунда бойдуста таварышкылаар.  

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң киришкени, 2016 чылда хемнер болгаш сугларның экологтуг байдалынга хайгааралдар түңнели-биле долгандыр хүрээлелди камгалаарының чөвүлел хуралында ындыг түңнелдерни дыңнаткан.  

 Суг болгаш казымалдар ажыглакчыларының ажыл-чорудулгазы-биле холбаалыг техногенниг характерлиг багай салдар суг курлавырларының чамдык участоктарында илереттинген. «Орус география ниитилели» бүгү-российжи хөй-ниити организациязының Тывада салбырының даргазы Кара-кыс Аракчаа бодунуң илеткелинде, Кызыл хоорайда Улуг-Хемни хирлендирген кол дөс - суг хандырар «Водоканал» КХН болганын чижекке айыткан. Компания чылдың-на Улуг-Хемче 6 млн. кубометр канализация суун аксып турар.  

 Кызылдың коммуналчыларының соонда, "Межегейуголь" компания – 4,46 млн. кубометр (39,5 %) база Шагаан-Арыг хоорайның водоканалы – 1,35 млн. кубометр (11,9 %). Эксперттер республика хемнеринче улуг компанияларның агыскан сугларында хирлендирер бүдүмелдерниң составын болгаш санын т чугаалаан. 

 «Енисейрегионводхоз» ФКА 2016 чылда Саян-Шушенское суг шыгжамырының дүвүнде чөвүгнү шинчилеп көөрге, ында честиң концентрады үш катап, марганецтиң - 7,2, демирниң –1,4, аар металлдарның концентрады эң хөй болган. Республиканың арыглаашкын тудугларының технологтуг чыдып калганы ол деп, специалистер ону түңнээн.  

 Роспотребнадзорнуң Тывада гигиена болгаш эпидемиология төвү суг шыгжамырынга база 40 хире суг объектилеринге чоруткан социал-гигиена мониторингизи арыглаашкын тудугларында чидиг байдалды бадыткаан. Кызыл база Шагаан-Арыг чоогунда Улуг-Хемде ижин аарыгларының бактериялары барын чамдык пробалар көргүскен. Ол чурттакчылыг черлер чоогунда Элегес, Кунгуртуг, Туранчик хемнерниң, Дерзиг-Аксы суур чанында Каа-Хем, Самагалтай суур чанында Дыттыг-Хемниң, Дус-Хөлдүң суунуң анализинде база ындыг. Специалистер Кызыл кожуундан алган пробадан аңгыда, ол түңнелдер экологтуг негелделерге дүгжүп турарын тайылбырлаан. 

 Тываның Бойдус курлавырлары болгаш экология яамызы «Лунсин» компанияның Кызыл-Таштыг даг-болбаазырадылга кобинадының база «Ойна» алдын тывыш чериниң зоналарында Тожунуң хемнеринде сугнуң шынарынга шинчилелдерни чоруткан. Бии-Хемниң солагай адырында О-Хемниң база ынаар кирген Ак-Хемниң суун алгаш, шинчилээн.  

 Бойдус яамызының экологтарының анализтери хем суунда хоранныг бүдүмелдер чогун тодараткан. Ындыг болзажок, РЭА СС-де Тываның бойдус курлавырларын комплекстиг шинчилээр институттуң ажылдакчыларының чоруткан өске шинчилелдери аар металлдарның, ооң аразында цинк, чес, свинец, кадмий, кобальт база никельдиң көргүзүү эң хөй болганын илеткээн. Ак-Хемниң ий черинде, ажык дээр адаанда кадагалаттынган, белен продукция складындан ийикпе азы рудниктен, карьерден агыскан суглар хемнерже кирип турар деп эртемденнер бодап турар. Комбинаттан ыраан тудум хемниң агымында концентрация эвээжей бээр, ындыг болзажок үер үезинде аар металлдар бүдүмелдери Ак-Хемче тарап болурунуң айыылы бар.  

 Тываның гидрометео албанының специалистери Улуг-Хемниң, Бии база Каа-Хемнерниң суунуң шынары сөөлгү үш чылдарда экижээнин демдеглээн. Ылаңгыя Кызылдан өрү база Тоора-Хем чоогунда Бии-Хемниң суу бир класс арыг апарган. Чүгле ийи хемде – Тапса биле Хемчикте сугнуң шынары хирелиг. 

 Эрткен чылын чаңгыс-даа хемде хоранныг химикаттар изи бүрүткеттинмээн. Ооң мурнунда чылын Каа-Хемге, Улуг-Хемге, Эрзин база Хемчик хемнерге олар турган. Кижиниң ажы-чорудулгазының түңнелинде сугже кирип турар хирлендирер бүдүмелдер концентрациязы – аар металлдар ионнары нормада болган. 

 Республика Баштыңы Шолбан Кара-оол илеткелге хамаарыштыр сөс ап тура, айыылче чыгап турар объектилерге экологтуг мониторинг четкизин ам-даа калбартыр херек деп, чөвүлелдиң кичээнгейин ынаар угландырган. «Ындыг объектилерни, бистиң улуг ажыглакчыларывысты база, «колпак» адаанче ап, ону хүннүң хынаар. Оларның боттарынга-даа ажыктыг» - деп, Шолбан Кара-оол саналдаан. 

 Арыглаашкын тудугларын тудар база модернизастаар төлевилел-смета документациязын онза чурумга ажылдап кылырын республиканың тудуг яамызынга онааган. Бөгүн регионда оларның саны чүгле алды. 

 Росбойдус хайгааралының Тыва Республикада эргелелинге казымал байлактар ажыглакчыларының (сугнуң база) аңгы арыглаашкын черин ажыглаар база тудар хуусааның негелделерин сагып турарынга федералдыг күрүнениң экология хайгааралын күштелдирерин сүмелээн.  

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ужуражылганы доозуп тура, хүннүң айтырыынче Кызыл хоорайда атмосферлиг агаар байдалының дугайында айтырыгны киирерин саналдаан. Чөвүлел чүгле сүмелер берип турбайн, регионнуң экологтуг байдалынга салдарлыг рольду ойнаар ужурлуг деп, сагындырган. 

 Ведомстволар болгаш албаннар удуртукчуларындан аңгыда, Тываның Хөй-ниити палатазының даргазы Хонук-оол Монгуш, «РЭА СС биосферлиг шинчилелдерниң Убсунур бүгү-делегей төвү» КА-ның директору, ТКУ-нуң профессору, г.э.д. Светлана Курбатская, адырның хоочуну Людмила Матюхина, «Тывамелиоводхоз» эргелелиниң кол гидротехниги Николай Спиваков чөвүлел хуралга киришкеннер.  

 Регионнуң Баштыңы Шолбан Кара-оол Долгандыр хүрээлел камгалаар талазы-биле чөвүлелге ужуражылга түңнелдерин бодунуң блогунда бижээн:  

 «Биске, чүгле дүвүрээзин коңгазы-биле маңнаар эвес, а хүн бүрүде шыңгыы болгаш дээштиг ажылдыг, күрүнениң экологтуг контроль системазы херек. Долгандыр хүрээлел камгалаар талазы-биле Чөвүлелге бөгүн ооң дугайында чугаалаштывыс. Бистиң чонувус төрээн бойдузунга ындындан-на камныг, бир эвес кым-бир кижи аржааннарны, хемнерни, тайгаларны чүдередип, экологтуг хээрек байдалды үрээн чурум чок чүүлдерни көрүп каар болза, дүвүрээзинни дыңнады бээр. Хайгаарал органнары хөйнүң хөлзээшкиннериниң соонда эвес, а факт барымдаа-биле бодунуң күжүн ажыглазын. Экологияга айыылдыг бүдүрүлгелерни доктаамал хынаар. Ындыг бүдүрүлгелерның саны – ийи-бир. Ону кылырда мониторингиниң амгы техниктиг аргаларын, айыылга дарый демдек бээр аргаларны, чурум үрекчизин үезинде бодандырар таарымчалыг хоойлуларны ажыглаар. Мында чугаа бизнести «ногаан» хоругдалдар-биле коргудар дугайында болбайн турар. А харын-даа: доктаамал экологтуг «колпак» – бүдүрүлгени экологтуг чурум чок чүүлге чедирбезинге, тус черниң чурттакчылары-биле чөрүлдээ үндүрбезинге, лизенциязын арттырып алырынга херек хемчеглер-дир. Шак ындыг ажыл биске херек».