Уксаалыг ажыл - агыйның хөгжүлдези — чаа үе - чадада

Эъткир уксааның мыйыстыг бода малын азырап өстүрериниң программазы езугаар 2012 чылда республикаже сөөртүп киирген герефорд уксааның инектеринден бо чылдың май айга чедир 280 бызааны онча-менди алганын республиканың көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем продукциязының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн дыңнаткан. Ынчангаш герефорд уксааның эъткир мыйыстыг бода малдың ниити саны бүдүн чартык катап көвүдээн. Эрткен чылын төрүттүнген 89 бызааларны, программаның киржикчилери фермерлер-биле дугуржулга езугаар, шилилге үндезининге өске ажыл-агыйларга халас дамчыдып бээринге белеткээн.

Бо программаның баштайгы киржикчилериниң герефорд уксааның эъткир мыйыстыг бода малын азырап өстүрериниң арга-дуржулгазын хөй фермерлер сонуургаан, герефорд уксааның инектерин азырап өстүрер күзелдиг кижилер эңдерилген. Олардан кирген чагыгларны амгы үеде кожууннарның удуртулгазы өөренип көрүп, шилилгениң баштайгы чадазын эрттирип турар. Кожууннар чагыргаларының саналдарын яамының шилилге комиссиязы сайгарып көргеш, программага чаа киржикчилерни хаара тудар талазы-биле шиитпирни хүлээп алыр. «Арыг герефорд уксааның эъткир бода малын азырап өстүрүп, уксааны ол-ла хевээр арыг камгалап арттырар тускай ажыл-агыйны Көдээ ажыл-агыйның эртем-шинчилел институду-биле кады тургузар деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң бистиң мурнувуска салган сорулгазы күүсеттинер дээрзин баштайгы базымнар көргүзе берди» — деп, көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем продукциязының сайыдының оралакчызы Сергей Оюн чугаалаан.

Тываның Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оолдуң эгелээшкини-биле ажылдап кылган «2011-2012 чылдарда эъткир уксааның мал ажылын сайзырадыр дугайында» республика чергелиг тускай программа Россияның Көдээ ажыл-агый яамызынга шилилгени эртип, федералдыг бюджеттен акшаландырыышкынны алган. Ооң түңнелинде герефорд уксааның 600 баш бода малы Тывага 2012 чылда тыптып келген. Хакасияның Ширан районунуң «Сонское» кызыгаарлаттынган харыысалгалыг ниитилелдиң уксаалыг малдар заводундан 556 баш инектерни болгаш 34 баш бугаларны 47,7 миллион рубль-биле садып алган.

Герефорд уксааның бода малын азырап өстүреринге сес ажыл-агыйны шилип алгаш, республикаже киир сөөрткен инектерни болгаш бугаларны оларның аразынга үлээн. Улуг-Хем кожуунда «Идегел» көдээ ажыл-агый кооперативи, Бии-Хем кожуунда хууда сайгарлыкчы Александр Инюткин, Каа-Хем кожуунда ат-сураглыг мөге Геннадий Монгуш, Өвүрден Чимит Куулар, Чөөн-Хемчик кожуунда аныяк фермер Болат Монгуш болгаш өскелерге-даа уксаалыг малды азырап өстүрер чугула ажылды бүзүрээн. Оларны шилип алырда, кордакчыларның ажыл-ишчи мөзү-бүдүжүн, саң-хөө байдалын, эки шынарлыг мал чемин четчир курлавырын белеткеп алыр арга-хоргазын шыңгыызы-биле шинчилеп көрген. Шилиттинген ажыл-агыйларга, хууда сайгарлыкчыларга МТЗ марканың 8 тракторларын кожуг дериг-херексели-биле кады, сиген бөлүп тырыыр 7, сиген кестирер 9 кожугларны, сиген көдүртүр 6 чүдүрүкчүнү, 7 механизастаан дырбааштарны дамчыдып берген.

Көдээ ажыл-агый болгаш аъш-чем яамызы, муниципалдыг тургузугларның болгаш программаның киржикчилери ажыл-агыйларның аразынга 2017 чылга чедир үш талалыг дугуржулганы чаргаш, садып алган уксаалыг малды ажыл-агыйларның хууда өнчүзүнге дамчыдып бээрин дугуржулганың негелделеринге айыткан. Программаның киржикчизи ажыл-агый бүрүзүнге яамының специализин, зооветеринарлыг хемчеглерни ап чорударынга дузалаар, уксаалыг малды азырап өстүрүп турарын хайгаараар районнарның көдээ ажыл-агый эргелелдериниң тускай эртемниг ажылдакчыларын быжыглаан. Программаның киржикчилери болур фермерлер төрүттүнген бызааларның чартык кезиин чылдың-на 5 чыл дургузунда яамыга, программаның чаа киржикчилеринге дамчыдып бээрин хүлээнип алганнар. Төлевилелге чаа киржикчилерни хаара тудуп тургаш, эъткир уксааның мыйыстыг бода мал ажыл-агыйын 5 чыл дургузунда тургузуп, ону улам сайзырадырының быжыг таваан салыр.