ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫ ШОЛБАН КАРА-ООЛ 2016 ЧЫЛДА ЧАЗАКТЫҢ АЖЫЛ-ЧОРУДУЛГАЗЫНЫҢ ДУГАЙЫНДА ОТЧЕТТУ ДЭЭДИ ХУРАЛДЫҢ МУРНУНГА КЫЛГАН

 Тываның Дээди Хуралының (парламентизиниң) сессиязының ээлчег чок хуралы апрель 28-те болган. Хурал калбак хевирге эрткен. Аңаа регион Чазааның кежигүннери, кожууннар баштыңнары болгаш чагыргалар даргалары, эрге-чагырганың федералдыг органнарының девискээр эрге­лелдериниң удуртукчулары, хөй-ниити организацияларның баштыңнары олурушкан. 

  – Хүндүлүг депутаттар! Коллегалар! 

 Бөгүн бодумнуң Конституция езугаар бүрүн эргелеримге дүүштүр 2016 чылда республика Чазааның ажылының түңнелдериниң дугайында илеткелди силерге киирип тур мен. Эрткен чылдың түңнелдерин чон-биле баш удур чугаа­ла­жыры эки чаңчыл апарган. Чазак кежи­гүннери депутаттар-биле кады бо удаада ба­за хамаатыларның чыыштарынга, күш-ажылчы коллективтерге чүве чугаалап турганнар. 

 Чазактың ажыл-чорудулгазының чугула чүүлү — бодунуң ажылын ажык-чарлыг кылыры, ажыл-херектериниң дугайында отчедун бээри болуп турар. А эң кол чүүл — чон-биле харылзаалыг болуру, бодунуң эргелел шиитпирлерин ниитилелден кирген саналдар-биле тулгаштырары. Кирген чагыг бүрүзүн ылап сайгарары, хуусаазын көрүп, харыысалганың деңнелин езугаар хуваары, Чазак доктаалы-биле бады­лаары чугула.

 Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Эрткен чыл политиктиг байдал талазы-биле чуртка-даа, республикага-даа бачым-чымыштыг болган. Бадылаашкыннарның чаңгыс ай хүнү сентябрь 18-те Күрүне Думазының депутаттарын болгаш Республика Баштыңын соңгаан бис. Сырый демниг чоруу дээш Тываның соңгукчуларынга өөрүп четтиргенимни илередир база бир арга бөгүн көстүп келди. Олар бодунуң республиказының салым-чолу болгаш Россияның чаңгыс демниг чоруу дээш харыысалгалыг чоруун көргүскен чаңгыс чер-чурттугларымга чоргаарланыр мен. Тываның соңгукчулары соңгулдалар хүнүнде бүгү чуртта эң хөй бадылаашкыннарны көргүскен! «Чаңгыс демниг Россия» дээш бадылааннар 83 хуу болган! Бо чорук Күрүне Думазынга Лариса Күжүгетовна Шойгу болгаш Мерген Дадар-оолович Ооржак деп ийи депутаттыг болур арганы Тывага бир дугаар тывыс­кан. 

 Меңээ болгаш мээң командамга 2016 чыл онзагай болган. Республиканың дээ­ди албан-дужаалдыг кижизиниң соңгулдаларынга чаңгыс чер-чурттугларымның бүзүрелин чаалап алдым. Кампания бөдүүн эвес болган. Боттуг-даа болгаш политика талазы-биле чаңгыс талалыг-даа шүгүмчүлелдер хөй болган. Кижилер акты ак деп ылгап шыдаан. Олар эрге-чагырганың чедир кылбайн турар чүүлдерин, көскү өскерилгелерни эскерип турарлар. Соңгукчулар турум чорук дээш, бурунгаар шимчээшкин дээш бадылааннар. Ол бедик бүзүрелди шынзыктырары бистиң кол сорулгавыс болур.  

 Күрүне Думазының депутаттарының мурнунга Россия Чазааның Отчет берип турганын чоокта чаа көрген бис. Делегейде экономиктиг байдал нарын болуп артпышаан, бистиң чуртувусче санкция­лыг ыйыдыышкыннар ам-даа хевээр дээрзи-биле чөпшээрешпес арга чок. Мын­дыг бөдүүн эвес байдалда, ылаңгыя саң-хөө рыногунга берге турда, күрүнениң социал бүгү хүлээлгелерин камгалап арттырып, экономиканы өзүлдениң базымнарынче киирип турарынга Россияның удуртулгазының ачы-хавыяазы улуг. Тыва дээн ышкаш дотациялыг регионнарга кризистиг байдал дыка нарын дээп турар. Бистиң боттарывыстың орулгаларывыс чылдан чылче хөй эвес бо­луп, бюджет аргалары кызыы апарып турза-даа, өзүлде турум апарып турар. 

 Социал ужур-дузалыг болгаш эң чугула чарыгдалдар республика бюджединиң 90 хуузун ээлеп турар. Ол үеде экономиканы сайзырадырынга — капитал салыышкыннарга, сайгарлыкчы чорукка болгаш көдээ ажыл-агыйга ооң 8,6 хуузун азы 2 миллиард рубль хире бюджет акшазын чорудуп шыдаан бис. 

  – регионнуң ниити продуктузу 0,4 хуу өскен. Бо берге байдалда эң кол чүүл­дү – социал-экономиктиг кол-кол көргүзүглерниң турум өзүлдезин чедип ап шыдаан бис. 

 – үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи — 5,3 хуу,

  – көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгези — 2,5 хуу, 

 – харылзаа ачы-дузазының хемчээли — 8 хуу, 

 – ажылдакчыларның айда ортумак ажыл төлевири — 4,9 хуу (29716,3 рубль). 

 Чонга төлевирлиг ачы-дузаның хемчээли 2015 чылдың деңнелинде арткан. Сибирьниң федералдыг округунуң регионнарының рейтингизинге Тыва:  

 – үлетпүр бүдүрүлгезиниң немей өзүлдезиниң талазы-биле 4-кү черни, 

 – ажыктыг казымалдарны казып тыварының талазы-биле 3-кү черни,

  – чонга төлевирлиг ачы-дузазының хемчээлиниң талазы-биле 2-ги черни,

  – айда ортумак ажыл төлевириниң деңнелиниң талазы-биле 4-кү черни ээлеп турар. Албан езузу-биле статистиктиг медээлерни чугаалаайн. Ук медээлер РФ-тиң Президентизиниң соңгулдаларының мурнунда чамдык сагыжы бак критиктерниң экономиканың база үлетпүрнүң буураашкынын, көдээ ажыл-агыйның бүдүрүкчүлүүнүң кудулаанын, ажыл чок чоруктуң өскениниң дугайында альтернативтиг экономиктиг анализтерин буруу шаап турар. Ол, мен бодаарымга, бир дугаарында, уттундурбас 90 чылдарның соонда чуртка берге байдалга арткан экономиканы катап тургузар болгаш сайзырадыр дээш, улуг үлүг-хуузун киирген ажыл-ишчи чонга хамаарыштыр шын эвес апаар. Бистиң оппонентилеривис үелерни, фактыларны солуурун, шупту чүүлдерни хойтпактаарын болдурбас бис. 

 Оларның бөгүн көргүзүп турар байдалдарындан, 2007 чылдан, ажылывысты эгелээн бис. Ынчан бис кошкак болгаш буураан республиканы хүлээп алган бис. Эрткен 10 чылдарның дургузунда бистер шупту кады улуг ажылды кылган бис. 

 Үлетпүр бүдүрүлгезин ап көрээлиңер. Ооң 2007 чылдан тура ниити хемчээли 6 катап өскен. 2016 чылдың түңнелдери-биле алырга, 2015 чылга деңнээрге, 49 хууга азы 18,4 млрд. рубль чедир өскен. Үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээлиниң өскенинге ажыктыг казымалдарның тывыжының талазы-биле ажыл-чорудулга салдарлыг болган. Полиметаллдар рудаларының тывыжы 66,8 хууга, хөмүрнүң 28,5 хууга, алдынның 2 хууга өскен. Үш хөмүр-даш компаниялары чылдың-на республика бюджедин 100 млн. рубль үндүрүглер-биле хандырып турар. Хөмүр тывыжы бөгүн, реформа мурнунда деңнелге бодаарга, 1,3 млн. тонна улгаткан. 2006 чылда хөмүр тывыжы 684 муң тонна болуп, республиканың хереглелин арга чадаарда дуглап турган. 

 Амгы үеде Тывада ниити хемчээли 350 млрд. рубль түңнүг сес улуг инвестиция төлевилелдери амыдыралга боттанып турар. 2016 чылда ажыктыг казымалдар тывыжының адырында бүдүрүлгениң хемчээли 110,4 хууга өзүп, российжи көргүзүглерден 7,9 хуу ашкан. Бир эвес үлетпүр регионнуң сайзыралының кол драйвери боор чүве болза, а Тываның чурттакчы чонунуң 46 хуузунга көдээ ажыл-агый кол амыдырап-чурттаарының үндезини болур. 

 Сактып тур боор силер, 2007 чылда мээң бир дугаар үндүрген Чарлыым көдээни деткип, көдээ ажыл-агыйны акшаландырарының хемчээлин беш катап улгаттырары болган. Мындыг деңнел бөгүн олчаан камгалаттынган. 2006 чылга деңнээрге, 2016 чылда акшаландырыышкынның хемчээли 5 катап өскен. 2007 чылдан эгелеп көдээ ажыл-агыйга 5,5 млрд. рубль салдынган. Көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээли 2,5 катап өскен. Бо чылдарның дургузунда аңгы-аңгы үе-чаданы эрткен бис: баштай мал бажының өзүлдезин чедип алган бис. 20 чыл дургузунда чар­тык миллион чедир өскен. Сибирь Федералдыг округта Тыва Республика мал бажының өзүлдезиниң талазы-биле мурнуку одуругда турар. 

 2013 чылдан эгелеп «Чаңгыс суур — чаңгыс бүдүрүлге» деп төлевилелди боттандырып эгелээн бис. Төлевилел муң беш чүс ажыг ажылчын олуттарны берип база бюджетче үндүрүглер чыылдазын көвүдеткен. 2016 чылда төлевилелдиң өзүлдезиниң үндезининге элээн хөй клас­терлиг төптерни тургускан бис. Оларның эң улуу — Сукпакта база Чадаанада эът комбинаттары, бирээзи — үрезин бүдүрер КХН «Туранское» болуп турар. Ниитизи-биле 2007 чылдан тура кластерлер принциви-биле көдээ ажыл-агый чиг эдин болбаазырадыр сүт хүлээп алыр болгаш болбаазырадыр биче цехтер 17, 5 сүт-бараан фермазы, 4 мал согар цех, 5 биче алгы-кеш, дүк болбаазырадыр, 4 балык болбаазырадыр, 3 ногаа шыгжаар төп, 1 ногаа консервалаар биче цех тургустунган. 

 Бис чадаг-терге чогаатпаан бис. Хуу дузалал ажыл-агыйларының сайзыраа­рынга дөгүм кылдыр көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезинге кооперацияны катап тургузарын оралдажып турар бис. Өскээр чугаалаарга, ам хойжу бүрүзү Сукпактың база Чадаананың эът комбинадынга дужаар кылдыр бодунуң малын өстүрүп ап болур. Ол дээрге мал-маганны өстүрүп, келир үеде бизнезиниң эгезин салып аарының кол чылдагааны болур. Продукциязының саарылгазы дээрге — тараачын-фермер ажыл-агыйларның кол чедиишкиннериниң үндезини. Ол ажыл-агый чаа-ла эгелеп чоруур аныяк­тарга, ылаңгыя «кыштагжыларга» эргежок чугула. Оларга боттарының ажыл-херектериниң келир үезин, күш-ажылының логиказын көдээге амыдырап-чурттаарының аргаларын көрүп, билип алырынга дузалаар. 

 Ам республиканың Чазаа алгы-кешти болгаш дүктү болбаазырадыр кластерлиг төптү тургузуп алыр сорулгалыг. Көдээ ажыл-агый яамызынга чүнү-даа мурнады шиитпирлээр кол айтырыг. Көдээ ажыл-агыйның чиг эдин болбаазырадыр технологтуг илчирбени тургузуп алыры — бирги планда. Бүгү мал ээлеринге субсидиялар бээри дуза чок болгаш экономиктиг шынзыттынмаан херек. Бис ону ынчаар кылбас бис. 

 2017 чылдың январь 1-ден эгелеп Рос­сияның Көдээ ажыл-агый яамызы регионнарга саң-хөө деткимчези кылдыр чаңгыс аай хевирниң субсидиязын бээриниң чаа чурумун ажылдап кылган. Тывага 2017 чылда 182 млн. рубль көрдүнген. Бо чылын РФ-тиң бүгү субъектилеринге субсидияларның хемчээли эвээжээн. Көдээ ажыл-агый сайыды Александр Николаевич Ткачев-биле ужурашкаш, бис­ке немелде акша-төгерик херек дээрзин дугурушкан бис. Республиканың Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы кыска хуусаа дургузунда регионалдыг нормативтиг акт – Чаңгыс аай субсидия хуваалдазының чурумун ажылдап кылгаш, Парламентиге бадыладыр ужурлуг. 

 Көдээ девискээрлерниң сайзыралының программазынга хамаарыштыр эрткен чылын республиканың аңгы-аңгы суурларында 93 аныяк өг-бүлелерниң чуртталга байдалдарын экижиткен. Кы­зыл-Мажалык суурда 275 олуттуг ниити билиг школазының тудуу уламчылап турар. Өөрүнчүг медээни силерге дыңнадыйн – Улуг-Хем кожууннуң Ийи-Тал суурда эрги школаның орнунга чаа школа тудуунга федералдыг саң-хөө дузаламчызын чедип алган бис. Ооң тудуу бо чылын эгелээр. 

 Элээн каш шүгүмчүлелдиг чугаалаксаан чүүлдерим бар. Көдээге чуртталганы таарымчалыг болгаш аныяктарга перспективтиг кылдыр тургузар ужурлуг бис. Көдээ девискээрлерни сайзырадырының программазының аргалары долузу-биле ажыглаттынмайн турар. Ылаңгыя социал-инженерлиг инфраструктураны тургузары, оруктар тудуунга, чурттакчы чонга социал ужур-уткалыг төлевилелдерни боттандырарынга. Мынчага чедир көдээже тускай специалистерни хаара тудар талазы-биле чуртталга политиказы шоо­луг чоруттунмайн турар. 

 Бо айтырыгже тус черниң бот-башкарылга органнарының кичээнгейин уг­лан­дырары чугула. Колдуунда республиканың Чазаа кожууннар чагыргаларындан бадыткалдыг саналдарны, ажылдап кылдынган төлевилелдерни болгаш санаашкыннарны четче ап шыдавайн баар таварылгалар тургулаар. Бо программага киржилге амдыызында чок, шыңгыы конкуренция байдалдарынга эртер ужурлуг. 

 Хүндүлүг коллегалар, кожуун чагыргаларының даргалары! Тус чер эрге-чагыргазы бодунуң девискээриниң сайзыралынга улуг сонуургалдыг болур ужурлуг. Көдээниң сайзыралының талазы-биле программа ындыг арганы силерге берип турар. Кризистиг байдалдарга ону ажыг­лавазы – улуг харыысалга чок чорук. Программа комплекстиг характерлиг, тускай сорулгалыг принцип-биле тургустунган, ведомстволар аразының калбак координациязы негеттинер. Бо программаны чорударын Чазак Даргазының бирги оралакчызынга дааскан. Ук шиитпир боттуг шынарлыг болур дээзинге идегээр мен.

 «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» программазының боттаныышкынының ийиги чылы чоруп турар. Түңнелдери эки-дир: 105 тараачын-фермер ажыл-агый тургустунган, чылыг кыштаглар туттунган, ажыглаттынмайн чыткан 19 муң гектар чер боттарының ээлерин тыпкан, 3780 дөрбелчин метр чуртталга шөлү ажыглалга кирген. Улгады берген улус ышкаш, чуртталганы чүгле эрткен хүн-биле деңнээри чугула эвес. Аныяк-өскен бүзүрелдиг бурунгаар көрүп, чуртталганың кедизин бодаар болза эки. Бо эң-не чугула.

 Төлевилелдиң киржикчилериниң чедиишкиннери аңгы-аңгы болуру билдингир. Канчаарга-даа “чарнының аразы дериткиже” ажылдап турар кижилер түңнелди черле чедип алыр ужурлуг. Төлевилелде кол чүүл – улуг кижилерниң, арга-дуржулгалыг малчыннарның, дөргүл-төрелдериниң, тус чер чагыргаларының деткимчези. Кайда деткимче барыл, ында аныяк кижилер боттарынга бүзүрелдиг. Амыдыралдың чугула айтырыгларын эрге-чагыргалар тоомчага албайн турар черлерде ажылдың түңнелдери чавыс болур. Бо дээрге шуптувуска шылгалда-дыр – аныяк кижилерге эктивис салып берип, дуза кадарынга белен бис бе, ажылды башкарып тура, эң шын чугула шиипирлерни хүлээп ап шыдаар бис бе деп чүвени көргүзер ужурлуг бис. 

 Бүгү күжениишкиннер түңнел чок болурунуң айыылы тургустунуп, бергелерге таваржып турза-даа, чүгле бурунгаарлап, эки түңнелдерни чедип ап турар, а кол-ла чүве – регионнуң аъш-чем хандырылгазынга айыыл чок байдалды тургузуп, бүдүрген продукцияларының шынарын үнелеп көөр арганы биске берип, бодунуң төрээн черинге бүдүрүп кылган аъш-чемден амданныг, ажыктыг чүве чок дээрзин магадылап турар көдээ ажыл-агый бүдүрүкчүлеринге өөрүп четтиргенивисти илергейлеп тур мен. 

 “Мөген-Бүрен” КУБ, Өшкү-Саар Аракчааевнага, Сукпактың эът комбинады, Василий Майлолович Оюнга, “Аржаан”, “Оргаадай” көдээ ажыл-агый кооперативтеринге, “Тулуш” арат-фермер ажыл-агыйынга, “Туран” КХН-ге, тараажыларывыс Виктор Пирогов, Александр Боровиков, ногаажыларывыс Александра Желтухина, Геннадий Ким, “Тыва ангор” биче бүдүрүлгениң удуртукчузу Нина Кырлыг-Карага, “Тываның оъттары” марка-биле билдингир продукциялар бүдүрүкчүзү Виктор Тунев болгаш өскелерге-даа өөрүп четтирдивис. Бөгүн мен күрүне шаңналдарын – Тываның Баштыңының өөрүп четтириишкин бижиин Мөңгүн-Тайга, Өвүр кожууннардан “Аныяк өг-бүлеге – кыштаг” төлевилелдиң киржикчилеринге малдың чаш төлүн камгалап алырынга бедик көргүзүглери дээш тывыстым. 

 Амгы үеде республикада биче болгаш ортумак бизнестиң 9295 бүдүрүлгелери ажылдап турар. 2015 чылга деңнээрге, бо көргүзүг 9 хуу кызырылганы харааданчыг-дыр. Ындыг-даа болза бүгү чуртта байдал ындыг бооп турар.

  Сайгарлыкчы чорукту деткиири-биле болдунар-ла салыышкынны кылып турарывысты демдеглексеп тур мен. Сөөлгү беш чылдарда республикада биче болгаш ортумак бизнести күрүнеден деткииринге 616, 2 млн. рубльди чарыгдаан. 2006 чылда ол көргүзүг тикке дең турганын сактыр-дыр мен. Бо чылдарның дургузунда республика бюджединден деткимче акшазы 26 катап өскен. Ооң-биле чергелештир 10 чыл дургузунда үндүрүг дээш кирген акша-хөреңгилер 88 млн-ден 320 млн. рубль чедир өскен. 

 Сөөлгү чылдарда федералдыг төп болгаш республиканың эрге-чагыргазы чиигелделерни көргүзери-биле эвээш эвес хемчеглерни ап чоруткан. Биче бизнес ажыдып турарларга үндүрүг чиигелделери ам-даа күштүг болуп турар хевээр, патент ап болур ажыл-чорудулгаларның даңзызын өстүрген. Ындыг-даа болза биче болгаш ортумак бизнес республиканың экономиказының кол өзээн тургузуп турар деп чугаалаары арай элек. Сайгарлыкчыларның хөй кезии боттарының продукциязын бүдүрбейн, өскээртен барааннарны садып алгаш, садыг саарылга ажылдарын чорудуп турар. 

 Сайгарлыкчы чорукту хөгжүдеринге чуртта ниити байдал, кризистиң уржуктары, күрүнеден эвээш хуулуг чээли акшазын бербейн турары болгаш өске-даа чылдагааннар шаптыктап турар. 2016 чылда идепкейлиг ажылдап тургаш МСП-Банкының 6,5 хуулуг чиигелделиг чээли акша алыр программазынга киржир эргени чедип алдывыс. Ук программа-биле ажылдаар бүрүн эргелиг үш банк Тывада ажылдап турар. Ол дээрге “Россияның көдээ ажыл-агый банкызы” АН-ниң Тывада филиалдары, Ажаалга банкызы болгаш “Росбанк”-тыр. Программаның кол сорулгазы дээрге-ле бүдүрүлге бизнезин тургузарынга деткимче көргүзери. А бистиинде ол шоолуг сайзырал албаан. 

 Эрге-чагырга деңнелинге сайгарлык­чыларның айтырыгларын шиитпирлеп берип турар бис. Эрткен чылын бодум хуумда ийи сайгарлыкчы-биле ужурашкан мен. Сайгарлыкчы чорукту деткиир талазы-биле Республиканың күрүне чөвүлелиниң Президиумунуң хуралын эрттирдивис. Аңаа электри четкизинге коштунуп алырының нарын-бергези, өртек-үнезиниң улуу, чер участоктарын алырының бергези сайгарлыкчы ажылга шаптык чедирип турар деп санаан. “Тываэнерго” АН-биле дугуржулганы чедип алган түңнелинде электри четкилеринге техниктиг негелделер езугаар кожарын 137 хонуктан 90 хонук чедир кызырган. Ам болза электри четкилеринге коштургаш, докуметилерин четчелеп, кылдырып каан чер участоктарын аукционнарга киириштирип турарын тус чер чагыргалары-биле дугуржурун бодап турар бис. 

 Күүсекчи эрге-чагырга органнарының ажылының эң харыысалгалыг угланыышкыны – бизнес чорударынга таарымчалыг инвестиция климадын тургузуп, административтиг шаптараазыннарны эвээжедири болур. Эрткен 2016 чылда чер участоктарын болгаш бүдүрүлгелерни бүрүткээриниң хуусаазын кызырган бис. 

 Социал адыр талазы-биле кол көргүзүглерни камгалап арттырып алыр арга­лыг болдувус. Сөөлгү он чылдарда бистиң республикавыста кижиниң ортумак назыны 64, 2 хар болуп, 2010 чылда турганындан 3,7 харга өскен. 

 Республикада чаш уругларның төрүттүнүп турары ниити российжи деңнелден 1,8 катап өскен. Чоннуң өлүп хораар чоруу сөөлгү үш чылда 10 хуу кызырылган. Бичии уругларның өлүр чоруу 22,1 хуу кызырылган. Хан аарыгларындан өлүр таварылга, 2015 чылга деңнээрге, эрткен чылын 7 хуу кызырылган. 2016 чылда чаа гемодиалдыг төптү болгаш төпчүткен клиника-диагностика лабораториязын ажыглалга киирген бис. Бо чылын хөй адырлыг эмнелге төвүн болгаш амгы үениң негелделеринге дүүшкен диш эмнелгезин тудар дугайында билдингир “Красдент” фирма-биле протокол дугуржулгазынга ат салдывыс. 

 Өөредилге адырынга хамаарыштыр Чазактың хыналдазында турар айтырыг дээрге-ле — өөредилгениң шынары болгаш ону чедип ап болуру. Уруглар садтары болгаш школалар тудары-биле хөй ажылдар кылдынган. Чүгле 2016 чылда беш чаа уруглар садын ажыглалга киирдивис. 2007 чылдан бээр тудуп ажыглалга киирген 6 школадан аңгыда, Кызылда 825 олуттуг школаның тудуун доозар деп турар бис. 

 Россияның Чазааның Даргазы Д.А. Мед­ведьев-биле ужуражылгаларның түңнелинде 2025 чылга чедир Тываның социал-экономиктиг сайзыралының планынче уруглар садтарының тудуун немелде пунк кылдыр киирип алыр аргалыг болдувус. Ону ийи чыл дургузунда 1,8 млрд. рубльге акшаландырарын көрген. Ындыг-даа болза бо акша-төгерикти чылдың-на камгалап алыр апаар бис. 

 Бисте хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң көвейи – кол социал-экономиктиг угланыышкыннарны тодарадып турар база бир демографтыг байдал-дыр. Республикада оларның саны 31 162 азы шупту өг-бүлелерниң 32 хуузу. Хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерниң 98 хуузу амыдырал-чуртталгазының аар байдалдыг болгаш чединмес өг-бүлелерге хамааржыр. «Инек – чемгерикчи малым», «Социал хөмүр-даш», «Социал картофель» төлевилелдер ышкаш социал деткимче чогум-на оларже угланган. Муң чартык ажыг ажы-төлдү кижизидип өстүрүп турар 369 чединмес өг-бүле бызаалыг инектерни алганнар. Беш муң өг-бүле картофель үрезинин алгаш, бедик дүжүттү ажаап өстүргеннер – 300 тонна картофель, 100 тонна ажыг ногаа аймаа. Эрткен чылын «Социал хөмүр-даш» төлевилелди эң-не баштай боттандырдывыс, көдээде 680 өг-бүле бүрүзү 2 тонна хөмүр-дашты халаска алган, Тожуда болгаш Тере-Хөлде 22 өг-бүле одаар ыяшты халаска алганнар. Бо төлевилелдиң киржикчилериниң шуптузунга электри энергиязының өртээниң чамдыызын дуглаан. Өг-бүле бүрүзүнге социал дузаны туда чедирерин төлевилел башкарылгазының аргазы-биле уламчылаар бис. 

 Күш-ажыл рыногунда ниити ажыл чок чорук болгаш бүрүткеттинген ажыл чок кижилерниң саны кызырылган. Чурттакчы чоннуң экономиктиг ажыл-агыйжы чоруу бедээн, чоннуң ажыл-агыйга идепкейжи кезииниң 83 хуузу азы 107,2 муң кижи экономиканың болгаш социал адырның аңгы-аңгы угланыышкыннарынга 2016 чылда хаара туттунган. Сөөлгү 10 чылдарда ажыл чок кижилерниң саны 5 муңга кызырылган, ажыл чок чорук 4 хууга чавызаан. Кризистиг берге үе 2010 чылда ажыл чоктарның саны 28,4 муң чедип турган болгай. Амгы белен эвес байдалда ажыл чоктарның саны көвүдевээн, харын-даа элээн эвээжедир аргалыг болган бис. Статистика амгы үеде 21,3 муң кижи ажыл чок деп көргүзүп турар, 2015 чылга деңнээрге, 8,2 хуу эвээжээн.

 Хүндүлүг коллегалар! Сөөлгү үеде хөй эксперттер чуртта ниитизи-биле чединмес чоруктуң деңнелиниң бедээнин, российжилерниң орулгаларының херек кырында эвээжээнин чугаалап турганнар. Ол чүүл республиканың чурттакчыларынга база дегген. 2015 чылдың түңнелдери-биле деңнээрге, чурттакчы чоннуң 38,2 хуузу, 120 муң хире кижи амыдырап-чурттаарының деңнелинден куду орулгаларлыг болган. Ол дээрге хүлээп көөр болгаш чоннуң орулгаларын көвүдедир дээш ажылдаарының фактызы-дыр. «Чедингир чорукче беш базым» деп төлевилел езугаар чединмес өг-бүлелерниң шуптузунуң шинчилеп көрүп, кымга ылап-ла деткимче херегил деп чүүлдү тодарадыр деп Күш-ажыл болгаш социал деткимче яамызының эгелээшкини-биле чөпшээрежир-дир мен. Ажыл чок чорук, чээлилер хөй алганы, хөй ажы-төлдүг дээш өске-даа кандыг чылдагааннар-биле өг-бүле чединмес апарганын херек кырында билип алыры кончуг чугула. Кижилер херек кырында ажыл чок бе, ажыт орулгалары бар бе дээрзи ол ажылдың үезинде илереп кээр. Ындыг шинчилелдерниң соонда байдалдың кандыызын чүгле билип алыр эвес, а өг-бүле бүрүзүнге кандыг социал деткимче херегил дээрзин тодарадыры чугула. 

 Хүндүлүг коллегалар! 2016 чылды кедилиг хөгжүлдениң чылы деп санаар-дыр мен, чамдык угланыышкыннарга чедимчелии-биле бурунгаарлаан бис. Кызыл хоорайда аэропорт комплекизин чаартыр талазы-биле улуг төлевилелди 2016 чылда боттандырып эгеледивис. Ооң кол объектизи самолеттар ужуп үнер болгаш хонар дилиндекти чаартырын доозар ужурлуг. М-54 автотрассаның угланыышкынын барыын кожууннарже өскертир талазы-биле федералдыг чазактың шиитпирин чедип алыр сорулга-биле улуг ажылды кылып чоруткан. Ооң шиитпири 2017 чылдың январь 1-ден күш кирген.

 Чадаанада 220 кВ күчүлүг электро­подстанцияның чаартыышкыны 2016 чылда доозулган, Кызылда 220 кВ күчүлүг электроподстанцияның чаартыышкыны 2017 чылда уламчылаар. Эргилээн бажыңнардан чурттакчыларны көжүрер объектилерни, Россияның камгалал яамызының объектилерин электро­энергия болгаш чылыг-биле хандырар талазы-биле кончуг нарын айтырыглар шиитпирлеттинген. Мугур-Аксы, Кунгуртуг, Кызыл-Хая суурларны электри-биле доктаамал хандырар дээш, 7 чаа дизель-генераторларны садып алган. Оларга немештир 4 дизель-генераторну садып алыр бис. Ниитизи-биле 13 суурнуң дизель-генераторларын чаартып солуур.­ Регионнуң экономиктиг идепкейжи чо­руунуң база бир кол көргүзүү — электри четкилериниң организацияларының дың­натканы-биле алырга, 2016 чылда электри четкилеринге 1374 хереглекчилерни кошкан, оларның санын 2015 чылга деңнээрге, 31,6 хууга көвүдээн. 

 Чугула социал ужур-дузалыг 16 объектини 2016 чылда ажыглалга киирген, оларның аразында чаа 4 уруглар сады, Кызыл хоорайда, Каа-Хем суурда болгаш Чадаана хоорайда хөй квартиралыг 7 бажың. Кончуг чугула объектилер – Чаа-Хөл суурда Культура бажыңы, Сарыг-Сеп суурда спорт төвү. Үр үеде тут­тунмаан Терапевт корпузунуң тудуун улам­чылап эгеледивис. 

 Президентиниң кадет училищезиниң, республиканың шериг комиссариадының, 55 дугаар тускай мотоадыгжы (даг) бри­гаданың тудуу уламчылап турар. Россияның Тыва Республика талазы-биле ИХЯ-зының медицина кезээниң болгаш Барыын-Хемчик кожуунда Барлыктың суггарылга системазының тудуу доозулган. Хууда инвесторлар тудуп турар амгы үениң чаа аалчылар бажыңының тудуу бүрүнү-биле доостурун четтикпейн манап турар бис.  

 107,8 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн 2016 чылда ажыглалче киирген. Бо көргүзүг 2006 чылда эң куду – 24,1 муң дөрбелчин метр турганын сагындырып каайн. Ындыг куду деңнел тудуг адырын катап тургузарынга улуг бергедээшкиннерге таварыштырган. Ындыг-даа болза, 10 чыл дургузунда республикага 700 муң дөрбелчин метр тудугну ажыг­лалга киирген. Эргилээн бажыңнардан чурттакчыларны көжүрериниң программазы-биле 69 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн ажыглалга киирер апаар. Ол дээрге улуг хемчээлдиг ажыл-дыр. Бо программаны боттандырарынга улуг бергедээшкиннер, частырыглар турза-даа, ону ыяап-ла күүседир ужурлуг бис. Бо улуг тудуг ажылдарының үезинде кымга-даа идегээн херээ чок, өскээртен кижилер келгеш, тудуп бээр деп ынанган ажыы чок деп быжыг бодалдыг апарган бис. Эң-не харыысалгалыг тудугжулар – бистиң боттарывыстың тудугжуларывыс, оларның ажылының шынарынга кымның-даа хомудалы чок. Боттарывыстың тудугжу кадрларывыска даянган, тудуг материалдарын боттары бүдүрер тудуг баазалыг тудуг адырын тургузуп алыр болзувусса, бөгүн биске таваржып турар нарын хөй айтырыглардан адырлып ап болур бис. Ындыг сорулганы Чазактың мурнунга Дээди Хуралга Айыткалым-биле холбаштыр тургускан мен. 

 Чазактың ажылын төлевилел башкарылгазының хевиринче шилчидериниң үндезинин 2016 чылда салган бис. 18 төлевилелдерни боттандырары көрдүн­ген, дөртүн 347 млн. рубль хемчээлдиг федералдыг акшаландырыышкын-биле деткээн, олар бирги чергениң төле­вилелдери: 

 — кадык камгалалының адырында – санитар авиациязының девискээр системазын тургузары (вертолетту лизинг-биле садып алыр); 

— чуртталга-коммунал ажыл-агыйының адырынга – 6 муниципалдыг тургузугларның киржилгези-биле хоорайга таарымчалыг байдалды тургузары; 

 — культура адырынга – «10 культура бажыңнары» төлевилел;

  — биче болгаш ортумак бизнести деткиир болгаш хөгжүдер адырга – «МФЦ-ни бизнеске» төлевилел; 

 Күрүне болгаш муниципалдыг албан хаакчыларының ажылын эде тургузар талазы-биле элээн нарын ажыл 2017 чылда эгелээн.

  «Тыва Республиканың 2025 чылга чедир социал-экономиктиг хөгжүлдезиниң хемчеглериниң Планының дугайында» Россияның Чазааның Айтыышкынын боттандырып эгелээни 2016 чылда эки түңнел болган. Ооң шупту айтырыгларын дугурушкан. Уруглар садтарының тудуу, «Хандагайты — Боршоо» эрттирилге пунктузун чаартырын акшаландырарының дөстерин тодаргайлаары дээн ышкаш чугула айтырыгларны федералдыг чазактың удуртулгазы деткээн. Хоорай чергелиг Каа-Хем суурнуң электри четкилерин чаартырының, Шагаан-Арыг болгаш Ак-Довурак хоорайларга одалга черлерин тударының улуг төлевилелдери Планче кирген. 

 Тываның шыңгыы инфраструктура айтырыгларын, ол ышкаш экономиктиг көргүзүглерни деңнештирер болгаш чогумчудар, а эң-не кол чүүл – республикада чуртталганың шынарын экижидер талазы-биле ажылдарны республиканың чазаа уламчылап турар. Бистиң кол сорулгавыс – эң-не кол айтырыгларны шиит­пирлээр арганы боттарывыстың чаңгыс чер-чурттугларывыска бээри, ол дээрге: ажыл, чурттаар оран-сава, уругларны кижизидери болгаш өөредири, кадык камгалалы, ниитилелдиң айыыл чок чоруу болгаш корум-чурум, бистиң чонувустуң ажыл-агыйжы болгаш чогаадыкчы эң эки мөзү-шынарын дөзеп алыры. Кол чүүл — үре-түңнелдиг ажылдаары болгаш бурунгаарлаары! Шупту кады!

 Кичээнгейлиг дыңнааныңар дээш, четтирдим.