Сайын-Белек Түлүш шүүлген

Найысылал Кызылдың национал парыгында «Хүреш» стадионунга Улуг Тиилелгениң 68 чылынга болгаш ТАР-ның Арзылаң мөгези, тыва эки турачы Донгак Бегзи-Хуурактың чырык адынга тураскааткан хүреш маргылдаазы майның 9-та болуп эрткен. Донгак Бегзи-Хуурак –ТАР-ның Арзылаң мөгези. Ол 1943 чылдың Наадымның хүрежинге шүүлген. Ол-ла чылдың сентябрь 25-те фронтуже аъттанган. Эки турачылар дайындан ээп чанып кээп турда, оларның аразынга Д.Бегзи-Хуурак чок болган. Ону өлген деп санап турда, 1945 чылда дөргүл-төрелин, чонун, эш-өөрүн өөртүп, ол амыр-менди, дириг чанып келген.

Сөөлгү үеде хүреш маргылдаазы черле озалдап эгелеп турарынга көрүкчүлер таарзынмайн турар. Бо удаада 12 шакта эгелээр хүреш 1 шак ажып турда арай боорда эгелээн деп болур. Ыры-хөгжүм чүү-даа чок стадионга көрүкчүлер бир шак ажыг үениң иштинде изиг хүнге хүреш эгелээрин манаар ужурга таварышкан. Автомашина ойнадыышкынын сонуургаан болгаш хүреш көрүксээн кижилер-ле эмгежок. Ажы-төлүн эдерткен ада-иелер парктың хирлиг-чуттуун, чаштар ойнаар чаңгыс-даа аттракцион чогун хомудап чугаалап турдулар.

В.Көк-оол аттыг национал хөгжүм-шии театрының артистериниң байыр чедирген оюн-көргүзүүнүң соонда, эрткен чылгы Май 9-ка тураскааткан тыва хүреш маргылдаазының тиилекчизи Тываның Арзылаң мөгези Эрес Кара-Сал маргылдааның тугун киискидип үндүрген.

Чыылган чонга Улуг Тиилелгениң хүнү-биле ТР-ниң Баштыңы—Чазааның Даргазы Ш.В.Кара-оол байыр чедиргеш, дайынның болгаш тылдың хоочуннарынга чүректиң ханызындан изиг байыр чедирип, ол алдарлыг хүнден бээр 68 чыл эрткен-даа бол, ол хүн ыраан тудуп, маадырлыг совет чоннуң фашизмге удур Улуг Тиилелгениң салгалдары улам ханызы-биле үнелеп, алдарлыг фронтучуларга аас-кежиктиг амыдыралды чаалажып бергени дээш мөгейип, оларның алдарын мөңгежидип турарын онзалап демдеглээн. Ылаңгыя бистиң тыва эки турачыларывыска, маадырлыг эневис Вера Чүлдүмовна Байлакка чоргааралын илереткен. «Дүүн чаа Вера Чүлдүмовна теле-көвүрүг-биле дорт харылзаа дамчыштыр бодунуң кады дайылдажып чораан фронтучу эш-өөрүн көрүп, харылзажып, чугаалажыр аас-кежиктиг болганы дыка-ла өөрүнчүг. Ол өөрүшкүнүң хей-аъды сагыш-сеткиливисти хөлзетти. Ровно хоорайның удуртулгазы ындыг байырлалды организастаан. Бөгүн Ровно дээрге амгы шагның сайзыраңгай хоорайы-дыр, ол сайзырал-хөгжүлде тыва эки турачыларның ачызында эгелээнин Ровно хоорайның удуртулгазы теле-көвүрүг үезинде онзалап демдеглээни өөрүнчүг болгаш чоргааранчыг.

Ада-чурттуң Улуг дайынының киржикчилериниң маадырлыг чоруу эвес болза, бөгүн делегей сыр өске турар ийик. Улуг Тиилелгениң ачызында Россияның ат-алдары бедип, бүгү делегей ооң үнүн кичээнгейге ап, дыңнап турар күрүне апарган. Бөгүн чурттуң найысылалы Москва хоорайның Кызыл Шөлге Улуг Тиилелгениң 68 чылынга тураскааткан шеригниң парад-чыскаалын бистиң чаңгыс черчурттуувус, Россия Федерациязының камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгу хүлээп алыр, ол дээш аңаа чоргаарланып, Сергей Күжүгетовичиге изиг байырдан чедирип каалыңар, чонум!» - деп, Шолбан Валерьевич чоргаарал-биле кыйгырарга, стадион долу чон диңмиттиг ураалап, шимээн-дааштыг адыш часкап деткээн. Улуг Тиилелгениң хүнү-биле бүгү чыылган чонга, эки турачыларның салгалдарынга, тылдың хоочуннарынга амыр тайбыңны, аас-кежикти ол күзээн. ТР-ниң Дээди Хуралының даргазы К.Т. Даваа болгаш өскелер-даа байыр чедирген соонда, хүреш эгелээн.

128 мөгениң хүрежинге бөгүн кым шүглүр деп бодап турарын көрүкчүлерден сонуургап айтырарымга оларның хөй кезии Эрес Кара-Сал, Сайын-Белек Түлүш, Андрей Хертек – бо үш Арзылаң мөгелерниң кайы бирээзи шүүр дээрзинге бүзүрелин илеретти.

Бирги салыг. Маңаа чүнү онзалап демдеглеп болурул дээрге, Тываның Начын мөгези Александр Хуурактың онаанга Улуг-Хемниң Торгалыгдан аныяк мөге Шагжы Артур таварышкан. Сегирип алыр бетинде Хуурак удурланыкчызын чарс кылдыр дажыыр орта, көрүкчүлер безин сырбаш дидивис. Бичии болганда ийи дугаар часкап дүжүрдү. Ол хиреде-ле демгизи дүжүп бербейн, деңге тутчуп тургаш Хууракты даяндырыпкан. Тиилелге аныяк мөгеде боорга, көрүкчүлер адыш часкап байыр чедирип турду.

Ачыр-дачыр сегиржип алыышкыннарның түңнелинде сес мөге арткан. Оларны девидип үндүрген соонда, Чөөн-Хемчиктен Сылдыс Монгуштуң онаанга Буян Бүрбүчүк таварышкан. Күчүтен мөге Аяс Монгушту безин ийи катап октаан Сылдыс Монгуш октаар болгай аан дижип орган көрүкчүлернии олчаан болду. Эрес Кара-Салдың онаанга Караа Алаңгы таварышкан. Арзылаң мөге-биле ол элээн тутчуп келгеш октатты. Өвүрнүң мөгези Аңгыр Кууларны Сайын-Белек Түлүш өөренген аргазын ажыглааш, октап кагды. Ийи шыырак мага-боттуг мөгелер Ай-Демир Монгуш биле Айдың Отчуржап дыка үр сегиржип, ол-бо удур-дедир аргалар ажыглап, октажып чадажып шаг болган. Адак соонда арга-дуржулгазы бедик Ай-Демир Монгуш октап алды.

Дөрт мөге артканда, Арзылаң мөге Эрес Кара-Сал биле Сылдыс Монгуш душчуп келген. Олар аай-дедир хончудан эгелээш, кажык тыртарынга чедир сегиржип келген түңнелинде Сылдыс октап каан. Стадионга орган көрүкчүлер шупту тура халчып кээп, алгы-кышкы-биле аңаа байыр чедирди. Күчүтеннер, Арзылаңнарны октаар Сылдыс Монгуш көрүкчүлерниң ынак мөгези апарганы чугаажок, ынчалза-даа чамдык хүрештерге ол киришпейн баары хомуданчыг-дыр. Эр хей, Сылдыс!

Сайын-Белек Түлүш биле Ай-Демир Монгуш таварышкан. Арзылаң мөге ынак аргазын ажыглап, чая туткаш, кырынга дүшкен.

Ынчалдыр ийи мөге шүүрелип үнүп келген: Сайын-Белек Түлүш биле Сылдыс Монгуш. Сылдыс баштайында балдырлааш, октаар часты. Хончулаан ышкаш тудужун эптей тудуп алган соонда, чартыктааш октап ап, шүглүп үнгеш, чүс муң рубльдиң сертификадын алган. Yжүүрлешкен мөге Сылдыс Монгуш 50 муң рубльди алган.

Улаштыр «Хүреш» сеткүүлдүң үш чыл оюнга тураскааткан лотерея ойнадыышкыны болган. Аңаа «Лада-гранта» автомашинаны Кызылдан Аржаана Салчак ойнап алган.

Светлана Дачын-Хөө.

"Шын" солун № 54 2013 чылдың май 14