ТЫВАНЫҢ БАШТЫҢЫ: Ак-Довуракта арага садып турар «адрестерни» хаап кааптарын чедип алыр мен

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Ак-Довурак хоорайга чораан, ында хуралдаар залга чүгле хоорайның эвес, Барыын-Хемчик кожууннуң активи-биле ужурашкан. 

 Ужуражылга март 4-те бодунунуң бажыңынга дерзиизи-биле өлүрткен Сааяның өг-бүлезинге кажыыдалдың бир минута езулалы-биле эгелээн. Регион удуртукчузунуң эгелээни ажык чугаа чүгле ол айыылдыг таварылганы сайгарарынче эвес, ындыг байдалдан үнериниң оруктарын тодарадырынче угланган. Бо халап ниитилелдиң амыдыралынга улуг кичээндириг болур ужурлуг. Кижи бүрүзүнүң — албан-дужаалдыг ажылдакчының-даа, бөдүүн хамаатының-даа харыысалгалыг чоруу ындыг халапты катаптавазының базымы болур. 

 Чугаа үезинде бүгүдеге билдингир апарган халаптың, амызындан чарылган өг-бүлениң амыдыралының дугайында база катап сагынганнар. Сааяларның өг-бүлези чогумчалыг деп санадып келген, ооң ээлери ажылдап, ажы-төлүн кижизидип турганнар. Херекти үүлгеткен деп каразыттырган угбашкыларның бирээзи школага идепкейлиг болгаш эки өөренир уруг турган, бичези эрте-ла саатталы бергенинден кежээки школаже шилчиттирип алган. 

 «Өг-бүлези чогумчалыг эвес деп санадып келген. Ада-иелерин назы четпестер херектериниң талазы-биле комиссияже хөй удаа келдиртип турган. Арагалаар чоруктар аңаа хаая эвес тургулаан. Социал ажылдакчылар ол өг-бүлеге доктаамал барып турган» – деп, Ак-Довурактың №1 школазының директорунуң оралакчызы Аяс Монгуш чугаалаан. Шагдаа чериниң медээзинден алырга, Сааяларның өг-бүлезиниң кожалары полицияже долгап, ында алгы-кышкы үнүп турганын дыңнаткан болган. Келген ажылдакчыларга эжикти кым-даа ажытпаан, шимээн база соксай берген. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол ол халаптың болган элээн каш чылдагааннарын айыткан. Кайы угланыышкынче ажылды күштелдирерин тодараткан.  

 «Бирги чылдагаан — арагалаашкын. «Абаза — Ак-Довурак» оруунга «Ак» постуну тургузарының дугайында айтырыгны шиитпирлээрин Россияның ИХЯ-зынының удуртулгазындан хөй-ле чылдар дургузунда дилеп келдим. Спирт холумактың суук чүүлдүң хөй кезии хоорайже ол оруктап кирип турар. ИХЯ ону шиитпирлеп шыдавас болганда чоннуң дузазы-биле боттарывыс шиитпирлеп алыылыңар. Ол орукту дуглаарын деңге чедип алыр ужурлуг бис. 

 Ийиги чылдагаан — эр болгаш херээжен кижилерниң аразында хамаарылга. Чыл санында Тывага 8 муң хире чаштар төрүттүнүп турар, оларның 6 муң хирези долу эвес өг-бүлелерниң, бот-иелерниң уруглары. Өг-бүле тудар назылыг эр болгаш херээжен кижилерниң деңзигүүрүнде берге айтырыглар бар харын. Бир чылда 900 хире эр улус кара-бажыңче кирип турар, ооң иштинде наркотиктиг бүдүмелдер сайгарып турганы дээш. Ынчангаш өг-бүле айтырыында нарын чүүлдер болуп турар. Өг-бүле эвес кижилерниң харылзаа тудуп турары билдингир, ол дээш чөрүлдээлерни канчап соксадырыл? Өг-бүлениң чогумчалыг чоруун кандыг арга-биле чедип алырыл? Бодунуң кылган чүүлү дээш эр кижилерниң харыысалгазын канчап күштелдирерил? 

 Үшкү чылдагаан — езу-чаңчылдарлдан хоорулганывыс. Бистиң бо черивиске чурттап чораан өгбелеривис чүс-чүс чылдарның дургузунда боттарының хоойлуларын, дүрүмнерин, чаңчылдарын сагып келген. Олар шупту ханы уткалыг. Езу-чаңчылдарны ам эгидип ап турар бис. Ынчалза-даа ооң кол утка-шынарын эки билбейн турарывыс шын. Езу-чаңчылдарны дамчыштыр ажылды күштелдирер, иштики харылзааларны быжыглаар херек. Езу-чаңчылдарны камгалаары, оларны хүн бүрүнүң амыдыралынга ажыглаары — ол дээрге чүгле культура айтырыы эвес, а нацияның чер кырынга артып каары, чурттаары-дыр. Тывалар хөй эвес чон бис! Ол чонну камгалап артырары чугула, чүге дээрге бистиң өгбелеривис черни артырып каан-дыр, ындыг аас-кежии кижи бүрүзүнге бердинмээн.  

 Дөрткү чылдагаан — «кара шериг». Хоругдалдан хосталып келген кижилер ниитилелге буруузун миннип чедип келги дег. Олар чаңгыс чер-чурттугларынга кээп, бодумнуң буруумну миннип тур мен, ам эттинип алдым, силерниң араңарга төлептиг чурттаар күзелдиг мен дээр ужурлуг. А херек кырында кандыгыл? Олар боттарын маадырлар кылдыр санаар. Ындыгларга удур туржур херек. Ынчангаш эрге-чагыргага дидим кижилер ажылдаар болза эки. Өске улус аңаа шыдашпас. Полицияга база дидим кижилер кирзин. Ол бүгүнү ниитилел хайгааралга алыр. Кайы-даа кожуунга азы суурга үш кижиден — чагырга даргазындан, эр башкыдан болгаш адалар азы эр улус чөвүлелиниң баштыңындан тургустунган эвилел доктаамал ажылдаар ужурлуг.  

 Эр башкыларны школаларже чоруткан бис, оларның саны ам немешкен. Аңаа чагырганың дидим даргазы, хөй-ниитиниң ат-алдарлыг, хүндүткелдиг төлээзи — кол үш кижи бо-дур. Хосталгазын казып шииткен черлерден оларны бир дугаарында олар уткуур, суурда ажыл-херектиң байдалын олар тайылбырлаар, оларның ниитилелге кылыр ужурлуг чүүлүн олар айтып бээр ужурлуг деп санаар мен. Ындыг кады ажылдажылганы эгелээр­ херек. Чер-черлерге ажыл чорутпаска, ындыглар херек үүлгедиишкинин эрес-дидим чорук деп алдаржыдып, аныяк улусту ынаар элзедип турар. 

 Бешки чылдагаан — кадр политиказы. Эрге-чагырга дың­нангыр болгаш кижилер-биле дорт харылзааны тудар ужурлуг. Социал айтырыгларны док­таа­мал көөр херек. Кижиниң «дүүнгү» ачы-хавыяазы деп чүве турбас, бүгү чүүлдү сайгарар көөр апаар. Күш-жылдың кижизинге хамаарылга ниитилелге онзагай болур. Азырадыкчы хөөннү деткивес болгаш тывылдыр­бас болза эки. Кылыр ажылдар хөй-дүр ийин. Акша чок-даа болза, мал-маган-биле амыдырап болгай. Бистиң өгбелеривис чүс-чүс чылда малынга азырадып келгеннер.

 Алдыгы чылдагаан — «бужар» интернет. Бүгү Россияда эң «бужар интернет» бисте. «Дыңнаан» деп бөлүктү көрүңер даан. Аңаа эрге-чагырганың төлээлери доктаамал киржир ужурлуг. Өйү келген айтырыгларны олар тайылбырлаар, ажыл-херек дугайын дыңнадыр ужурлуглар. Бо бөлүктү башкылар хайгаараар болза эки, чүге дээрге бистиң уругларывыс ында киржип турар. Олар янзы-бүрү айтырыгларны чугаалажып турар болгай. Өөренириниң, ном номчуурунуң азы ажылдаарының орнунга бистиң уругларывыс ол интернетке үе эрттирип турар. Чүге дээрге ону канчаар шын ажыглаарын кым-даа оларга өөретпейн турар.  

 Мындыг коргунчуг болуушкуннар, уруг-дарыгның өлүп хораар чоруу ажыл-херекче көдүрлүрүн бистен негеп келген. Ындыг чорук кажан-даа болбазын дээш, ажылдаар херек. Ооң хажыызынга кым-даа артпас ужурлуг. Кижи бүрүзү бодунуң кылыр ажылын, ону канчаар күүседирин тодарадып алыр». 

 Ак-Довурак хоорай чагыргазының даргазы Шолбан Ооржак, РФ-тиң ИХЯ-зының «Барыын-Хемчик» полиция килдизиниң начальниги Меңги Ондар олар чүве чугаалааннар. Регионнуң айыыл чок чорук департаментизиниң удуртукчузу Александр Сарыглар ол халапты чүрээнге чоок хүлээп алганын дыңнаткан. Ол бажыңга, ол-ла подъездиге ол мурнунда чурттап чораан. Байдалды экижидер дээш, бүгү күжениишкиннерни үндүрерин дыңнаткан. Тываның Баштыңы кыска хуусаада саналды киирерин даандырган. 

 Кижиниң болгаш уругнуң эргелериниң талазы-биле төлээ Ольга Россова, Өг-бүле херек­териниң талазы-биле аген­ти­лелдиң удуртукчузу Саида Сенгии байдалды өөренип көөр болгаш чогумчалыг эвес өг-бүлелер-биле ажылды чорудар, специалистерге дузаны чедирер болганнар. Ак-Довурактың №1 школазының директорунуң оралакчызы Аяс Монгуш будда хүрээзин тудуп бээрин дилээн. Тываның Баштыңы ол дилегни күүседирин аазаан. 

 Депутат Алдын-кыс Конгар адрестер-биле демиселге киржирин, бот иелерге дуза чедирер талазы-биле айтырыгга деткимче көргүзерин бүзүреткен. ТР талазы-биле ИХЯ-ның полиция начальнигиниң оралакчызы Март-оол Тарначы Ак-Довурак — Абаза орукка «Ак» пунктуну катап тургузар талазы-биле ажылды полиция уламчылаар дээрзин дыңнаткан. 

 Ак-Довуракче ажылчын аян-чоруунуң түңнелдеринге хамаарыштыр Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол бодунуң блогунга мынчаар демдеглээн:  

 «Арага ижип турар черге угаан-сарыыл чок чорук болгаш ажыг-шүжүг кезээде боор. Ак-Довуракка болган халап ону долузу-биле бадыткаан. Кижилер арага ишпээн болза, ындыг халап болбас ийик. Аас былаажышкынындан черлик үүлгедигже эзирик чорук чедирген. Ак-Довурактың активи-биле, башкылар-биле бо халапты чугаалаштывыс. Ооң дөзү ханы болду. Ол дээрге өг-бүлениң езу-чаңчылдарының, эр кижиниң харыысалгазының айтырыы-дыр. Оларның эң кырында чыдарын амдыгааштан шиитпирлеп болур, ол дээрге — арагалаашкын-дыр. Кызыгаарлап турза-даа, водка ол хоорайда «төктүп» чыдар. Ону садарын шуут хоруп кааптар эрге кымда-даа чок, чүгле чурттакчылар боттары бадылааш, «кургаг хоойлу» киирип ап болур. Араганы чажырып садар чорукту болдурбазын тус чер эрге-чагыргалар, полиция чедип ап шыдаар ужурлуг!!! Ындыг арганы республиканың Чазаа тургузуп берген. Чүгле албан-дужаал ээлээн кижилер, эрге-хоойлу камгалакчылары болгаш судьялар кортпас, ол черлерге шыңгыы шиитпирлер хүлээп алыр ужурлуг. Торгаалы 1000 рубльден ашпас бөдүүн садыгжыларны эвес, араганы чажырып садып турар садыгларның ээлерин харыысалгага онаар херек. Ону кылыры берге, барык болдунмас деп мени бүзүредирин оралдажып турар. Бүзүревес мен!!! Ындыг садыг точкаларының чаңгыс-даа ээзиниң мынчага чедир, кеземче херээнге онаажыр хамаан чок, безин торгатпаанын Юстиция яамызы, Айыыл чок чорук департаментизи, полиция, муниципалдыг эрге-чагыргалар сайгарар ужурлуг. Эр кижилерни кыйгырган мен! Кортук болбаңар! Өскээр көрнүп, арнын чажырып турган херээ чок. Боттарывыс эвес болзувусса, кым бистиң өг-бүлевисти, бажың-балгадывысты, хоорайывысты, республикавысты камгалаарыл! «Ак» орук-патруль пунктузун, полиция-биле эвес-даа болза, чон-биле тургузар мен. Арага садып турарларга орукту хаарым ол. Эрге-чагырга дыңнангыр болгаш бодунуң чонунга хүндүткелдиг болур ужурлуг. Ак-Довуракта «адрестерни» хаап кааптарын чедип алыр мен, чүге дээрге ында эзиртир суксун эвес, өлүм садып турар-дыр. Отчетту хүннүң чонга кылыр. Бүгү республикага мындыг болур».