Частың хүнү чылды чемгерер бе?

Хлеб-тараа хырным өршээ – деп, чалбарыыр бис. «Таңдым турда, таңдаш-ла мен, тараам турда, тодуг-ла мен» деп ырлажыр бис. Ырда-шоорда, йөрээл-макталда кирген тараа чокта, амыдырал турбас. Тараадан алыр далганны быжыргаш, хлебтиг боор бис. Аш-чутту, дайын-чааны көрүп эрткеш, орус чоннуң «хлеб — бүгү чүвениң эге бажы, үндезини» дээри чөптүг. Амгы үеде хлеб-тараа-биле чүү болуп турарын Россияда, Тывада, даштыкыда байдал-биле таныжып тура, чугаалажыылыңар.

«Тараа ажаар шаңга…»

1940-1970 чылдарда көшкүн араттар сууржуң амыдыралче киргеннер. Кижи изи баспаан ногаан тайгалар эдээнде узун-узун дыттарны ужуруп, суур турар черни ыяш-даштан аштап-арыглаан. Кижилер суг эдерип чурттаар болганда, хемчигеш азы алаак суун тараа азы ногаа шөлүнче чайып, суггатка ажыглап эгелээн. Барык-ла колхоз бүрүзүнге инек, хаван, куш фермалары бар турган. Ол бүгүнүң чеми болур тараа, кукуруза, кара тоорук, турнепс дээш, өске-даа хоолулуг ногаан культуралары суурну долгандыр дагларны куржап алган өзүп турган.

Ол чылдарда дег көдүрлүүшкүннүг, күш-ажылга тура-соруктуг боорундан аңгыда, бай, эки чуртталга Тывага турбаан боор деп бодаар мен. Тараа ажаар шаңга дээрбедээн далганны холуп, «крупчат» далган шилип аар. Фермаларга мал чемгерер сиген-силосту шыдавыже белеткеп, сөөк далганынга хереглээр дээш, доңурган камбала деп балыктарны хааржактар дег, өрү чыый салган турганын көрген мен. Ол үеде ССРЭ-ниң дайындан хоозураан хоорай, суурларының садыгларынга аъш-чем аймаа ховар турда, бистиң көдээ садыывыска конфитюр, сироп (кат хандызы), вафли, хлебцы, мороженоеден бээр бар турган. Кыжын бир машина долдур, бүдүнге доңурган хой эъдин эккелгенде, ачам бир хой эъди чүктеп алган келген. «Ону чооруң ол» — деп авам хыйланырга: «Чыдыыр деп барды, эът үрелири ол-дур, канчаар кижи мен» — деп, чугааланып турганын база сактыр мен. Күзүн тараа шөлдери-биле шаң аразынга тараалыг машиналар караңнадыр халдырга, орукка төгүлген тараа чыып чиген бора-хөкпештер дугуй адаанга баар. Кыдатка дег, хоралакчы куштар деп оларны узуткап, машина долдур чүдүргеш, октап турбаан-даа болза, бистиң шаңга тараа чиген куштарны хойгузар дээш, таңныыл акый багай боозун дааштап каап турар чүве. Тараа дүжүдүн ажаап төтпейн баргаш, шериглер «десантызын» киириптер, тараа арыглаар машиналар дүн-хүн дивейн ажылдап турган үелер ол ийин.

Коммунизм үези турган бе?

Чүгле көдээ ажыл-агый эвес, өөредилге, кадык камгалалы, эртем, космос, үлетпүр бүдүрүлге, культура ССРЭ-ге, Тывага канчаар-даа аажок дең-дески сайзыраан «алдын» үелер турганын ам улуг улус сактып: «Коммунизм үезин чурттап эрткен бис» — дижип, чоктап чоруурунуң утказы ында. Ынчангы удуртукчуларывыс, хүндүлүг хоочуннарывыс аравыста чурттап чоруурунга чоргаарланыр бис: Григорий Чоодуевич Ширшин, Шериг-оол Дизижикович Ооржак, Чимит-Доржу Байырович Ондар, Кара-оол Андреевич Маспык-оол, Кисин Александрович Мон, Дандар-оол Көк-Хунаевич Ооржак, Алдын-оол Кангааевич Канзай, Алтай Николаевич Пиче-оол, Тамара Чаш-ооловна Норбу дээш, хөй кижилерни адап, сактып кээлиңер.

Yстүнде бижээним күш-ажылдың тергииделиниң дугайында ады-сывы бүдүн республикага чаңгыланып турганнарның бирээзи Социалистиг Күш-ажылдың Маадыры Василий Янчаттың эгээртинмес дүжүттү ап, комбайнныг чоруп турганы «Тиилелге» совхозтуң шөлдери, Кур-Чер суур боду-даа, чону-даа кайнаар-даа көшпээн, бадыткап арткан. Ажыл-ишчи хоочун амыдыралын быжыг тудуп, хууда мал-маганын өстүрүп чоруур аныяк салгалга үлегер, чоргаарал болур.

Херээ чок бе?

Ам, 2000 чылдарда, ол бүгү кайда барганыл? ССРЭ буурап дүшкен, Коммунистиг партияның ажыл-чорудулгазын кызыгаарлап каан. Эвилелдешкен республикалар аңгыланып, чурттуң субъектилери бот-башкарнып эгелээрге, чоннуң амыдырал деңнели кудулаан. Хоорай, суурлар хоозураан, үлетпүр, бүдүрүлге ажылы соксаан, оран-савазы үптеттинип, тоймаглаттынган. Демократия, рынок, эде тургустунуушкун, ваучер дээн кыйгырыглар чоннуң 98-99 хуузун түрегделге эккелгенин көрүп эртип, чурттап келдивис. Бурунгаарлаашкын чок «турнугуушкун» үезин бактаваан, шүгүмчүлевээн политиктер барык-ла чок боор. Ынчалза-даа «үрээри белен, тудары берге» деп үлегер домактың шынныын база-ла үе көргүзүп чор. Амгы үеде совет үениң улуг, сөөлгү арткан заводтары буурап дүжүп турар: Сибирьниң аар машина тудуунуң, Красноярскиниң комбайн, Воронежтиң ужар чүүл техниказының, экскаватор бүдүрер заводтары, Карелияның целлюлоза– саазын бүдүрер ийи улуг заводтары сандан үнүп, хагдынарының кырында турар. Ында бар бүдүрүлге херекселдери эргижирээн, акшаландырыышкын, акша салыышкыны чок болганындан үлетпүр адыры буурап, бир-бир бодап орарга, кымга-даа херекчок болганы ол бе – деп, бодай бээр мен. Yе-шаг өскерлип, Интернет четкизин дамчыштыр идик-хептен эгелээш, комбайнга чедир чагыдып ап болур. Ол комбайн база-ла компьютер ышкаш, кнопка базар, экрандан көөр кылдыр дериттинген болганда, шимээн-дааш чок, ажылдаар кабинка ишти арыг-силиг. «Чурт бүдүрүлгезиниң комбайннары, тракторлары даштыкы өөрү-биле» чижип болур дээрзи бадыткаттынган. Чурттакчы чоннуң хөй кезиинге рынокче кирер эжикти ажыдып бергеш, ооң соонда та канчап туруңар, боттарыңар билиңер дээн ышкаш, күрүне кыдыында хайгааракчы бооп турган 90 чылдар мыя бо, ам-даа уттундурбаан. В. Путинниң: «Ол бүгү чаартылгаларны оон эвээш чидириглиг эрттирип ап болур турган» — деп чугаазынга номчукчу каттыжар боор.

Бойдус-биле болчаг чок

Аналитиктер болгаш эксперттер Россия делегей рыногунга чүнүң-биле акша ажылдап ап болурул дээн айтырыгга, ужар чүүл болгаш машина тудуу, космос, чиик үлетпүр барааннарының бүдүрүлгези, харын-даа өөредилге база кадык камгалал ачы-дузазы деп санап эгелээш, көдээ ажыл-агыйының бүдүрүмчелиг кезээн өрү көрбейн, адавайн турары элдептиг. Акшаландырыышкынны эвээш азы холбажыры айыылдыг деп бодалдыг. Чүге айыылдыг дээрге, кудай-биле болчаглыг эвес, долу хапса канчаар. Россияның тараажылар эвилелиниң президентизи Аркадий Злочевский март 7-де журналистер-биле ужуражылгага часкы тарылга дугайында медеглелинге мынча дээн: — «Күскү тарылганы багай эвес чорутканындан 15 млн. 800 га тараа культураларының 14 млн. гектары чүгээр, эки өзүп турар. Ниитизи-биле 1 млн. 900 га черде тараа өзүмнери багай үнгенинден катап тарылга чорудуп, үндүр бижиир боор бис. Часкы тарылгага 33 млн. га черге тараа тарыыр. Кол-ла чүүл – эки тарып алыры. Белеткел багай эвес, үрезин болгаш чемишчидилге эрткен чыл-биле дөмей көргүзүглүг. Техниктиг хандырылга куду деңнелде. Чедишпес.

Ниитизи-биле тарылга ажылы организастыг эртер болза, Көдээ ажыл-агый яамызының планы 95 млн. тонна тараа дүжүдүн ап болур бис деп чугаалап болур». (Москва).

Элбек дүжүттү алыр

Сөөлгү эрткен чээрби чылдар иштинде Россияда, ооң-биле кады Тывада тарылга шөлдери кызырылган. Демги-ле дарганың айыткалы-биле үрезин, кывар-чаар чүүл, техника чок берге байдалда турар үш регион бар: Поволжье, Сибирь, мурнуу Урал.

Мурнуку одуругда – Ставрополь край. Банк оларга чээлини күзелдии-биле берип турар. Ооң кырынга агаар-бойдустуң таарымчалыг чымчак климады тараа дүжүдүн хөйү-биле алгаш, саат чокка даштыкыже эки өртек-биле үндүр садыптарының магадылалын берип турар.

Көдээ ажыл-ишчилерниң ажыл-амыдыралы бедик деңнелде деп чүүлдү Ставрополь крайның девискээринде аъш-чем аймааның өртектери 61,5 рубльге, эм-таң өртээ – 2,8 рубльге, коммунал ажыл-агыйның ачы-дузазы – 100 рубльге чиигээнинден эскерип болур. Чурттуң мурнуу чүгү, чылыг агаарлыг, ногаа, тараа өстүреринге таарымчалыг чымчак бойдустуг чер болгаш чай дургузунда ийи катап дүжүт ап болур элбек чер-дир. Кайда тараа, ногаа эки өзүп турарыл, ында мал азыраар арга черле турар.

Совет болгаш амгы үе

Чурттуң ортаакы регионнарында байдал дүвүренчиг. Чижээ, «Кировхлеб» каттыжыышкынының (Киров облазы) дөрт куш фабриказы, ниитизи-биле 660 муң дагааны өстүрүп турган болза, 100 муң баш аштан өлген. Бир хүнде 30 муң тонна тараа-биле чемгерер ужурлуг тургаш, дөңгүп-ле 10 муң тонна чемни бээр аргалыг болганнар. Чылдагааны 1 кил тарааны 4 рубль 50 көпеек-биле садып ап тургаш, ооң өртээ бир килде 10 рубль кылдыр өзе бээрге, тус ажыл-агыйлар буураарының эриинде келгени ол.

Көдээ ажыл-агыйны экономиканың кыдыг, беримче чок кезээ деп санап турарындан 20 муң көдээ суурлар «чок болган», кижилер чер ажылынга ажылдаар хөңнү чок апарган – деп, «Рой» деп политик-экономиктиг клубтуң президентизи, Москвага эрткен экономиктиг улуг чыыштың Аграр секциязының организакчы комитединиң даргазы Константин Бабкин чугаалааш: — Россия чер ажылынга онаажыр 120 млн. га черниң ээзи, ол черлерниң 40 млн. гектары октаттынган. Совет дижиривис үеде көдээ ажыл-агый продукциязын амгы үе-биле деңнээрге, 40 хуу хөйнү бүдүрүп турган бис.

Бистер бо хүннерге чедир бодувустуң чонувусту эът, сүт-биле долу хандырып шыдавайн турар бис. Ол ышкаш хереглели дүргени-биле өзүп турар даштыкы чурттарның рыногу дээш демисешпейн турарывыс харааданчыг. Чээрби чыл дургузунда Черниң чурттакчылары 3 млрд. кижи хөй кылдыр өскен болганда, аъш-чем продукциязын садып алыр чурттарның саны көвүдээр. Россияның көдээ ажыл-агыйы бир миллиард кижини тоттур чемгериптер аргалыг — деп санап турар.

Тараа болгаш политика

РФ-тиң Күрүне Думазының Күш-ажыл, социал политика болгаш хоочуннар ажыл-херектериниң комитединиң даргазының оралакчызы Николай Коломенцевтиң бодалы база дөмей:

— Нефть, тараа болгаш эъттиң өртектери доктаамал кичээнгейде турар болганда, американнар бистен күзүн тарааның хөй кезиин садып аппарган. Чазын, тарылга үезинде өртээн улгаттыргаш, биске кээп садар. Кажан делегейде 1,5 млрд. кижи хүннүң-не аштап турда, хлеб өртээ коргунчуг күштүг политиктиг чепсек апаар. Египетти сактып келиңер. Каир (чурттуң төвү) хоорайга 1 млн. ядыылар хүннүң-не 2 далган ап турган. Халас. Далган хаарарынга херек тарааны күрүне саткаш, хлебти быжырып турган. Күрүнениң халас хлеб үлээр деткимчези соксай бээрге, Тархир шөлү килеңнээн чон-биле долуп келген болгай.

Тунис болгаш Египет
Тараа чокта, амыдырал чок. Көдээ ажыл-агыйның чедимчелиг ажылындан бүдүн-бүдүн күрүнелерниң турар-турбазы шиитпирлеттинер деп түңнелге келгенин Cnief Time сеткүүлге Сибирь Аграр Каттыжыышкынның баштыңы, ук черниң тургузукчуларының бирээзи (САХО) Павел Скурихинниң берген интервьюзундан көрээлиңер:

— 2010 чылда Россияның Чазаа даштыкыже тараа үндүр садарынга эмбарго (хоруг) чарлаанын сактыр боор силер. Чиир хлеб чок болза, кижи бүрүзү бергедей бээр. Өске чурттарда Россияның көдээ ажыл-агый продукциязындан эң-не хереглээр, нептереңгей бараан – тараа. Көрүңер даан, чаңгыс чыл дургузунда российжи далган-тараа делегей рыногунче кирбейн баарга, делегейге чүү болган ийик? Чоокку Чөөн чүк болгаш Соңгу Америка чурттарының күрүнелериниң эрге-чагыргалары дүшкен, буураашкынга таварышкан. Бир дугаарында Тунис хып үнген, оон Египет. Ол чурт бистиң тараавыстың 65 хуузунуң садып алыкчызы турду. Чоннуң килеңниг тура-халыышкыны, үймээниниң дөзүнде улустуң манавайн турганы аъш-чем өртээниң өзүлдези дээрзи маргыш чок. Ол күрүнелерниң тургузуу, ядыы чоннуң хлеб-тараазының өртээн чиигедир дээш, бюджет акшазындан чарыгдалды үндүрүп, деткимче кылдыр немелде акша (дотация) берип турган-дыр ийин. Кажан бир тонна тараа өртээ 165 доллар турда, чурттакчы чонун чиик өртектиг хлеб-биле хандырып турган. Бир тонна тараа өртээ, чижээ, 365 доллар кылдыр өзе бээрге, тус чурттар тараа өртээнге күш четпейн баарга, революстуг тура-халыышкыннар чурттуң политиктиг күштерин, эрге-чагыргазын чаартырынче албадапкан. Бо бүгү тараа-биле хандырылга айтырыы күчүлүг күш болу бээриниң айыылын сагындырып турар чадавас.

Тарылга-2013 – Тывада

Май 13-түң дыңнадыындан алырга, 2,05 муң га черге тараа үрезиннерин чаштырган. Улуг-Хем кожууннуң көдээ ишчилери часкы тарылга планының — 35, Каа-Хем – 34, Бии-Хем – 19 хуузун күүседип алганнар.

Ол ышкаш республика үрезин-биле 1,3 тоннага хандыртынган, үрезин киир сөөртүлгези май 15-те доозулган. Суггаттыг черлерниң хемчээли – 11 муң га. Тараа болгаш мал чеми кылыр культураларны тарыырынга 19,5 муң га шөлдү белеткээн. Амгы үеде хову-шөлдерде 502 трактор болгаш прицептиг 402 агрегаттар ажылдап турар. Часкы тарылга ажылында ниитизи-биле 1266 кижи хаара туттунган, оларның 247-зин Чонну ажылга хаара тудар төптүң күсели-биле чоруткан. Картофель олуртур талазы-биле эки көргүзүглерни Бай-Тайга, Эрзин, Кызыл болгаш Каа-Хем кожууннары чедип алган.

«Тываның Баштыңы Ш.Кара-оолдуң даалгазы-биле бо чылын тараа тарыыр шөлдерниң хемчээлин эрткен чыл-биле деңнээрге, 19 хууга улгаттырар, мал чеминге херек ногаан культуралар шөлүн 1,5 хуу улгаттырар бис» — деп, көдээ ажыл-агый сайыдының оралакчызы Сергей Ондар демдеглээн.

Ийе, чемгерер хлеб-тараалыг орарга, сагыш ажык, хөрек хос, эки-ле-дир. Чаңгыс үрезинден салбак тараа үнер. Кижиниң күш-ажылының үнези – шөлде чалгаан тараа, аъттың чип турар сулазы, чаштың холунда печенье, өг-бүлениң чемненир столунда тавакта чыдар хлеб-тир, ол бистиң чуртталгавыс-тыр.

Галина Маспык-оол.