23.03.2017
РФ-тиң көдээ ажыл-агый сайыды Александр Ткачев-биле дүүн ужуражылгазында Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол федералдыг бюджеттен регионнуң агроүлетпүр комплекизинге бээр субсидияның хемчээлин көвүдедириниң аргазын чугаалашкан.
Көдээ ажыл-агыйын хөгжүдер күрүне программазындан республикага акшаландырыышкын 2016 чылда 266,3 млн. рубль турганындан, 31,5 хууга кызырлып, 182,8 млн. рубль апарган. Сөөлгү чылдарда аграрлыг секторда демдеглеттинген бурунгаарлаашкынны хевээр арттырып, кызыртынган акша-хөреңгиге компенсацияны бээри-биле, республика эрге-чагыргазы Тываның бодунуң орулгазындан деткимчениң хемчээлин улгаттырып, программада бодунуң кады акшаландырыышкын үлүүн 2,3 катап улгаттырып, 108 млн. рубль чедирген. Ындыг болзажок, бо чылын республиканың көдээ ажыл-агыйында салдынган көргүзүглерни чедип алырынга, ылаңгыя көдээ черлерни база арат ажыл-агыйларын хөгжүдеринге, көдээ чоннуң чуртталга-байдалының деңнелин бедидеринге ам-даа 60 млн. хире рубль херек.
Шолбан Кара-оол Тываның көдээ ажыл-агыйында амгы байдалды чугаалаан. Эрткен чылын каңдаашкын уржуундан малдың кыштаглаашкынында бергедээшкиннер турзажок, 2016 чылда республика багай эвес түңнелдерлиг болган. Мал чеминиң четчир курлавырын тургузуп, араттарны деткип дузалашканындан, малдың баш санын чидирер туржук, харын-даа көвүдеткен. Улуг бода малдың баш саны 2 хуу, чылгы малдың – 10, ивиниң – 17, сарлыктың – 16, тевениң – 5 хуу өскен. Ниити мал бажының үштүң ийи кезиин тургускан хой, өшкү бажында когарал чок.
Тарылга шөлдериниң хемчээлин 30,6 хуу улгаттырган, оларның чартык кезии эки көргүзүглерлиг улуг болгаш ортумак ажыл-агыйларга хамааржыр. 2015 чылга деңнээрге, тараа болгаш мал чеми культураларның дүжүдүн үш, ногаа болгаш картошка дүжүдүн ийи катап хөйнү алган.
Эрткен чылын республикада аъш-чем болгаш болбаазырадылга үлетпүрү хөнүп келген. Бо хүнде 122 бүдүрүлгеде 500 ажыг кижи ажылдап турар. Үлетпүр бүдүрүлгезинде болбаазырадылга үлүү 1,5 катап – 60 хуу чедир өскен. Чылда 2 муң тонна эът бүдүрер күчүлүг чаа эът комбинадын ажыглалче кииргени-биле, эътти садып-саарары шапкынчаан. 2016 чылдың декабрьда, Тываның төөгүзүнде бир-ле дугаар, иштики рыноктан дашкаар – Москваже, Сибирьниң улуг хоорайларынче эътти үндүр садып эгелээн. Ооң түңнелинде эът болгаш оон кылыглар бүдүрүлгези 47 хуу өскен.
Тываның Баштыңы инвестицияларны, ылаңгыя федералдыг субсидиялар хемчээлин кызырганы көдээ ажыл-агыйынга шаптараазыннарны тургускан деп дыңнаткан. 2015 чылга деңнээрге, 2016 чылда ол 74 млн. рубльге эвээжээн, 2017 чылда – 83,5 млн. рубльге. Ооң бодалы-биле алырга, чүгле бичии эвес, а ортумак ажыл-агыйлар безин бүдүрүлгезин эвээжедип, бергелерге таваржып турар. Чижээ Тываның чамдык кожууннарында шээр малдың баш саны 59 хууга кызырылганы - аңаа бадыткал.
Федералдыг акшаландырыышкын кызыгаарлыг бо үеде шуут-ла куду бада бербес кылдыр, «чаңгыс субсидия» механизмин тургузар: акшаны кайнаар угландырарын боттары шиитпирлээр эргени регионнарга бээр. Оон аңгыда тараачыннарга чиигелделиг, чылда 5 хуулуг чээли бээри көрдүнген. Тыва өзүлдениң темпизин хевээр арттырар дээш, боду база аргаларны дилеп турар. Республика эрге-чагыргазы деткимчениң адрестиг хевирин шилип алган. Аңаа республика Баштыңының саналдааны «Аныяк өг-бүлеге кыштаг», «Чемгерикчи инек малым» төлевилелдер хамааржыр. Ол чүгле чонну ажыл-биле хандырар социал угланыышкынныг эвес, а хууда дузалал база арат ажыл-агыйларын көвүдедир дээн экономиктиг үндезинниг төлевилелдер-дир. Чүгле 2016 чылда ол төлевилелдер чорудуу-биле аныяк 105 арат немешкен.
Тываның кадыг шириин агаар-бойдузу болгаш өске-даа чылдагааннар ужун, база саң-хөө дузазын кызырганындан көдээ ажыл-агыйынга чидириг чок болур дизе, деткимчениң ол хевирлери дөмей-ле чедишпес деп, Шолбан Кара-оол санаан. Ынчангаш республикага немелде дуза херек, аңаа сайыт дузалаарынга идегелин илереткен. «Ткачев боду база губернаторлап чораан болгаш, оларны дыңнап билир. Кажан Тывага улуг хар чааптарга, артык чугаа чокка, эң когараан Бай-Тайга биле Барыын-Хемчиктиң малчыннарынга федералдыг курлавырдан мал чемин тускайлаарынга дарый дузаны каткан. Бо удаада база ол биске дузалаарынга идегээр мен» - деп, Ш. Кара-оол сайыт-биле чугаазын соцчеткилерге дамчыткан.
Республика Баштыңы «Эгелеп чоруур арат» программа-биле немелде акшаландырыышкынны Тывада «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелинге бээриниң аргазын яамыдан ылавылаан. «2014-2017 чылдарда база 2020 чылга чедир көдээ девискээрлерниң турум хөгжүлдези» федералдыг программада кирген Кызыл-Мажалык суурда чаа школа тудуун доозары чугула деп, Шолбан Кара-оол сайыт-биле чугаалажып олура база айыткан.