Тывада төлевилел удуртулгазының талазы-биле нормативтиг баазаны белеткээн

 Тываның Чазаанга республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң удуртуп эрттирген Тыва Республиканың Күрүне чөвүлелиниң хуралынга Чазак Даргазының оралакчылары, яамылар болгаш ведомстволарның, тус чер бот-башкарылга органнарының удуртукчулары киришкен. Республикага эрткен соңгулдаларның түңнелдери-биле эрге-чагырга органарынга кадрлар шимчээшкини болганын өөренип көргеш, Күрүне чөвүлелиниң составында база президиумда өскерлиишкиннерге хамаарышкан организастыг айтырыгларны хуралдың эгезинде шитпирлээн. 

 Чижээ, билдингир чылдагааннар-биле чоруткан Карим Сагаан-оол, Александр Шелехов, Шыдыраа Салчак болгаш өскелерниң-даа орнунунда Чөөн-Хемчик кожуун чагыргазының даргазы Хулер Монгуш, Өвүр кожуун чагыргазының даргазы Аржаан Ооржак, Тожу кожууннуң баштыңы-Төлээлекчилер хуралының даргазы Наталья Грек, Каа-Хем кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазы Олег Коржевский, Барыын-Хемчик кожууннуң баштыңы-Төлээлекчилер хуралының даргазы Виктория Ондар олар Президиумнуң чаа кежигүннери болганнар. Күрүне чөвүлелиниң чаа кежигүннеринге тыва парламентиниң депутады, «Чөптүг Россия» политиктиг партияның фракциязының удуртукчу Василий Оюн, Бай-Тайга кожууннуң баштыңы-Төлээлекчилер хуралының даргазы, коммунист Сергей Салчак, вице-премьер Александр Брокерт Владимирович дээш, өске-даа арга-дургужулгалыг удуртукчулар кирген. 

 Аныяк кадрлардан - Өвүр кожуун чагырга даргазы Аржаан Ооржак, Бай-Тайга кожуун чагырга даргазының хүлээлгезин күүседип турар Алдай-Мерген Ховалыг, Кызыл кожууннуң баштыңы-Төлээлекчилер хуралының даргазы Аяс Монге болгаш өскелер-даа бар.

  Тываның Баштыңы чаа ажылдап эгелээн коллегаларынга байырны чедирип, шынзылгаларны тывыскаш, Күрүне чөвүлелин тургузуп тура, ооң бир негелдезинге - үстүнде-даа, адаанда-даа кадрларның чедип алган чедиишкиннерин база аңаа бүзүрээн черлерде айтырыгларны дээштиг шиитпирлээнин өөренип көргеш, кадрларны чаартып база өскээр шимчедир арга-хевирни ажыглап, ындыг арга-биле ажылдаарын демдеглээн. Күрүне чөвүлелинден үнген болгаш эрге-чагырга органнарындан хүндүлүг дыштанылгаже шуут чоруткан кижилерге республиканың хөгжүлдезинге киирген үлүг-хуузу дээш өөрүп четтиргенин илереткеш, республиканы чаагай чоруунга болгаш өске-даа адырларга оларның арга-дуржулгазы болгаш билиг-мергежили дыка херек болганын демдеглээн. 

 Күрүне чөвүлелиниң шынзылгаларын байырлыы-биле тывыскаш, эрткен чылдың түңнелдерин үндүрүп, республиканың чугула айтырыгларын сайгарарынче кирген. Республика эрге-чагыргазының бүгү-ле деңнелинге, ооң аразында Тываның муниципалдыг тургузугларынга төлевилел удуртулгазын киирерин база чугаалашкан. 

  Республикада төлевилел удуртулгазын кииреринге бүгү нормативтиг баазаны белеткээн, 22 ведомствода төлевилел офистерин тургускан, муниципалдыг тургузугларда база ажылдар чоруп турар деп, Чазак Даргазының бирги оралакчызы Органа Натсак илеткээн. 2017 чылда төлевилел офизи чедери берге Тожу, Тере-Хөл, Мөңгүн-Тайга кожууннарның чурттакчы чонунга шынарлыг болгаш чедингир эмчи дузазын көргүзер дээш, чылда 215 катап ужуп болур санавиацияны хөгжүдери, чаңгыс соңгадан 283 күрүне болгаш муниципалдыг ачы-дузаны көргүзер бизнес сайзыралынга таарымчалыг байдалдарны хандырар төлевилел көрдүнген. Келир чылын Кызылга индустриалдыг паркты, бок болбаазырадыр заводту тударын планнаан, ынчангаш федералдыг программага киржип, саң-хөө акша-хөреңгизин камгалаар. 

  Төлевилел удуртулгазынга даянгаш Тываның инвестиция сонуургалының рейтингизинде байдалын 83-кү черден 76-гы черже бедидер, кем-херек үүлгедишкинин кызырар, аналитиктиг прогнозка платформаны тургузар, ЕГЭ дужаарының шынарын экижидер дээш, оон-даа өске айтырыгларны шиитпирлээр. Шупту ол төлевилелдер чүгле ажылдап кылган стратегиялыг, санаан бюджеттиг эвес, а угланган сорулгалыг болгаш төнчү көргүзүглерлиг болур. Төлевилел удуртулгазының кежигүн бүрүзүнге, оралакчы даргалардан эгелээш, ажылдың тодаргай участогун быжыглаар. Төлевилел удуртулгазының принцивин киирерде чурттуң чамдык регионнарында ышкаш кезектеп эвес, а долузу-биле регионалдыг, ведомствонуң, муниципалдыг болгаш суур деңнелдиг киирери – кол сорулга ол.  

 Республика Баштыңы сайгарылга үезинде, бөгүн, регионнуң хөгжүлдезинче курлавырларны болгаш күжениишкиннерни мөөңнээн үеде, кызыгаарлаттынган бюджеттигде төлевилел удуртулгазы ажылдың дээштиг системазы апаар дээрзин бадыткаан. 

 "Тус чер бот-башкарылга органнары боттарының бюджедин онза хынап, тус черниң бюджеттериниң деңнештирилгезин кылыр. Акшаландырыышкынның чиге угланыышкынын тодарадыр, оларны тодаргай планнаашкын-биле дүүштүрүп, шын ажылдап турар күрүне программалары барын хынаар" - деп, муниципалдыг эрге-чагыргага чагаан. 

 Кызыл хоорайның Төлээлекчилер хуралының баштыңы Дина Оюн «Таарымчалыг хоорай хүрээлели» муниципалдыг төлевилелди хуралдың киржикчилеринге таныштырган. Ону 2017 чылда федералдыг бюджеттен субсидияны ажыглап, «Чаңгыс демниг Россия» политиктиг партияның идип үндүргени девискээрлерни чаагайжыдар федералдыг төлевилел-биле боттандырар. Найысылал эрге-чагыргазы ону күүседирде чамдык ажылдарны кылыр апаар. Хуу структуралар, сайгарлыкчылар таарымчалыг хоорай хүрээлелин тургузар төлевилелге идепкейлиг киржир ужурлуг.  

 Хөгжүлдениң девискээр зоназын тургузар база бир муниципалдыг төлевилелди Улу-Хем биле Чаа-Хөл кожууннарның тус чер бот-башкарылга органнары боттандырарын планнаан. Оларның планында энергияның чедишпезин эвээжедир дээш муниципалдыг тургузугларга 4 электроподстанцияны тудары планнаттынган. 

  Күрүне Чөвүлелиниң хуралынга Тываның база бир эң чидиг айтырыы – чылыг болгаш электроэнергия, коммуналдыг ачы-дуза дээш төлевирлерни база сайгарган. Одалга болгаш энергетика яамызының медээзи-биле алырга, республиканың ниити өрези декабрь эгезинде, эрткен чылга деңнээрге 12 хуу көвүдеп, 1 млрд. 333 млн. рубль четкен. Ол түң республиканың ЧЭК-тиң шупту бүдүрүлгелерин кышка белеткээринге херек акша-хөреңги хемчээлинден алды катап хөй, ол өре-ширени бүрүнү-биле дуглаптар болза, Каа-Хем суурнуң чурттакчыларын болгаш социал объектилерин чырык-биле бүрүн хандырар ийикпе азы республиканың шупту белдир подстанцияларын чаартып болур. 

  Одалга болгаш энергетика яамызының анализинден көөрге, төлевир кылбайн турар кижилерниң хөй кезии шалыңын ап-даа турза, КЧА ачы-дузазын төлээринче далашпас ажыл-агыйлыг хамаатылар болуп турар. Мындыг бир барымдааны көрээлиңер: мобильдиг харылзаа дээш чарыгдалдар электри энергиязының чарыгдалын хөй, харылзаа дээш өг-бүле 100 хуу төлептер, оон башка харылзаа чок артарын билир. Эвээш орулгалыг болгаш чединмес өг-бүлелерге социал деткимче системазы долу ажылдавайн турар. Коммуналдыг ачы-дуза төлевиринге субсидия ап турар өг-бүлелерниң ниити саны чүгле 12 хуу, оон-даа куду көргүзүглүг кожууннар база бар. Ол хирезинде, чыл санында-ла коммуналдыг ачы-дуза дээш субсидия төлевиринге эвээш эвес акшаны тускайлап турар, бо чылын ол сорулгага 279 млн. рубль көрдүнген. 

  6 ай дургузунда коммуналдыг ачы-дуза төлевирин үе-шаанда төлээн турары күрүне албан-хаакчызынга негелдениң бирээзи ол деп, Шолбан Кара-оол чугаа аразында демдеглээн. «РФ-те күрүне албанының дугайында» федералдыг хоойлуга чогуур өскерилгени киирер дугайында хоойлужудулга саналын Күрүне Думазынга Тыва бергенин сагындыраал, шак-ла ындыг негелде-биле муниципалдыг албанның кадрларын база хевирлээр деп республиканың баштыңы чугаалаан. 

 Тус черниң эрге-чагырга органнары ажылдың аңгы-аңгы хевирлерин ажыглап тургаш, чурттакчы чондан төлевир чыылдазын көвүдедирин ол кыйгырган:  

 "Тус черниң эрге-чагыргазы коммуналдыг ачы-дуза төлевиринге субсидияны алыр эргелиг, эвээш орулгалыг өг-бүлелерге социал деткимчени көргүзер дээш шудургу болгаш доктаамал ажылдаар ужурлуг. Херек болза – документилер чыырынга дузалаар. Кызылда, Тожу, Бии-Хем, Кызыл болгаш Өвүр кожууннарда ындыг өг-бүлелерни эң эвээш хаара тутканын демдеглейн. Төлевир чорудуун доктаамал хынап, бүгү угланыышкыннарга дээштиг хемчеглерни алыр. Чүгле эрге-чагыргадан эвес, а ачы-дуза чедирип турар тала база». 

 "Тываэнерго" ААН-ның чиңгине директорунга чоокта чаа томуйлаткан Карим Сагаан-оол бодунуң-даа, ачы-дузаны чедирип турар организацияның-даа талазындан чедир кылбаан чүүлдер барын Күрүне чөвүлелиниң хуралында бадыткаан. Бүдүрүлге ханы анализти кылып, ажылда четпестерни чайладырын аазаан. 

 Тыва Республиканың Дээди Хуралының (парламентиниң) Энергетика, тудуг, транспорт болгаш чуртталга-коммунал ажы-агый комитединиң даргазы Алдын-кыс Конгар муниципалдыг тургузугларга сүмелерни берген. Ооң бодалы-биле, тус чер бот-башкаралга органнары боттарының сонуургалдарын камгалаарда, ылаңгыя электри четкилеринге объектилерни кожарының азы ажыглааны электри болгаш чылыг энергиязының төлевирин санаарда нормативтиг эрге-хоойлу хоойлужудулгазын таптыг болгаш элээн хандыр өөренири чугула. 

  Күрүне чөвүлелиниң ажылын доозуп тура, Шолбан Кара-оол оларга бүзүрээн черлерде чурттап турар кижилерниң корум-чурумун болгаш айыыл чок чоруун хандырарынче, арага садар чорукту шеглээринче, чаа чылдың байырлал хүннеринде кезээде белен турарынче эрге-чагырганың кичээнгейин угландырган. 

  Тываның Баштыңы хуралдың киржикчилеринге Чаа чыл таварыштыр кадыкшылды, Тываның чонунуң чаагай чоруу дээш ажылынга чедиишкиннерни, өг-бүлезинге байлакшылды болгаш чылыгны, аныяктарга үлегер-чижек бооп чоруурун күзээн: 

  "Келир чыл амыр эвес болур – эртип турар чылга бодаарга, саң-хөө планында республика эки байдалда-даа болза… Шупту, дем-биле ажылдаар бис».