Хөйнүң үнү күштүг болбайн…

Эрткен субботада Кызылда Улусчу чогаадылга бажыңынга «Битва хоров» деп солун мөөрей болуп эрткен. Аңаа найысылал Кызылдың күш-ажылчы коллективтери киришкен. Мөөрейни Тыва биле Россияның демнежилгезиниң 100 чылынга уткуштур, аңаа тураскаадып эрттирген. Ынчангаш мөөрейниң негелдезин езугаар Тыва, Россия дугайында, найырал дугайында ырларны коллективтер күүседир ужурлуг. Жюри кежигүннери (даргазы Кызылдың уран чүүл колледжиниң башкызы А.Н.Саратовкина) олуттарын ээлептери билек мөөрей эгелээн.

Бир дугаарында хоорайның пенсия фондузунуң ажылдакчылары сценага көстүп келдилер. Шупту бежен кижи. Ак хөйлең, кара юбкаларлыг, кызыл галстуктарлыг мөөрейжилерниң аянныг, шевер, чаражы-даа аажок. Олар А.Чыргал-оолдуң Ю.Цейтлинниң сөзүнге бижээни «Идет человек по родной Туве» деп ырызын күштүг, чараш кылдыр бадыра бээрге, көрүкчүлерниң хөй кезии кады ырлажып олурдувус, чүге дизе бо ырыны эрткен чүс чылдың 70,80 чылдарының үезинде уран чүүл фестивальдарынга барык кожуун бүрүзү ырлажып турган болдур ийин, ону билбес кижи-даа чок. Ийи дугаарында ол-ла коллектив А.Зацепинниң Л.Дербеневтуң сөзүнге бижээни «Аас-кежик-биле чугаа» деп ырызын күүсетти. Бо ырыны база-ла шупту эки билир бис, чүге дизе эң каттырынчыг «Иван Васильевич мергежилин солуп тур» деп кинокомедияны көрбээн кижи чок-ла болгай. Хор ырлап турда, хаан сарафаннарлыг чараш кыстар-биле танцылап үнүп келди. Кинозунда-биле дөмей-ле! Бедик көдүрлүүшкүн-биле пенсия фондузунуң ажылдакчылары ырлап, танцылап доостулар. Залга адыш часкаашкыннары чаңгыланы берди.

Ийи дугаарында сценаже Кызылдың № 12 Интернационалчы дайынчылар школазының башкылар коллективи үнүп келди. Бо школа академиктиг, дээди категорияның школазы-дыр. 2005 чылда «Чылдың школазы» атты чаалап алган. «Кадыкшылдың школазы» төлевилелдиң түңнели-биле 12 дугаар школа 500 муң рубльдиң шаңналынга төлептиг. Олар А.Тановтуң Е.Танованың сөзүнге бижээни «Төрээн хоорай дугайында ырызын» тааланчыг, чараш ырлаштылар. «Саяннарның чечээ саглаңайнып туру, ак-көк хемниң чалгыы аян тудуп чыдыр. Ынакшылым – Кызыл, ыры-шүлүүм – Кызыл» деп ырлажып тура, шынап-ла, хемниң чалгыглары дег чайганып турда чараш-ла-дыр. Чараш ыры, найысылал Кызылывыс дээш кижиниң сагыш-сеткилинге чоргааранчыы аажок апаар. «О России» (Я.Дубровин, Г.Прусов) деп ийи дугаар ырызын баштайгызы ышкаш эвес, арай-ла сагышка чедир күүсетпейн бардылар. Башкылар коллективи – шупту кыстар, дың чаңгыс-ла эр кижи бар болду.

Yш дугаарында сценаже республикада дың чаңгыс школа – 1-ги хевирниң үнү чок болгаш дыңнавас уругларның школа-интернадының башкылары үнүп келди. Бо школа тургустунга-ла 59 чыл болуп турар. Школаның төөгүзүн ооң доозукчулары — спортчуларның чедиишкиннери каастап турар. Россияның хостуг хүрешке чыынды командазының кежигүннери безин бар. «Жизнь в движении» деп төлевилелге киришкеш, бо коллектив «Эң хөй киржикчилиг» деп тускай номинацияга тиилекчи болуп, 100 муң рубльдиң сертификадын чаалап алган. Мөөрейге үнү чок уруглар башкылары Алена Иомужаптың Мария Күжүгеттиң сөзүнге бижээни «Хем-Белдири» деп ырызын каш янзы үнге уян, чымчак күүсетти. «Хем-Белдири, Хем-Белдири кезээ шагда ырым болган хоорайым». Найысылалывыстың ол чараш адын эгидип алган болза деп бодал башка кирип кээр-дир. Ийи дугаар (А.Иомужап, А.Сокольникова «Эхо Саян») ырызын база эки күүсеттилер. Солун чүве чүл дээрге, үнү чок уруглар башкылары тускай имнээшкиннер ажыглап, көргүзүп тура ырлаан. Дээрден бадып турар харжыгаштарны, булут өттүр көстүп турар кадыр Саян дагларын дыка аянныг, чараш кылдыр көргүзүп ырлаштылар. Композитор боду дирижерлап, баштап үдеди. Кайгамчык чараш болду.

Мэрияның социал политика талазы-биле департаментизиниң ажылдакчылары 2011, 2013 чылдарда «Муниципалдыг албан чериниң эң эки удуртукчузу» атты чаалап ап, спортчу туризмге 2011 чылда тиилекчи болган. «Ийи сылдыс» мөөрейге 1-ги чергениң лауреады атты чалап алган. Бо мөөрейге олар национал хептерлиг киришти. Ылаңгыя ийи солистерни онзалап демдеглекседим.

Перинаталдыг төптүң эмчилери мөөрейни уламчылады. Эң хөй киржикчилиг коллектив бо болду. Эр эмчилер дыка хөй-дүр, ынчангаш көрүштүг. Шупту 85 киржикчи А.Чыргал-оолдуң К-Э.Кудажының сөзүнге бижээни «Россия моя, Тува моя» деп ырызын кижиниң эъди-кежи чымырткайны бээр кылдыр кайгамчык күштүг,чараш күүсетти. Ие-чаштың темазынга, боттарының мергежилинге тааржыр чараш ырыны олар шилип алган-дыр. Тиилелгеже шыңгыы кордакчы –перинаталдыг төп-дүр дээрзи эскертинип келди. Тыва Республиканың культуразының алдарлыг ажылдакчызы Тамара Давааның белеткээн коллективи ындыг болбайн канчаар!

Төптүң улуг эмчизи Ш.Х.Хопуя көрүкчүлер аразында коллективи дээш «аарып» орар чорду. Сценага кады турупкаш, ырлажыпкан болза суг, улам эки болур ийик. Ам канчаар, «аарып» кээрге-даа эки-ле-дир.

Федералдыг миграция албанының ажылдакчылары Россияның тугунуң өңүнүң аайы-биле кеттинген болду. Бо коллектив база найысылал Кызылга эртип турган мөөрейлерден черле чыда кагбайн турар. Хореография, пантомима мөөрейлеринге шаңналдыг черлерни ээлээн. «Найысылал хоорайым» (Б.Нухов, С.Сарыг-оол) деп ырыны хор күүседип турда, бичии балерина танцылады. «Пусть будет свет» (сөзү болгаш аялгазы А.Ермоловтуу) деп ырыны ырлап доозуп тура, хөйнүң ырын күүседип турар 53 кижи бүрүзү (чулалар кыпсыпкан дег) оттарын чая бээрге, чараш-ла-дыр.

3 дугаар республика эмнелгезиниң улуг эмчизи Рада Шериг-ооловна Монгуш боду баштаан коллектив сценада көстүп келди. Кызыл роза чечектерлиг чараш платьелерлиг эмчилерниң чаражын! Эр улус база хөй-дүр, улуг назылыг улус безин бар. «Родина моя» (А.Новиков, Л.Ошанин) деп арай нарынзымаар ырыны олар эки күүсетти.

Хоорайның 2 дугаар поликлиниказының ажылдакчылары (68 кижи) сценаже үнүп келди. Бо коллектив «Бойдус сөңү» мөөрейге 2-ги черни ээлээн. «Социал болгаш медицина ажылдакчыларының мөөрейинге тиилекчи болган. Кызыл хоорайның 95 чылынга тураскааткан спортчу маргылдааларга киришкеш, хол бөмбүүнге 3-кү, хаактаарынга 2-ги черлерни ээлээн. Арга-дуржулгазы улуг коллектив хөйнүң ыры конкурузунга база багай эвес белеткенгенин бадыткады.

Росхереглекчилер хайгааралының Тыва Республика талазы-биле медицина албанының офицерлери сценаже үнүп турда, шуут төнмес чүве-ле-дир. Олар боттарының албанының «Санитарная служба» деп гимн ырызын чоргаар күүсеттилер. Погоннарлыг офицерлерниң көрүштүг, чараш деп чүвезин!

Муниципалдыг автономнуг өөредилге чери Совет Эвилелиниң Маадыры Н.Макаренко аттыг «Лицей № 15», хоорайның 40 дугаар уруглар сады, № 1 профессионал училище, өг-бүле болгаш ие-чаштар херектериниң талазы-биле агентилел дизе-ле, коллектив бүрүзү эки белеткенгенин көргүстү.

Оларның аразындан профессионал артистерниң күүселдезинге деңнежип турар хоорайның № 29 уруглар садының коллективин магадап ханмас-тыр мен. Хээлиг тыва тоннарлыг орус башкылар тыва улустуң «Таңдым турда…» деп ырызын тыва дылга эң бедик деңнелге күүсетти. Тиилекчиже кордакчының бирээзи бо коллектив-тир.

Кызылдың № 5 школа-гимназиязының башкыларының ийи дугаар ырызы Валерий Леонтьевтиң репертуарындан «Августин» деп ыры болду. Езулуг байырлал шинчи-биле ырлаштылар.

Хоорайның № 1 божудулга бажыңының эмчилери композитор Валерий Самбукайның «Многоликая Тува», «Мама Мария, (А.Бочелли, Л.Чоффи), Перинаталдыг төптүң ийи дугаар ырызы «Малиновка» (А.Поперечный, Э.Ханок»), № 3 республика эмнелгезиниң «Сени Тундраже алгаш баар мен» деп ырларны күүсеткени тергиин болду. Соңгу чүктүң ивилер шанактанган кижилери карактарга чуруттунуп келир-дир.

Хөйнүң ырының күүселдезиниң үезинде Улусчу чогаадылга бажыңының сценазы бичии, тар болуп турарын эскердивис. Улуг фестивальдар, конкурстар эрттирер амгы шагның дериг-херекселдери-биле дериттинген делгем концерт залы найысылал Кызылга херек апарган-дыр.

Фестиваль бедик деңнелге эрти. Төп телевидениеге эрткен «Битва хоров» төлевилелден дудак чок болду. Удуртукчулардан ийи-ле удуртукчу коллективи-биле кады киржип турар деп билдим: Рада Шериг-ооловна Монгуш биле Аяс Очур-оолович Пирингиле. Ынчангаш ол коллективтерниң концерти-даа солун көрбес бе. А арткан удуртукчулар чүге киришпээнил? Мөөрейге 16 коллектив киришкен. Чамдык школалар, өөредилге черлери, өске-даа хөй албан организациялары чүге киришпээнил?

Мөөрейниң түңнелин жюри июнь 12-де дыңнадыр дээнинге көрүкчүлер дыка-ла таарзынмадывыс. Киржикчилер ынчага чедир сагыш аарып манап кээрин бодаарга, берге-ле-дир. Ол-ла кежээ тиилекчилерни тодарадыпкан болза эки турган. Ам канчаар, манаар болган-дыр бис ийин.

Светлана Балчыр.

Т.Байындының тырттырган чуруктары