Тыва Улуг Тиилелгениң 72 чыл оюн демдеглээринге белеткенип турар

 Улуг Тиилелгениң 72 чылынга тураскааткан хемчеглер Тывада шагда-ла эгелээн. Кызыл Шеригниң составынга тулчуп турган тыва эки турачыларга тураскааткан «Адаларның ажыл-херектеринге шынчы» деп көжүп чоруур делгелге февраль 17-ден эгелеп Тываның чедери берге кожууну Тере-Хөлден эгелээн.  

 Бо хүнге чедир Эрзин, Тес-Хем, Таңды, Улуг-Хем, Чаа-Хөл, Чеди-Хөл, Чөөн-Хемчик кожууннарның чурттакчылары делгелге-биле танышкан. Бо чоокку хүннерде ол Барыын-Хемчик кожуунга келген. Оон улаштыр Бай-Тайганың суурларын кезиир. План езугаар көжүп чоруур делгелге май 9-та Кызыл хоорайда тыва эки турачыларга тураскаалдың чанынга кээр. 

 Делгелгениң эгелекчилери – «Тыва эки турачыларның салгалдары» хөй-ниити организацияның идепкейжилери. Республиканың Национал музейиниң ажылдакчылары-биле кады олар Тываның дайынга киришкенин, ол берге чылдарда совет чонга тываларның чүнүң-биле дузалажып турганын төөгүп чоруурлар. 1941 чылда Тыва – Тыва Арат Республика нацисчи Германия-биле демиселге ССРЭ-ни деткээн баштайгы даштыкы күрүне болур болгаш, июнь 22-де Совет Эвилелеинче гитлержи дайзын халдап кирген соонда, оларга удур дайынны албан еузу-биле ол-ла дораан чарлаан. 

 ТАР-ның Улуг Хуралының Х съездизинде хүлээп алган декларацияда мынча деп чарлаан: «Хувискаалчы партия болгаш чазаа баштаан тыва чон совет чон фашист эжелекчилер-биле тиилелгелиг хүнге чедир амы-тынын харамнанмайн бүгү күштү ажыглап тулчур». Англи премьер Уинстон Черчилльдиң Великобритания дайынче кирген дугайында совет чонга радиокыйгырыын июнь 22-де 11 шакта дамчыткан болза, Тываның шак-ла ындыг дыңнадыы хүннүң бирги чарыында-ла киргеш, оларны мурнаан.

  ССРЭ-ге дуза кылдыр 30 миллион хире рубль үнелиг Тыва бодунуң алдын курлавырын берген. 1941 чылдың июнь айдан 1944 чылдың октябрьга чедир республика Кызыл Шеригниң хереглелинге 50 муң аътты, 52 муң эжеш хаакты, 12 муң алгы тонну, 15 муң кидис идиктерни, 70 муң тонна хой дүгүн, элээн каш чүс тонна эътти, терге-шанактарны, терге херекселдерин дээш ниитизи-биле 66,5 миллион рубль түңнүг бараанны чоруткан. Чурттакчы чоннуң өргээн акша-хөреңгизи-биле элээн каш самолет болгаш танкларны саткан. ССРЭ-ге деткимче кылдыр 10 миллион ажыг тыва акша түңнүг (1акша – 3 рубль 50 көпеек өртектиг) суй белектиг беш эшелонну, 200 муң акшага аъш-чем аймаан эмнелгелерге бээри-биле чыгган. 

 Дайынның бирги хүнүнде-ле Тываның чурттакчылары фронтуже аъткарар дилег билдириишкиннерни киирген, ындыг болзажок совет чазак чүгле 1942 чылда шериг албанынче Тывадан эки турачыларны – ТАР-да чурттап турар орус дылдыг хамаатыларны кыйгыртырын чөпшээрээн. Тываларның аразындан баштайгы эки турачылар 1943 чылдың майдан эгелеп 2-ги Украина фронтузунуң 52-ги армияның 25-ки аңгы танк полугу-биле Украинаның, Молдавияның, Румынияның, Венгрияның болгаш Чехословакияның девискээрлерин хостаарынга киришкен. 

 1943 чылдың сентябрьда эки турачыларынң ийиги бөлүү – 206 кижи 8-ки аъттыг дивизия-биле кады барыын Украинада германнарның тылында рейдилерге киришкен. Ийи эки турачы – танкист, биче лейтенант Хомушку Чургуй-оолга база аъттыг эскадрон командири, капитан Тюлюш Кечил-оолга Совет Эвилелиниң Маадыры аттарны тывыскан.

 Дайын чыларында ТАР-ның 8 муң хире чурттакчылары Кызыл Армияның одуруунга дайылдашкан. Тыва эки турачыларынң коргуш-сыныш чогун шериг архивтеринде бижимелдер херечилээр. Ында тываларны «Der Schwarze Tod» — «Кара өлүм» деп адаан. Ол атты олар Деражно суурну (Украина) суурну хостаар дээш киришкени баштайгы тулчуушкун соонда алган. Немецтерни хайыр чок чылча шаап, угаан-кудун үндүргенин совет командирлер чугаалаан.  

 Маршал Георгий Жуков дээди кол командылакчы Иосиф Сталинниң бодунга тыва дайынчыларның эрес-дидимин илеткээн: «Бистиң даштыкы солдаттарывыс – кавалеристер эмин эртир дидим дирлер, тускай белетелди эрткен-даа болза, дайынның тактиказын-даа, стратегиязын-даа билбес, дайынчы корум-чурумну сагывас, орус дылды шоолуг билбес. Ам улаштыр ынчаар дайылдажыр болза, дайын төнчүзүнге чедир кижи артпайн баар».  

 «Оларны камгалаар херек, халдаашкынче бирги одуругда чорутпас, балыгланган кижилерни эп-чөп-биле чуртунче чандырар. ТАР-ның солдаттары Совет Эвилелиниң болгаш Ада-чурттуң Улуг дайынында ооң ролюн дугайында бодунуң чонунга чугаалап четсин» - деп айтыышкынны Сталин ынчан берген. 

 1944 чылдың октябрьда Тыва Арат Республика Россияның составынче эки-тура-биле каттыжып кирген.