ТӨРЭЭН ТЫВАВЫСКА — ТҮҢНЕЛДИГ АЖЫЛ-ИШТИ БОЛГАШ АНЫЯКТАРГА КҮЧҮ-КҮШТҮ!

 Хүндүлүг Каң-оол Тимурович! Дээди Хуралдың хүндүлүг депутаттары! Коллегаларым! Чаңгыс чер-чурттугларым! 2016 чыл дооступ тур. Чедип алдынган чүүлдерге даянмышаан, кол-кол түңнелдерни үндүрер, келир чылдагы сорулгаларны тодарадыр үе келген. Чурттуң хөгжүлдезиниң кол-кол угланыышкыннарын Россияның Президентизиниң Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга чыл санының Айыткалында тодараткан.  

 Кол-кол чүүлдерни Президент чиге айыткан. Чурттуң удуртулгазының политиказының кол утказы — кижилерни хумагалаары, Россияның кол байлаа болур кижи капиталын көвүдедири болур.  

 Регионнарның онзагай талаларын, дөмейлешпес чүүлдерни барымдаалаары күрүне Баштыңынга чугула чүүл болуп артканы онзагай болуп турар. Владимир Владимировичиниң ындыг кичээнгейин болгаш деткимчезин Тыва кезээде көрүп келген. Ол артар-даа.  

 Мээң мурнунда кылган Айыткалымның кол утказын — «Сырый демнежилге, күжениишкиннерин мөөңнээри, иштики курлавырларга идегел» дээрзин база катап сагындырып, деткимче, чаңгыс дем болгаш сырый каттыжыышкын дээш чаңгыс чер-чурттугларымга четтиргенимни илередир күзелдиг мен. 

Бистиң республикавыстың соңгукчулары хамааты идепкейин болгаш политиктиг бышкан чоруун чылдан чылче көргүзүп келген. Бо удаада база ону көргүскен. Соңгулдаларга киржириниң талазы-биле чуртта эң бедик көргүзүглерниң бирээзи болган. 

 «Чаңгыс демниг Россияның» партийжи даңзызы дээш каттышкан бадылаашкыннар барык 83 хуу четкен. Парламентиниң кол партиязын соңгукчуларның ынчаар чаңгыс үн-биле деткээни Федералдыг Хуралдың адаккы палатазынга калбак төлээлежилгелиг болур арганы биске тывыскан. Ол арганы чидирбээн бис. Амгы үеде Күрүне Думазының чедиги чыыжында Тываның эрге-ажыктарын ийи депутат камгалап турар. Ол дээрге бистиң улуг тиилелгевис-тир.  

 Республика Баштыңының соңгулдаларынга бадылаашкыннарны партияга, чурттуң удуртулгазынга, бистиң командавыска бедик бүзүрелдиң түңнеликылдыр көрүп турар мен. Чаңгыс чер-чурттугларының 86 хуу бадылаашкынын алыры улуг үнелел. Ол дээрге бистиң кады ажылывыстың түңнелдериниң үнелели болгаш келир үеге бүзүрелдиң баш бурунгаар төлевири-дир. 

 Төрээн Тывавысты хөгжүдериниң талазы-биле бистиң планнарывысты болгаш төлевилелдеривисти күүседири, сөөлгү чылдардагы чедиишкиннерни быжыглаары болгаш бүзүрелдиг бурунгаарлаары — кол чүүл деп бодумга санаар мен. Чаңгыс чер-чурттугларымның чагыгларын, Тывада чурттап турар бүгү чоннарның сырый демин болгаш бот-боттарын билчир чоруун камгалап арттырарының дугайында оларның күзээшкиннерин күүседир херек.  

 Республикада социал болгаш политиктиг турум чорукту бистиң чаңгыс демивис болгаш сырый каттыжыышкынывыс хандырып турар дээрзинге бүзүрээр мен. Ону хөй-ниити болгаш эксперт рейтингилери бадыткап турар, ында турум регионнарның санындан дүшпейн турар бис. Бистиң сырый демивис, чурттуң удуртулгазынга, башкарыкчы политиктиг күшке республиканың чурттакчыларының бүзүрелиниң деңнели, сайзыралдың республика төлевилелдеринге деткимчези — бурунгаар шимчээринге кол үндезин болуп турар.

 Ол бүзүрелди чидирбес дизе эрге-чагырга эң ажык, шынчы болгаш чонга чоок болур ужурлуг. Бодунуң ажыл-херээн эки билири чугула, бодунуң чону-биле чаңгыс оруктап чоруур патриот болуру оон-даа эки. Хамаатыларның негелделеринге болгаш хереглелдеринге дыңнангыр бо- лур, шүгүмчүлелди чөп деп хүлээп алыр.

 Чамдык удуртукчуларның езу барымдаалаар, чүве чылзыр, ак сеткилдиг эвес чоруктарының дугайында оларның медээлерин эң кичээнгейлиг сайгарар бис дээрзин чаңгыс чер-чурттугларымга бүзүредип тур мен. Чон-биле харылзааның бүгү аргаларын чогумчалыг ажыглаар, ынчалза-даа эрге-чагырганы кайы хамаанчок буруудадырын эвес, а боттуг шүгүмчүлелди хүлээп алыр херек. 

 Хамаатыларның чөптүг бүгү дыңнадыглары кадр шиитпирлээринге үндезин болур.

  Өске талада, республиканың чаагай чоруу дээш үе-шагын, өг-бүлезин, кадыкшылын бодавайн күжениишкинниг ажылдап турарларны болур-чогууру-биле камгалаар бис. Ындыг күрүне албан-хаакчыттары, езулуг патриоттар бистиң тургузугларывыста дыка хөй. 

 Эрге-чагыргага ажылдаары кажан-даа чиик эвес болуп келген. Ылаңгыя амгы үеде. Акша-хөреңги чедишпес үеде саң-хөө курлавырларын ажылдың эң кол угланыышкыннарынче мөөңнээри аажок чугула болуп турар. 

  Ындыг кол угланыышкыннарның бирээзи болза, бустур четкен чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны көжүрериниң талазы-биле программаның күүселдези болур. Мында айтырыглар хөй дээрзин чажырбас мен. Чүгле биске билдингир чөптүг чылдагааннар эвес. Республиканың тудуг комплекизин кошкак удуртуп, чамдык таварылгаларда акша-хөреңгини ак сеткилдиг эвес керээ чарыкчыларынга төлеп турганын миннир апаар. Албан-дужаалдыг дыка хөй кижилерни халажылгаже үндүрериниң дугайында шиитпирлерни анаа эвес хүлээп алган мен. Бүгү деңнелдерниң, ылаңгыя кол-кол адырларның удуртукчулары оларның бүгү ажыл-херектерин ылаптыг хайгаарап турар дээрзин медереп билир ужурлуглар. Ак сеткилдиг эвес, оон туржук хоойлу-дүрүм хажыдар чоруктар кеземчеге ыяап-ла онаажыр. 

 Бустур четкен чуртталга бажыңнарындан хамаатыларны көжүрериниң талазы-биле программа — республикада чидиг социал айтырыгны шиитпирлээриниң кара чаңгыс аргазы деп хөй удаа чугаалап келген мен, ам база катаптаарым ол. Амгы үеде чаагайжыттынган чуртталга бажыңнарынче 600 ажыг кижи көшкен, келир чылдың эгезинде — 1222 кижи көжер. 

 Ниитизи-биле 69 муң дөрбелчин метр чуртталга шөлүн киирер ужурлуг бис. Тудугнуң дыка улуг хемчээлинче «шыгаай» бергенивис шын, ынчалза-даа хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарын тудуп алыр кара чаңгыс аргавыс ол деп база катап демдеглээйн. Амгы үеде программа ажылдап эгелей берген, ойталаар арга чок! Ону доозар болгаш чаагайжыттынган бажыңнарже 5 муң хире чаңгыс чер-чурттугларывысты көжүреринге бүзүрелдиг бис. 

 ЧКА фондузунуң удуртулгазы байдалды бо черге сайгаргаш, кады акшаландырыышкын аргазы-биле, чер участоктарын тускайлаарының бөдүүнчүткен чүүлдери-биле, технологтуг коштурулга айтырыгларының талазы-биле деткииринге белен болуп турар.

 Республиканың «Чер дугайында» Конституция хоойлузунга өскерилгелер киирериниң талазы-биле бисти билип база деткип турары дээш, парламентарийлерге четтиргенимни илередир күзелдиг мен. Социал ужур-дузалыг объектилер тудар чер участоктарын тускайлаарының чурумунуң дугайында бистиң кады шиитпиривис дээш четтирдим. Дыка хөй регионнарның дуржулгазын ажыглаан бис. Бо дээрге нептереңгей чүүл эвес-тир, а бис баштайгылары болдувус. Хоойлу үениң негелдезинге чагыртыр ужуруг, эң кол чүүл — бистиң хамаатыларывыстың социал айтырыгларын шиитпирлээри дээш ажылдаар херек. Бистиң шиитпиривис олче угланган.  

 Хамаатыларны көжүрериниң талазы-биле программаны күүседири — 2017 чылдың эң чугула социал болгаш экономиктиг айтырыы болур. Ону кризиске удур эң чугула хемчег деп болур. Чазак Даргазының оралакчызы Владимир Александрович Фалалеевтиң харыылап турары тудуг комплекизиниң, Кызыл хоорайның мэриязының мурнунда туттунуп турар бажың бүрүзүнүң талазы-биле хүлээп алдынган планны болгаш орук картазын долу хемчээлге болгаш хуусаазында күүседир аажок улуг сорулга салдынган. 

 Тудуг ажылынче хөй-ле кижини хаара тудар күзелдиг бис. Чуртталга бажыңнарын тударының талазы-биле сөөлгү чылдарда чедип алган чогумчалыг түңнелдеривис дээрге хуу тудугжуларның ачызы деп санаар апаар. Бир эвес чеди чыл бурунгаар 30 муң дөрбелчин метр тудугдан эгелээн болзувусса, бо хүнде 100 муңну тудуп турар бис. Чуртталга бажыңын ажыглалга киирериниң темпилериниң талазы-биле Россияның болгаш Сибирь округунуң ортумак деңнелинден ажа бердивис.  

 Бажың тударынга белен чоруу дээш кижилерге, ылаңгыя көдээниң чурттакчыларынга четтиргенивисти илереттивис, оларның чүткүлүн шыдаар шаавыс-биле деткиир бис. Чиигелделиг ыяш бээрин, хамаатыларның чиигелделиг категорияларынга черни халас тускайлаарын уламчылаар бис. Тус чер эрге-чагыргаларынга, ылаңгыя ырак-узак суурларның удуртулгазынга чиигелделиг хамаатыларның даңзызын калбартыр арганы көөрүн саналдап тур мен. Чижээ, ырак-узак болгаш чедери берге Мөңгүн-Тайгага бодунуң бажыңын тудуп алыр күзелдиг кижилерниң шуптузунга чер участоктарын халас берип болур.  

 Ырак-узак суурлар дугайында чугаа чоруп турар деп база катап демдеглээйн. Чүге дээрге найысылалда, Кызылдың чоогу Сукпакта, Каа-Хемде, Ээрбекте байдал өске болгай. Бо черлерге хуу бажыңнар тудуун бар шаа-биле кызырар бис. Одап каан суугу — бистиң кадыкшылывысты хораннап турар ышты агаарже үндүрер кол дөс-түр. Кызыл дээрге хоорай тудуун бодал чок кылган чоруктуң түңнели, ооң уржуундан экология аар айтырыгга таваржып турар.  

 Комплекстиг хөй каът бажыңнар тудуунга акша киириштирерин күзээн инвесторларга байыр чедирер бис, аныяктарның чуртталга кооперативтерин тургузарынга чаа-чаа быраларны дилеп тывар бис. 55-ки даг-адыгжы бригадазының төпчүткен чылыг хандырылгалыг коттедж хоорайжыгажын каттыжып алгаш тударын шиитпирлээн шериг албанныгларны деткиир бис. 

 Туттунуп турар объектилерни чылыг-биле хандырарының чаа аргалары тыптып келген. Кызылдың ЧЭТ-ти чаартырының болгаш сайзырадырының эргежок чугулазының дугайында бистиң бадыткалдарывыс-биле Сибирьниң генерация компаниязы чөпшээрешкен, удуртулгазы-биле дугурушкан бис. Ооң баштайгы түңнелдери бар — Спутник суурда туттунуп турар бажыңнарны чылыдылга четкилеринче кошкан. 

 Тудуг комплекизинде аажок улуг мультипликативтиг күчү бар, ону долгандыр тудуг болгаш шеверлел материалдарын бүдүреринден эгелээш чаагайжыдылгага чедир он-он адырлар каттышкан. Ол чүүлдерден улуг ажык үндүрүп ап ам-даа өөренмээн бис.

 Республикага тудуг адыры ханы кризиске таваржып турган дээрзин чугаалаар апаар. Тудугда кранның канчаар турарын уттупкан үевис турган. Ол үе эрткен деп бодаар мен. Дыка улуг инвестицияларны тудуг адырынга салдывыс. 600 миллион рубльден эгелээн бис. Амгы үеде беш миллиардтан эвээш эвес. Ол акшаны тудуг организацияларын быжыглаары-биле амдыызында долузу-биле ажыглап шыдаваан бис.  

 и-биле чергелештир федералдыг программаларга дүүштүр аажок улуг программаны күүседир ужурлуг бис. 2017 чылда Спутник суурга 850 олуттуг чаа школаны, хемниң солагай талазының дачаларынга уруглар садын ажыглалга киирер хүлээлгелиг бис. Амгы үениң ындыг чаа школалары биске ам-даа чеди херек, ол хире уруглар садтары негеттинип турар. Чоокта чаа Россияның өөредилге сайыды-биле чугаалашкан мен. Бисти деткиир боор деп идегел бар.  

 2017 чылда республика эмнелгезиниң терапия корпузун ажыглалга киирер. Чүгле тудугну доозары эвес, амгы үениң медицина дериг-херекселин садып алыры, федералдыг болгаш регионнарда медицина төптериниң болгаш дээди өөредилге черлериниң баазазынга эмчилерниң белеткелин доктаамал чорудуп тургаш, ооң иштинде федералдыг программаларның күсели-биле эмчи кадрлар-биле четчелээри чугула. Олче Кадык камгалал яамызы онза кичээнгейни угландырар ужурлуг.

 Республика «100 көдээ клуб» деп федералдыг программаже кирген. Бүгү Россияда 100 клубтуң 10-ун маңаа тудар болгаш капитал септээр акша-хөреңгини федералдыг яамыга камгалап ап шыдадывыс. 2017 чылда оларны тудуп доозар ужурлуг бис.

 База ындыг улуг хемчээлдиг ажыл федералдыг тудуг шөлдеринге — Президентиниң Кызылда кадет училищезинге болгаш шериг хоорайынга планнаттынган. Чаңгыс сөс-биле чугаалаарга, тудугнуң хемчээли аажок улуг! Амгы Тываның төөгүзүнде бир дугаар ындыг улуг хемчээлдиг ажылдар кылдынар. Тудуг адырынга болгаш экономикага деткимче дээрге республиканың ниити сайзыралынга улуг идиг-дир, социал болгаш төөгүлүг улуг ужур-дузалыг чүүлдер болур. 

 Тудугнуң график езугаар боттанырынга болгаш объектилерни ажыглалга кииреринге хуу харыысалганы сайыттар алыр. Ийи неделя болгаш-ла хөделиишкиннерни тулгаштырарын орук карталары айтып турар. Эргежок чугула бүгү ажылдарны республиканың Тудуг яамызы чайгылыш чок күүседир ужурлуг.  

 Тудуг программаларының болгаш төлевилелдериниң күүселдези — республиканың тудуг комплекизинге улуг школа болур. Ону оон улуг болгаш шынарлыг деңнелче үндүрер арга база болур. Ооң иштинде адырның кадр күчүзүн тургузарынга, республика девискээринге амгы үениң технологияларын болгаш аргаларын шиңгээдиринге база чугула.

  Төлевилел кылып турда, тудуг менеджментизинге болгаш тудуг шөлдеринге мергежилдиг аныяк кадрлар көңгүс чедишпейн турар. Ынчангаш тудугже аныяктарны хаара тудар херек. Аңаа студентилерниң практиказы, стажировказы, студентилерниң тудугжу отрядтары-даа кирип болур.

 Адырлар аайы-биле өөредилге черлеринге болгаш тудуг адырынга инженер болгаш ниити тудуг кадрларының белеткелиниң болгаш эде белеткелиниң талазы-биле чаңгыс аай программазын тургузары чугула. Бо айтырыгны кады болгаш комплекстиг шиитпирлээрин республиканың Өөредилге яамызынга болгаш Тудуг яамызынга дагзып тур мен.  

 Бистиң транспорт талазы-биле киирген саналдарывыс мурнады шиитпирлээр төлевилелдерни, күштерни болгаш акша-хөреңгини каттыштырарын негеп турар. М-54 федералдыг орукту эде углаарының талазы-биле боттуг орук ажылдары эгелээн, ону төөгүлүг ужур-дузалыг ажыл деп санаар мен. Ооң экономиктиг ажыы сураглыг Усинск оруун ажытканы-биле чүүлдешкек деп санаар мен. 

 Шимчээшкинниң айыыл чок чоруун хандырар сорулга-биле ол орукту амгы үениң болгаш эң бедик негелделеринге дүгжүп турар кылдыр тудар ужурлуг бис. Чаа орук — республиканың транспорт судалының чүгле кол үндезини эвес, ооң сайзыралының өзээ, эң хөй чурттакчылыг тос кожууннуң экономиктиг быразы база болур. Орукту долгандыр инвесторлар-биле чаагайжыдылга ажылын кылырорук чоогунуң бизнезин деткиир болгаш чоокку девискээрлерни таарымчалыг болдурар. 

 Чурттар аразының Хандагайты эрттирилге пунктузунга чедир федералдыг орук — ол дээрге чурттар аразынга дорт чоруурунуң эң кыска автомобиль оруу-дур. Чөөн чүк угланыышкынынга Россияның улуг стратегтиг күчүзүн ажыглаарынга болгаш Тывага бүдүрүлге-логистиктиг дээштиг кластерни тургузарының идеязын тургузарынга чугула база бир чүүл болур. Моолдуң болгаш Кыдаттың талазындан автоорук четкизин сайзырадыры Хандагайтыже угланыышкынныг, Урумчиже Улангомну болгаш Кобдуну дамчыштыр боттандырары чугула болуп турар.  

 М-54 орукту өскертиринге тус чер чагыргаларының, республика Чазааның немелде бүдүрүлгени, орук чоогунуң сервизин организастаарының талазы-биле идепкейлиг киржилгези негегеттинип турар. Бо бүгү ажыл хөделиишкиннерниң тодаргай дүүштүрүлгезин, күүселдениң тодаргай төлевилел туружун негеп турар.  

 Автооруктуң чаа угланыышкыны аныяктарның социал болгаш сайгарлыкчы идепкейин чогумчалыг көдүреринге үндезин болур дээрзинге бүзүрээр мен. Ол орук чоогунуң амгы үедеги болгаш чаа төлевилелдерин, сервистиң чаа хевирлерин ажылдап кылырынга чугула. Мурнады шиитпирлээр бо төлевилелдиң күүселдезин Артур Маадырович Монгал-биле хандырарын Чазак Даргазының бирги оралакчызы Органа Доржуевна Натсакка дагзып тур мен.  

 Транспорт төлевилелдерин ажылдадырының талазы-биле хөй чыл дургузунда үндүрген күжениишкиннеривис боттуг деткимчени болгаш сайзыралды ал¬ган. Моолду тавартыр Кыдатче киирер бистиң «Курагино — Кызыл» деп төлевилеливис Россия күрүнезиниң болгаш российжи бизнестиң эрге-ажыктарынга дүгжүп турар. Орук-транспорт четкизинге республиканың улуг хемчээлдиг инфраструктурлуг төлевилелин Россияның Президентизи болгаш Чазаа деткип турар.  

 Бистиң мурнуу-чөөн кожаларывыс Моол болгаш Кыдат кады төлевилел күүседиринге шагда-ла сонуургалдыглар. Бо чылдың июньда Ташкентиге Моолдуң, Россияның болгаш Кыдаттың удуртукчулары үш чурттуң экономиктиг шугумун тургузарының Программазын бадылаан. 

 Ол Программада 32 төлевилелди күүседирин көрүп турар. Ол даңзыда Тыва Республиканы киирген транспорт инфраструктуразының ийи төлевилелин: барыын талакы болгаш соңгу талакы демир-орук шугумнарын көрген:

 «Курагино – Кызыл – Цаган-Тологой – Урумчи» 

 «Курагино – Кызыл – Цаган-Тологой – Эрдэнет – Пекин – Тяньцзинь». 

 Төлевилелдер-биле ажыл Кыдаттың болгаш Моолдуң талазындан эгелей берген.

 Уткуштур шимчээшкинниң эгелекчилери болур, сайзыралдың төлевилелинге сонгуургалдыг Сибирь регионнарын бо ажылче хаара тудар, Евразияның экономиктиг эштежилгезиниң регион төлээзи, салдар чедирер төвү болгаш идепкейлиг киржикчизи болур сорулга бистиң мурнувуста тургустунган. 

 Бистиң хөделиишкиннеривистиң угланыышкыннарын тодарадырын, делегей кооперациязының хүлээп алганы чаа шиитпирлерин барымдаалап база сайзыралдың бо угланыышкынынга бистиң республиканың артык аргаларын өөренип көрүп тургаш, «Курагино – Кызыл» төлевилелдиң күүселдезиниң онза чугулазының үндезиннерин хевирлеп тургаш белеткээрин бодумнуң оралакчым Александр Владимирович Брокертке дагзып тур мен.  

 2016 чылдың чугула түңнели аэропорт комплекизин чаартып эгелээни болур. Баштайгы үе-чада доозулган. Чаартынган 1500 метр ужудуушкун оруунга амгы үениң лайнерлери хонуп эгелээн. Ужудуушкун шөлүн 2017 чылда бүрүн доозар, Аэропорттуң чурттар аразының секторун ажыглалга киирер бис. Республиканың чурттакчылары Москваже, Казаньче дорт ужуп турзун дээш, бүгү чүүлдерни кылыр бис. Чурттар аразының оруктарын ажыдар бис.  

 Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! 

 Кризис үези бистен хамыктың мурнунда шупту саң-хөө курлавырларывысты мөөңнээрин негеп турар, бюджет чарыгдалдарын чогумчалыг болдурар хүлээлгелиг бис. Чазактың тургузуун эде көрүп кааптывыс, чамдык ведомстволарны каттыштырдывыс, административтиг реформаны чорудуп тур бис.  

 Кандыг-даа эрге-байдалдыг болза, республикада шупту тургузугларны сайгара көөр бис. Бир эвес оларның ужур-дузазы болгаш ажылының чугулазы бадыткаттынмас болза, ол тургузугларны эде көөр апаар. Чижээлээрге, Тыва Республиканың Конституция суду, Сайгарлыкчыларның эргелериниң талазы-биле бүрүн эргелиг төлээ, Бизнес-инкубатор, янзы-бүрү эртем албан черлери дээш өске-даа тургузугларның ажыл-чорудулгазының көргүзүглери тодаргай болгаш илдең болур ужурлуг. Республиканың хөгжүлдези дээш ажылдап турар дээрзин олар херек кырында бадыткаар апаар. Чүктешкизи куруг органнарны болгаш тургузугларны акшаландырар хире магалыг чүүл бисте чок.

 Чаа уруглар садиктерин, ниити билигниң школаларын болгаш культура, спорттуң албан черлерин акшаландырарынга 73 миллион рубль ажыг акша-төгерик биске чедишпес. Аңаа немей кым-даа биске акша бербес. Хуу-күрүне кады ажылдажылгазының ажыктыг хевирлерин шиңгээдип алырын, күрүне чагыгларын күүседирин боттандырып турар бюджет адыры таарымчалыг, бодунуң тургузуун эде кылырынга ээлгир болур ужурлуг.

 Бюджет акша-хөреңгизин камнаарынче кыйгырыглар дыка хөй. Оларны лозунг кылдыр хүлээп ап турганнар бюджет акша-хөреңгизин чогумчудары херек кырында чүүл-дүр дээрзин медереп билир ужурлуг. Доктааттынган лимиттерниң кызыгаарынга боттарының албан черлериниң ажылының ажыктыын хандырып шыдаваан удуртукчулар албан-дужаалындан үнүп чоруурунуң дугайында билдириишкиннерни боттары бижиир ужурлуг. Ындыг шиитпирни хүлээп алган мен. 

 Хереглелдериниң хемчээлин бодунуң арга-хоргазы-биле саң-хөө чылының эгезинде-ле дүүштүрүп, чарыгдалдарны тодаргайы-биле планнап, ажыы эвээш чарыгдалдарны сайгарып көөрү билдингир. Шалың фондузунуң чарыгдалын шыңгыызы-биле контрольдаарын Саң-хөө-бюджет албанынга дагзып тур мен. 

 2015 чылда 400 миллион рубль хире акша-төгерикти камнап алдывыс. Бо чылын база ол-ла деңнелге артар боор деп идегеп тур бис. Камнап алган акша-хөреңгини эң херек чүүлдерге ажыглаар бис. Ылап-ла деткимче херек кижилерге дузалаар бис деп эрткен чылын чугаалап турганывысты сактыр-дыр силер бе. Кончуг херек «Инек — чемгерикчи малым», «Социал картофель», «Социал хөмүр-даш» социал төлевилелдерни бо чылын эгеледивис.  

 Хөй ажы-төлдүг 369 өг-бүле, суур бүрүзүнден 3 өг-бүле бызаалыг инекти алганнар. Ынаар 13,7 миллион рубльди үндүрдүвүс. Инектер кажаалары тудуп алырынга өг-бүлелерге дузалашкан волонтер оолдарга өөрүп четтирдим. Чемгерикчи — инек малга көдээде хамаарылга бир янзы онзагай. Хөй ажы-төлдүг ада-иелерниң болгаш оларның уругларының өөрүшкүзү дыка үнелиг!  

 Социал картофель алган өг-бүлелерниң саны 2015 чылга деңнээрге, 140-ге көвүдээн. Бо дузаны 2 муң хире өг-бүле алган. Оларның ажаап алган картофелиниң дүжүдү 300 тоннадан хөй, ногаа аймаа 109 тонна ажыг болган.

  4 муң хире уруг-дарыг бар 702 хөй ажы-төлдүг өг-бүлелер одалга сезонунуң мурнунда өг-бүле бүрүзү 2 тонна хөмүр-дашты халаска алган. Ол ышкаш республика бюджединден 450 кВт электри энергиязының өртээн төлээн, ол база немелде деткимче.  

 Эртип турар чылда кол төлевилел «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп төлевилел болган. Социал болгаш экономиктиг дээштиг түңнелдерлиг бо төлевилел нарын үеде бистиң чугула эгелээшкинивис болду. Төлевилел ажыктыг болганын, көдээниң чону ону деткээнин өөрүшкү-биле демдеглээр-дир мен. 

 Төлевилелдиң киржикчилерин чоннуң чыыштарынга ажык-чарлыы-биле шилип ап турду. Төлевилелдиң бирги чадазының хуусаазы 2 чыл. Чүнү кылып шыдаан бис? Эки кыштагларлыг 105 фермер ажыл-агыйларны тургускан. Кыштагларга бажыңнарны болгаш кажааларны тударынче көдээниң 790 чурттакчыларын эвилелдээн. 19,3 муң гектар көдээ ажыл-агый черлерин ажыглалче киирген. Тудугга 12,3 муң кубометр ыяшты белеткээн болгаш ажыглаан.  

 Аныяк өг-бүлелерге 21 муң баш хойну дамчыдып берген. Республиканың чазаа бо чылын бодунуң хүлээлгелерин күүсеткен – төлевилелдиң киржикчи бүрүзүнүң кредидиниң чартыы 350 муң рубльди бюджеттиң күсели-биле төлээн. Тус чер органнарының хүлээлгелерин сагындырып каайн, боттарының киржикчилериниң кредиттериниң хуузун олар төлээр ужурлуг. Аныяк фермерлер боттары база кызымак боор болза эки – бо берге кыжын малды камгалап ап, мал төлүн эвээш эвести алыр.

 Оларга Көдээ ажыл-агый яамызы, кожууннарның көдээ ажыл-агый эргелелдери, эртемденнер болгаш ветеринария албаннары дузалаар апаар. Сорулга бөдүүн эвес. Дээштиг экономиктиг түңнелдиг боор ужурлуг фермер ажыл-агыйларны тургустувус, бети-ле дизе, өг-бүлелерниң боттарынга ажыктыг. Төлевилелдиң негелделери езугаар аныяк өг-бүле төлевилелдиң дараазында киржикчизинге 200 баш малды дамчыдып бээр, ооң-биле кредидин долузу-биле дуглаар. Амы-хууда ажыын бодаар чүве турбас ужурлуг дээрзин сагындырып каайн. Оларга үндүрүп берген акша-төгерикти тывары биске белен эвес болган дээрзин төлевилелдиң киржикчи бүрүзү медереп билир ужурлуг. Чаңгыс чер-чурттугларының бүзүрелин бадыткаар херек! 

 2017 чылда кыштагларны чаагайжыдып, суг, электри энергиязы, харылзаа-биле хандырар ужурлуг бис. Төлевилелди ам-даа уламчылаар. Бүгү чүве чайгаар бүде бээр эвес. Хожудап турар чаңгыс кожуун бар – Эрзин. Алды киржикчилерниң дөртү кыштаан чедир тудуп шыдаваан. Бир эвес төлевилел бүтпестей бээр болза, удуртукчуларның харыысалгазының дугайында сагындырып турган мен. Төлевилелдиң хуусаазының 2-ги чылында тус чер эрге-чагыргазынга хамаарыштыр бүзүрел дугайында түңнелдерни үндүрер апаар.  

 Чазактың кожууннарда төлээлеринге хамаарыштыр организастыг түңнелдерни бо чылын үндүрдүвүс. Ам суму баштыңнары харыысалгалыг. Төлевилелдиң баштайгы түңнели-биле, кажан аныяк өг-бүлелер төлевилелдиң дараазында киржикчизинге 200 баш малды дамчыда бээрге, ынчан кожуун чагыргаларының даргаларының ажылының дээштиин үнелээр бис. 

 Ону контрольдаарын Чазактың Даргазының оралакчызы Байбек Надажапович Монгушка дагзыр-дыр мен. 

 Хүндүлүг коллегалар! 

 Социал турум байдалды хевээр арттырары, күрүнениң талазындан шупту хүлээлгелерни күүседири – эрге-чагырганың эң баштайгы сорулгазы. Хамыктың мурнунда бюджет адырының ажылдакчыларының шалыңын өй-шаанда төлээри. Эрткен чылдың төнчүзүнде байдал элээн нарын турганын утпаан боор силер. Бо чылын база байдал нарын болуп артпышаан, ынчалза-даа хемчеглерни баш удур ап чоруткаш, Саң-хөөнүң федералдыг яамы- зындан деткимчени алыр, саң-хөө чылын шыңгыы бергедээшкиннер чокка доозар аргалыг апардывыс. 

 Шалыңның эң биче хемчээлинге соңгу чүк хуузун кииреринге херек акша-хөреңги 2017 чылдың бюджединде бар дээрзин дыңнадып каайн. 

 Январь айда пенсионерлерге чаңгыс удаа төлевир бээрин федералдыг төп планнаан. Тывада 81 муң пенсионерлерниң кижи бүрүзү 5 муң рубльди алыр! 

 Ажылдавайн турар пенсионерлерниң пенсиязының индексациязын акшаның үнезиниң чиигээнин барымдаалап июль айда чорудар. 

 Бо бүгү социал хүлээлгелерниң шуптузу күүсеттинер. Ынчалза-даа биске үндезин чүүл — кижилер боттары амыдыралынга ажылдап ап болур байдалдарны тургузары.

 Республиканың сайзыраарынга шаптыктыг, бистиң республикавыстың кошкак талазы — ажыл чок чорук. Бо талазы-биле бистиң күжениишкиннеривис көскү түңнелдерни база берип турарын демдеглексээр-дир мен. Демги-ле «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге», «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелдеривис 1500 кижини ажыл-биле хандырар арганы берген. Ажыл чок деп санадып турган 2700 кижиге ажыл-чорудулгазын ажыы-биле чорудар арганы берген. 

 Бистиң алдарлыг чаңгыс чер-чурттуувус, Россияның камгалал сайыды Сергей Күжүгетович Шойгуга, республикага улуг шериг кезээн – 55-ки тыва мотоадыгжы бригаданы тургусканы дээш, өөрүп четтиргенимни илередир-дир мен. Бистиң 1300 ажыг чаңгыс чер-чурттугларывыс ында ажылдай берген! 

 Кризистиг үеде бүдүрүлгелерде кызырлыышкын болгаш ажылдан үнер чоруктар бар-даа болза, чылдың төнчүзүнге чедир ажыл чоктарның саны 3,5 кижиге кызырылган. Бистиң республикада ажыл чок чоруктуң деңнели бир дугаар 3,1 хуу пунктуга кудулаан болгаш 14,2 хууну тургускан. 2015 чылда бо көргүзүг бистиинге 19 хуу турганын сагындырып каайн.  

 Коллегалар! 

 Бүгү чүүлдерни болгаш күштерни мөөңнээрин, удуртуп башкарарының бүгү организмин эде тургузарын кризис бистен негей берген. Кол-ла чүве - эң эки түңнелдерни эвээш чарыгдалдар-биле чедип алыры. Эрги аргалар ам ажыглаттынмас. Оларның херээ чок апарган. Албан-дужаалдарының эрге-байдалы тодаргай эвес, ажылының ажык-дүжүү чок албан-хаакчыларын тудуп, бюджетти оларның шалыңнарынга чарыгдаар аргавыс чок апарган.  

 Бюджеттен үндүрген чарыгдалдарга болгаш үеге дүүштүр тодаргай сорулгаларны күүседип, дээштиг ажылдаар командаларны, башкарылга бөлүктерин тургузарын амыдырал негей берген. Эң-не кол чүүл – тургустунган сорулганы «дүлгүүрүнге» чедир долузу-биле күүседип шыдаары. Чазактың даргазының оралакчылары тодаргай түңнелди чедип алыр күүседикчилерниң дээштиг командазын тургузарын, республиканы хөгжүдер талазы-биле кол төлевилелдерни удуртуп баштаарын шын деп санап тур мен.

  Тодаргай сорулганы күүседип, түңнелди чедип алгыжеге чедир доктааткан үе дургузунда ажылдаар түр төлевилел офизин (бедик мергежилдиглерниң командазын) тургузары кол чүүл.  

 2013 чылда «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелди боттандырып эгелээнивистен бээр бодувустуң ажылывыска төлевилелдиг башкарылганы ажыглап турган бис. Төлевилелдиг башкарылга-биле «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» төлевилелди боттандырып тур бис.  

 Амгы сорулга – эрге-чагырга органнарынга улам ханы системалыг үндезинге болгаш шупту угланыышкыннарга төлевилелдиг башкарылга принцивин сайзырадыры. Эжиктеринге төлевилелдерниң аттарын, удуртукчуларының ат-сывын бижээн, төлевилелди боттандырарының хуусаазын айыткан төлевилел офистери кылдыр Чазак бажыңының бирги каъдын бээр планныг бис. Кандыг тодаргай сорулгаларны эрге-чагырга шиитпирлеп турарын, оларның күүселдезиниң хуусаалары болгаш күүселдезиниң түңнелдери кандыг болур дээрзин республиканың чурттакчылары көөр ужурлуг.  

 Ажылга ындыг арга болгаш хамаарылга эң шын болгаш дээштиг деп санап тур мен. Чогум-на ынчангаштың республиканың Чазааның Даргазының бирги оралакчызы төлевилелдиг башкарылганы шиңгээдирин удуртур деп шиитпирлеп, ол албан-дужаалга Органа Доржуевна Натсакты саналдадым, ону депутаттар деткээн. Чазакта кол албан-дужаалдарга удуртукчуларны томуйлаарынга деткимче дээш, бистиң парламентарийлеривиске өөрүп четтирдим.  

 Органа Доржуевнаның мурнунда сорулгалар бөдүүн эвес – чазактың иштинде, федералдыг төп-биле, муниципалитеттер болгаш ниитилелдиң хамааты институттары-биле кады ажылдажылгада чаңчылчаан аргаларны эде тургузар херек. Деңнел бүрүзүнге төлевилелдер портфельдерин тургузар, оларның аразында харылзааны болгаш херек кырында боттандырарын хандырар

  Чижээлээрге, Кадык камгалал яамызы 2017 чылда вертолетту садып алыр, санитар ужар-чүүлүн бүрүнү-биле тургузар эгелекчи саналын киирер. 

 Чер харылзааларының талазы-биле яамы – «Бүрүткедири чиик чер» төлевилелди боттандырар сорулгалыг. 

  Культура яамызы – 10 көдээ клубтарны тудар.  

 «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» биле «Өг-бүле бүрүзүнге – бирден эвээш эвес дээди эртемниг специалист» төлевилелдер кол төлевилелдер бооп артар. Өөредилге яамызы «Чедиишкинниг доозукчу» төлевилелди саналдаан.  

 Мээң деңнелимге ындыг төлевилелдерниң бирээзи «Хууда контрольда» портал болур, ол республиканың чурттакчылары-биле дүрген дорт харылзажырын боттандырар арганы бээр. Эрге-чагырга органнарының, чурттакчы чонга социал ужур-дузалыг ачы-дузаны чедирип турар организацияларның болгаш албан черлериниң ажылының шынарын артык административтиг шаптараазыннар чокка контрольдаар болгаш үнелээр арганы төлевилел бээр. 

 Эрге-чагырга дорт демократияның институттарын сайзырадыр, кижилер-биле доктаамал харылзажыр, оларның-биле шынчы болгаш ажыы-биле чугаалажыр, оларның эгелээшкиннерин деткиир хүлээлгелиг. Ол дээрге келир чылда билдингир болгаш тодаргай түңнелдерлиг боор сорулгалар-дыр. 

 2017 чылды Россияга экология чылы кылдыр чарлаанын шын деп санаар мен. Бо чылдың ужур-утказы езугаар кадыг боктарны чок кылырының төлевилелдиг башкарылганың тодаргай айтырыгларын шиитпирлээр херек. Ук айтырыг республикада, эң ылаңгыя найысылалда, кончуг чидиг апарган. 

 Бок полигону хайгаарал органнарының шиитпири-биле хагдынган. Ооң түңнелинде бокту хоорайдан үндүр сөөртүрүнүң саң-хөө айтырыы сайгарлык- чыларга чүдүрүлген. Мээң билирим, ол шиитпирни судта сайгарып турар.  

 Бо байдалга тода тайылбыр бербес мен, ынчалза-даа ону ажыттавайн, шиитпирлээриниң оруктарын дилээри чугула деп санаар-дыр мен. Бок аштаарынга бизнести хаара тударының экономиктиг ажык-дүжүүн күрүне көрүп турар эки федералдыг хоойлу хүлээп алдынган деп билир бис. Ол хоойлу ам дээрезинде күш кирбээн. Бистиң сорулгавыс — бокту арыглап болурунуң чаа аргаларынга кезээде белен боору.

  Кадыг боктар төгер черниң девискээриниң схемазын амгы үеде ажылдап кылып турар. Бо чылдың төнчүзүнге чедир ону бадылаптар. Ында кол зоналарны, полигоннар болгаш боктар аңгылап болбаазырадыр 4 комплексти тудар девискээрлерни айтып каан. Эки санап каан экономиктиг нормативтерге үндезилээн тарифтер-биле бок үндүр сөөртүрүн төлээри амгы үеде биске кол чүүл болуп турар. Бо ажылга муниципалитеттер идепкейлиг киржир болза эки, оларның боттарынга ажыктыг боор. 

 Кадыг боктарны полигоннарже сөөртүрү, оларны аңаа аңгылап сайгарары келир үениң регионалдыг операторларынга, бизнеске ажыктыг болур ужурлуг. Бо төлевилелди чүгле бюджет акшазы-биле боттандырып шыдавас бис. Акшаландырарының дөстери федералдыг болгаш регион бюджеттери, инвестиция акша-хөреңгизи боор кадыг боктарны сөөртүрүнүң регионалдыг программазын дүрген ажылдап кылырын Тудуг болгаш ЧКА яамызынга дагзыр-дыр мен. 

 Ак-Довурак биле Хову-Аксы хоорайларны хөгжүдерин төлевилелдиг башкарылга-биле боттандырары кончуг чугула деп санап тур мен. Оларда байдалче моон ыңай анаа-ла көрүп орар эргевис чок. Бо чурттакчылыг черлерни хөгжүдериниң, Совет Эвилелиниң чоргааралы турган комбинаттарны катап ажылдадырының аргаларын чиге санап каан тодаргай план херек. Ону шиитпирлээриниң оруктарын дилээр, солун продуктузун тургузар херек. Бистиң сорулгавыс – ол хоорайларны оттурары, олар хөгжүүр деп бүзүрелди кижилерниң сагыш-сеткилинге тывылдырары, ол үлетпүр кластерлерин долгандыр социал инфраструктураны тургузары. 

Ону боттандырарынга бар-ла аргаларның шуптузун ажыглаар херек, ооң иштинде монохоорайларны деткиириниң федералдыг программазынга киржири-дир. Ындыг төлевилелдерни Чазак Даргазының оралакчыларының деңнелинге башкарар апаар. Ак-Довурак хоорайның үлетпүр кластерин хөгжүдерин Александр Владимирович Брокертке, Хову-Аксының – Артур Маадырович Монгалга дагзыр-дыр мен.  

 Төлевилелдиг башкарылганы шиңгээдип алырының чедиишкини бедик мергежилдиг командаларны билдилиг тургузуп алырындан дорт хамааржыр. Ол дээрге аңгы-аңгы адырлардан болгаш организациялардан эң-не бедик чедиишкиннерлиг специалистерни, аныяктарны хаара тудар талазы-биле шимченгир тургузуг болур ужурлуг. Ол чүүл коллективтерге чөптүг адааннажылганы тургузар, элээн шалыпкын болгаш идепкейжи кижилер соон ызырты чоруп орарын өскелеринге билиндирер боор. Ажылывыстың чаа хевирлерин үениң негелделери-биле доктаамал шүүштүрүп, эргижирээн аргалардан адырлып, үргүлчү өөренир, мергежиливисти бедидер апаар бис. Харылзажырының чаа аргаларын, чаа чүүлдерни шиңгээдип алыр ужурлуг бис. Аппарат хуралдарынга муниципалитеттер-биле видеоконференция хевиринге доктаамал харылзажып, чугааны чорудуп турар бис. Бурунгаар чоруур херек — чижээлээрге, ыраккы Тожудан темалыг хуралды бүгү республикага дамчыдарын шенээр болза эки.  

 Эргим өңнүктер! «Кризис» деп сөстү багай уткага бо-ла ажыглап турар. Кризис байдалдары хөгжүүрүнге болгаш дүрген бурунгаарлаарынга дөгүмчелиг чүүл дээрзинге бүзүредим.  

 Эргижирээн системаны эде тургузарын, удуртурунга болгаш ажылдаарынга шаптыктыг аргалардан ойтаалаарын кризис негей берген. Чаа бир тускай шиитпирлерни хүлээп алырын, күжениишкиннерни каттыштырарын ол бистен негеп турар. Нарын экономиктиг байдал үезинде мурнуку планче экономиканың хостуу, хууда эгелекчи чорукка таарымчалыг ажыл-агыйжы байдалды тургузары үнүп турар. Бодунуң ажыл-агыйынче, экономикаже акша-хөреңгини салып турар кижилерни деткип турган бис, деткиир-даа бис. 2016 чылда агроүлетпүр комплекизиниң беш объектилерин тургустувус. Бистии-биле алыр болза, улуг объектилер.  

 Чогум-на ындыг кады ажылдажылганың ачызында эът болбаазырадыр комплекс Сукпак суурда ажыглалче кирген. Ол база төлевилелдиг башкарылга болган. Ону ажыглалга киирер дээш, шупту кады ажылдап турган: чер айтырыгларын тус чер чагыргазы дүргени-биле шиитпирлээн, технологтуг кожуушкуннар айтырыын шиитпирлээринге энергетиктер дузалашкан, банк тургузуглары – кредит айтырыглары дээш оон-даа ыңай. Бодунуң грантылары-биле сайгарлыкчыларны Чазак деткээн. Боттарының төлевилелин ээлери ону ажык-чарлыы-биле хөй-ниити мурнунга камгалаан. Ол төлевилел боттанган. Ол дээш чоргаарланыр-дыр мен. Бо бүдүрүлге бөгүн эът болбаазырадырының кластериниң өзээ болуп турар.  

 Мындыг схема езугаар республиканың хөгжүлдезинге херек төлевилелдерге боттарының акша-хөреңгизин салырынга белен шупту инвесторлар-биле кады ажылдаарынга белен бис. 

 Төнүп турар чылда биче болгаш ортумак бизнесче улуг кичээнгейни салып турган бис. Сайгарлыкчылар-биле чаңгыс эвес удаа ужурашкан мен. Ооң түңнелинде "Тываэнерго-биле" керээни чарып, технологтуг коштурулга кылдыртыр хуусааны 90 хонук чедир кызырган. Сайгарлыкчыларга хөй адырлыг төптерде «чаңгыс соңга» таварыштыр тускай ачы-дузаларны берип турар. 

 Оон-даа ыңай хөделип турар бис. 2017 чылда төлевилелдер башкарылгазын езугаар «Бүрүткедири чиик чер» деп төлевилел боттанып кирер, аңаа дүүштүр элээн каш аргалар тургустунар: чер участоктарын 23 хонук иштинде дүргени-биле бүрүткедип ап болур, чер алыр дээш билдириишкин киирген кижилерге черни бүрүткедирде кылыр ажылдарның саны эвээжээр. Харын-даа амгы үеде федералдыг органнар черни бүрүткедирде төлевир киирбезиниң айтырыын көрүп турар. Чүү дээр боор, эки эгелээшкин-дир!

 Тываның сайгарлыкчыларынга база бир эки медээ – 10,6 хуудан көвүдевес чээлилерни ап болуру. Бистиң үш кол банкыларывыс – Сбербанк, Россельхозбанк, Росбанк биче болгаш ортумак сайгарлыкчы чорук корпорациязының күрүне программазынга каттыжып киргени-биле биче бизнеске 10,6 хуу, ортумак бизнеске – 9,6 хуулуг чээлилерни берип болур. Ол чээлиниң адаккы хемчээли – 10 млн. рубль, эң үстү – 1 миллиард. Россияда ниитизи-биле ол программада 20 банк киржип турар, олардан үш банк Тывада турары ол. Ынаар Тываның Улусчу банкызы кирзин дээш ам ажылдап турар бис. 

 Эрткен чылын бир элээн дидим базымны кылдывыс – республика девискээринге элээн хөй үндүрүг чиигелделерин киирген бис. Баштайгы түңнелдер шоолуг эвес. 9 айларның түңнели-биле патентилер талазы-биле чүгле 29 көдээ сайгарлыкчы үндүрүг дыштанылгазын ажыглаан. Келир чылдың эгезинде патентилер болгаш үндүрүг онаалдазының бөдүүнчүткен системазын чиигелделиг үеде ажыглаар улус 100-тен көвүдевес деп бодап турар бис. Ындыг байдал бүгү чуртта болуп турар. 

 Кризис байдалы, садыглаашкынның, чоннуң херек кырында орулгаларының батканы бизнестиң чартыын тургузуп турар садыг-саарылгага багай салдарлыг болган. Мында сайгарлыкчыларның саны элээн эвээжээн. Ынчангаш аныяк бизнесменнерниң кайнаар күжүн угландырарын бо байдал көргүзүп турар. Ол дээрге көдээ ажыл-агый, көдээ ажыл-агый продуктуларын болбаазырадыры, тудуг, транспорт, харылзаа, иштики туризм база IT-технологиялар болгаш өске-даа бедик технологиялыг төлевилелдер-дир.  

 Сөс кадында, бо угланыышкыннарга эвээш хуулуг чээлилерни ап болур. База – ам-даа ийи чылдың үндүрүг дыштаныгазы бар. Бүдүрүлге болгаш инновация адырларынга бодунуң бизнезин эгелээр үе!  

 Бүдүрүлге секторунда эгелекчи чүүлдер улгатканын, бо чылдың түңнели-биле 6 хуу өскенин, сан-биле алырга, 458 болуп турарын демдеглекседим. Ынчалза-даа мону кичээнгейлиг сайгарып көөр апаар. Улус хөй кезиинде эгилде чок күрүне деткимчезин алыр дээш бүрүткедип ап турар. Ол чедиишкин эвес-тир. Ылаптыг бизнес-план болгаш күжениишкинниг ажыл херек! 

 Кайы-даа мергежилге ышкаш, сайгарлыкчы чорукка база өөренири чугула. Чүгле күрүне деткимчезиниң саң-хөө быралары чедишпес. 2017 чылда бис акша-хөреңги-биле холбашпаан механизмнерни кииреринче кичээнгей салыр бис: консультация бээри, өөредири, юридиктиг дузаламчы, продукцияны улаштыр шимчедири. Бо угланыышкынны Александр Владимирович Брокерт бодунуң конролюнга алырын диледим.  

 Эргим чаңгыс чер-чурттугларым! Бистиң республикага амыдыралдың дөзү көдээ ажыл-агыйда болгай. Мал ажылын мурнады көөрү Тываның Конституциязының 83 чүүлүнде быжыглаан. Биске мал ажылы чаңчылчаан ажыл-чорудуувус, а бөгүн ол кризис үезин улуг чидириг чокка ажып эртип алырының аргазы-дыр. 

 Агроүлетпүр сектору эки бурунгаарлаашкынны көргүзүп тур. Чогуур үезинде салдынган «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел үре-түңнелин берип турар. 2016 чылдың түңнели-биле көргүзүглерге үндезилээрге, көдээ ажыл-агыйның ниити продукциязының өзүлдезин 4,7 хуу кылдыр манап турар бис. Төлевилел бодунуң сорулгазын күүсеткен дээрзин демдеглээри чугула. Ооң бүдүрүлгелери республикага көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезин организастаарынга кластерлиг принципти тургузуп, көдээ суурларның сайзыралының даянгыыжы болган. Чаа чүүлдер ам-даа көстүп кээринге бүзүрээр мен. Ынчалза-даа тургустунган бүдүрүлгелерниң экономиктиг орулгалыын, турум чоруун хандырар дээш, ам-даа ажылдаарывыс чугула. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» республиканың брендизи болуп артар, аңаа дүүштүр ам шынар көргүзүглери дээш ажылдаар бис. 

 Агаар-бойдустуң янзы-бүрү «белектери», халаптары турбуже, 2016 чылда көдээ ажыл-агыйның мал ажылында чаңчыл болган эки көргүзүг-биле төндүрүп тур бис – мал бажы муң ажыр өскен. Ынчалза-даа бойдус биске немелде шылгалданы берди. Чылдың төнчүзү көдээ ажыл-агыйда дошкун болуп тур.  

 Сөөлгү 62 чыл хайгаарал соонда бир дугаар Бай-Тайга болгаш Барыын-Хемчиктиң черлерин метрден ажыг хар шып алган (ортумак деңнел 25 см). 7 айның нормазы хире хар чагган! 501 кыштагның 75-инче орук үзүлген. Онза байдалдар чурумун чарладывыс. 

 Эртер оруктарны аштаарынга бар-ла күштерни мөөңнеп чоруткан, коллегаларга дүрген дузазы болгаш алган хемчеглери дээш өөрүп четтирдим. Ылаңгыя Россияның ОБЯ-зының Тыва Республикада кол эргелелиниң, ТР-ниң хамааты камгалал болгаш онза байдалдар албанының коллективтери тускай өөрүп четтириишкинге төлептиг. Арга-арыг, орук ажылдакчылары карак кызыл ажылдаан. Ырак кыштагларда малчыннарга бүгү республика дузалажырынче далашкан. Тускай техниканы, волонтер бригадаларны – оларны хар туттуруушкундан хостап алыр дээш, шупту чүвени ынаар октаан.  

 Берге байдалда дузалажып, орук-чирик аштажып, акша чыып, гуманитарлыг дуза көргүскен чаңгыс чер-чурттугларымга сеткилимден өөрүп четтиргенимни илереттим.

 Четтирдим, чер-чуртташтарым!  

 Малчыннар мал-маганын өдекке тургузар ужурга таварышкан, чүге дизе кадарар кандыг-даа арга чок. Мал чеминиң чедишпезиниң чидиг айтырыы тургустунган. Бис байдалды дүрген өөренип көргеш, курлавырда 1 миллион 100 муң рубль онза байдалдарның уржуктарын чайладырынга четпес деп билгеш, көдээ ажыл-агыйның федералдыг яамызынче дилег киирген бис: ында чурум-дүрүм, кызыгаарлаашкыннарга чөрүштүр биске уткуштур кээп, Россияның Чазааның курлавыр фондузундан акша үндүрүп бээриниң шиитпири хүлээп алдынган.  

 Сөөлгү сургакчылаашкыным үезинде көдээ ажыл-агый сайыды Ткачев-биле ужуражыр аргалыг болдум. Ол чуртта фермерлерни болгаш кооперативтерни деткиири уламчылаар дээрзин бүзүретти. Ынчангаш мындыг берге үеде бистиң малчыннарывысты дуза чок арттырбаан. Бистиң сорулгавыс – ол дузаламчыны мал ажылынга чидириглер эвээш болур кылдыр ажыглаары. 

  Хүндүлүг коллегалар! 

 Владимир Владимирович Путин бодунуң айыткалынга мынча дээн: «Шапкын, нарын ХХI векте Россияның идегелдиг, быжыг туружун аныяк салгалда көрүп тур мен».

 Тывада, чоннуң 22 хуузу аныяктар, а уруглар-биле – 50 хуу ажыг болуп турда, Президентиниң ол чугаазы ажылывыска дорт удуртулга болур-дур. Бо күзүн соңгулда кампаниязының үезинде эргелеп-башкарылганы аныякшыдар, аныяктарга социал лифтилер тургузарының дугайында саналдар хөй-ниитиден кирип турган. Ынчангаш бодумнуң бирги Чарлыымга республика чазаанга аныяк удуртукчуларга 25 хуу квотаны быжыглаан мен.

  Күрүне албанының удуртур ажылдарынче ажык конкурс чарлаттынган турганын билир болгай силер. Документилерин 133 кижи киирген, шилилге турларны 90 кижи эрткен, курлавыр кадрларга 26 кижи арткан. Бо ажыл ам-даа төнмээн, ынчалза-даа чазактың чаа составынга удуртукчуларның аныяк салгалы 25 хуудан эвээш эвес, харын-даа оон көвей болурун чугаалаар апаар. Удуртур албан-хүлээлгелерде 35 хар чедир 8 аныяк кижи томуйлаткан, хостуг олуттар ам-даа бар.

 Аныяктарны ажылга тургузарының талазы-биле социал лифтилер деп адаар, билдингир системниг механизмнерни тургузары чугула, ол езугаар кижи бүрүзү төрээн республиказының чаагай чоруунга бодунуң идеяларын болгаш төлевилелдерин боттандырып шыдаар аргалыг болур.  

 Аңаа эки аргаларны болгаш боттуг бурунгаарлаашкыннарны чуртта киирип турар төлевилел башкарылгазы бээр. Шупту яамыларда төлевилелдер командаларынче эксперттер болгаш специалистер кылдыр үстүкү курстарның студентилерин, аныяктарның хөй-ниитичи база политиктиг лидерлерин чалаар. Маңаа олар команданың сорулгаларын шиитпирлеп шыдаар арга-шинээн көргүзерлер.  

 Бөгүн «Аныяктар Чазаа» болгаш «Аныяктар Парламентизи» дээн ышкаш дөмейлешкек органнарның эде көрүүшкүнү херек дээрзи илдең. Аныяктар чазааның составынче төлевилел ажыл-чорудулгазынга киржилгеден түңнеп киирер. Аныяктар парламентизиниң кежигүннери езулуг соңгулда кампаниязын эртип, соңгукчулар мурнунга боттуг төлевилелдерин камгалаар ужурлуг.  

 Анаа эскертинмес-даа бол, аңгы-аңгы адырларда аныяк специалистерниң үлүү чайгылыш чок өзүп турар. Чижээ, кадык камгалалында – эмчилерниң барык чартык кезии 35 хар чедир. 24,5 хуу аныяктар күрүне албанында. Бисте хөй кезии аныяктар болуп турар коллективтер бар. Чижээ, күрүне ачы-дузалары чедирер хөй адырлыг төптерде. Аныяктарның бизнес идепкейи өзүп турар. 2011 чыл-биле деңнээрге, аныяк сайгарлыкчыларның саны 20 хуу өскен. Бөгүн салгалдарның солчулгазы өөредилге адырында идепкейлиг чоруп турар. Албан черлериниң удуртукчулары ол дугайында шыңгыы боданып, аныяк кадрларны өөредир ажылды чогумчалыг тургузары чугула.

 Оралакчым Дамба-Хуурак Анатолий Партизановичиге аныяк специалистерниң янзы-бүрү стажировкалар эрттиреринге болгаш мергежилин бедидеринге тода системаны ажылдап кылырын база хандырып киирерин дагзып тур мен. 

 Ниитизи-биле аныяктар политиказының дугайында чугаалап тура, чазактың «аныяктар активи» боду төлевилелдерниң солун портфелин хевирлептеринге бүзүрээр мен. Аныяктарның чогаадыкчы чоруу-биле маргылдаалажыры берге. Ынчалза-даа чамдык талаларны онзагайлаары чугула деп санаар-дыр мен. Аныяктарның сайгарлыкчы чоруу, инновациялар ажылдап кылырынга киржилгези, спорт болгаш амыдыралдың кадык овур-хевири, волонтер шимчээшкинге эгелекчи чоруктары идепкейлиг бурунгаар шимчедилгени негеп турар. 

 Хөй националдыг патриотчу кижизидилгениң хөй-талалыг бүгү системазын «Тыва – эрес-дидим чоруктуң девискээри» деп чаңгыс комплекстиг төлевилелче каттыштырарын саналдаар-дыр мен.

  Бис, Россияның Маадыры, камгалал сайыды Сергей Кужугетович Шойгунуң чаңгыс чер-чурттуглары патриоттуг ажылдың канчап лидерлери болбас деп бис? Кадеттерни, аныяк армейжилерни, шериг-патриоттуг, спортчу, культурлуг организацияларны чаңгыс улуг шимчээшкин кылдыр каттыштырар ужурлуг бис. Ынаар хөй-ле бөдүүн ажы-төлдү, чүнү-даа мурнай, кудумчудан уругларны хаара тудар. Уруглар уругларга, аныяктар аныяктарга үлегер боор ужурлуг. Республика девискээринге уругларның чайгы бүгү-делегей лагерин тургускаш, аңаа слеттар, маргылдаалар, ээлчеглер организастаары чугула. 

 Патриотчу клубтар, шеригже кыйгыртаннар хүнүн, Тураскаалдың чырыткызын, Тиилелгениң волонтерларын, аныяк армейжилер шимчээшкинин, дилээшкин отрядтарын, зарницаларны, походтарны, хову лагерьлерин, бо бүгүнү чаңгыс-аай системаже каттыштырып алыры чугула. Бо системниг ажыл Төрээн чуртунга ынакшыл, чонунуң мурнунга хүлээлге, ат-алдар, эрес-дидим, төлептиг, шынчы чорук, сырый каттыжыышкын деп билиишкиннерге үндезилеттинген мөзү-шынар баазазын бээр.  

 Бистиң сорулгавыс – ол шимчээшкинни организастаарынга дузалажыры. Моон соңгаар, чылдан чылче, ол Сибирь регионнарынче, ниити Россияже калбарып тарай бээр. Кожа регионнарның удуртукчуларының деткимчези-биле «Сибирь – эрес-дидим чоруктуң девискээри» деп ниити бренд адаа-биле уругларның, элээдилерниң патриотчу слеттарын улаштыр-улаштыр эрттирип болур бис. 

 Тус чер органнары ээн турар бажыңнарны болгаш подвалдарны патриотчу клубтар кылырынга халас дамчыдып бээр болза, патриотчу кижизидилгеге оларның эки салыышкыны болур. 

 База бир солун болгаш херектиг угланыышкын – чер-чуртун өөренири (шинчилээри). Ол кижизидикчи болгаш өөредикчи бедик аргалыг. Төрээн чуртунга ынакшыл тодаргай утка-биле, төрээн бажыңынга, чериниң бойдузунга, төөгүзүнге ынакшыл-биле долдунган болур ужурлуг. Бо ажылды биче чаштан чорудары чугула. Ынчан бис чогаадыкчы кижилерниң салгалын өстүрүп алыр бис. Ол ажылдың арга-хевирлери уругларга сонуурганчыг, хандыкшылдыг болурун барымдаалаар. Хөй уругларны флеш-моб хевири каттыштырып болурун билир мен. Ынчалдыр чоокта чаа төрээн дылынга шүлүктерниң номчулга мөөрейи эрти.  

 Онза кичээнгейге база бир угланыышкын – ажылчын мергежилдерниң ат-алдарын бедидери. Күш-ажылдың кижизи, бодунуң херээниң мастери – ол чуртталгада ажылдап ап болур эң бедик ат. Бөгүн ортумак профессионал өөредилге системазынга бедик эрге-байдалды эгидери тоң чугула. 

 Мен-даа, бүгү республика-даа Кызылдың уран чүүл колледжиниң сургуулу, «Аныяк профессионалдар» IV Национал чемпионадының хүлер призеру, Россияның «Даш-биле ажылдың херээ» Национал шилиндек командазының кежигүнү Анай-оол Енданның чедиишкиннеринге чоргаарланып турар. Ол Финляндияга өөредилге-белеткел чыылдазын эрткен, ам Каттышкан Араб Эмираттарга профессионал мергежилдиң делегей чемпионадынга киржиринге белеткенип турар. Ол чедиишкин – арткан уругларга эки үлегер.  

 Мээң бодалым-биле келир үениң ажылчын аныяктарынга каттыштырылга четпейн турар ышкаш. Чижээ, техникумнар болгаш колледжтер сургуулдарындан «Ажылчын аныяктар» деп хөй-ниити шимчээшкини. Ындыг шимчээшкин эвээш дизе, ийи сорулганы күүседир: аныяктарның ажыл чок чоруун эвээжедир болгаш оларны спортче хаара тударын база хамааты идепкейин таварыштыр ажылчын аныяктарның бир онзагай субкультуразының тургустунарынга дузалаар.  

 Аныяктар – чаңгыс аай эвес хүрээлең дээрзин барымдаалавас болза хоржок. Ылаңгыя амгы калбак интернет, аңгы-аңгы идеологтуг бөлүктерниң болгаш субкультураларның социал четкилерде идепкейиниң байдалдарында. Бот-бодунга удурланышкак медээлер диргелип турда, бис аныяктарывыстың угаан-медерелинге, чүректеринге мөзү-шынарны быжыглаар ужурлуг бис. Ол совет үеден келген кыйгырыг эвес, а хүннүң чугула айтырыы. 

 Аныяктар төлевилелдери-биле ажылдың таарыштырылгазын Чазак Даргазының оралакчызы, аныяк удуртукчуларның Максим Викторович Тунев баштаан командазынга дагзып тур мен. 

  Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым!  

 Чазактың чаа структуразында чугула угланыышкынныг Националдар херектериниң талазы-биле агентилелди тургускан бис. Националдар аразынга тайбыңны болгаш чөпшээрежилгени кадагалаарының ажылы системниг үндезинге чоруттунарын күзээр-дир мен. Ооң удуртукчузу Вера Николаевна Лапшакованың чогаадыкчы бүдүжүн билир болгаш, оон солун, бурунгаар көрүштүг шиитпирлерни, төлевилелдерни манаар-дыр мен.

 Удуртукчунуң планнарында Тыва Республиканың чоннарының Ассамблеязынга аныяктар одуруун тургузар дээнин билир мен. Ол эгелекчи чорукту, хамааты ниитилелдиң өске-даа эгелээшкиннерин деткиир бис. 

 Хүндүлүг чаңгыс чер-чурттугларым! Бөгүн кылып турар бүгү-ле чүүлдеривис, чүү дээш чурттап чоруурувус – ол бистиң уругларывыс. Аныяктарның өөредилгезинче, кадыкшылынче, культуразынче улуг салыышкынны кылыр апаар бис. Ол бистиң – эрге-чагырганың, ниитилелдиң, бизнестиң ниити сорулгазы. Төрээн чуртувустуң салым-чолу дээш сорулгавыс болгаш харыысалгавыс. Бис оларга бодунуң күжүнге, арга- шинектеринге бүзүрелдиг болурунга дузалаар, төрээн республиказынга, чуртунга, бодунуң ужур-дузалыын, арга-шыдалдыг болурунга бүзүрелди быжыктырар ужурлуг бис. Ынчангаш 2017 чылды Аныяктарның бот-идепкейиниң чылы кылдыр чарлаарын саналдадым. Аныяктарның үнүн дыңнап, оларның бурунгаар чүткүлүн деткиилиңер!

 Кичээнгейиңер дээш четтирдим!