ШОЛБАН КАРА-ООЛ: Сорулга – «Тывага бүдүрген» садыг демдээ тергиин шынарга чүс хуу болгаш доктаамал магадылалды бээрин чедип алыр

 «Туран» сыын ажыл-агыйының продукциязы «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң делгелге-ярмарказынга келгеннерниң сонуургалын болдурган.

 Сыын ажыл-агыйы ийи дугаар чыл киржип турар. Бо чылын элээн каш чаа продукцияны делгээн. Хеңмелээн сыын эъди, Бии-Хем кожуунда Елькин ключ деп черден үндүр каскан «Сыын» ижер суг, сыын ханындан кылган бальзамның ийи хевири. Технолог Николай Баян-оол бальзамның шынарларының болгаш ажыглалының дугайында делгереңгей тайылбырны берген. Бо ажыл-агыйның продукциязы Моолдан аалчыларның кичээнгейин хаара туткан. 

 Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол Моолдуң барыын үш аймаандан келген коллегалары-биле делгелге-ярмарканы көргеннер. Бүдүрүлге технологиязын база белен продуктуларны садып-саарарын сонуургааннар.  

 Тыва сайгарыкчылар сүт продукциязы, чаа эът, национал чемнер, колдуунда белен кылдыр кылган чемнер, варенье, дузаан чемнер дээш, өске-даа чүүлдерни делгээн. Тыва аъш-чемнер, алгы-кештен идик-хептер, барааннарның болгаш ачы-дузаның ийи чүс ажыг хевирлери мында делгеттинген, а чоннуң хереглели улуг дээрзин, узун оочурлар херечилээн. Эрткен чылдарга деңнээрге барааннарның шынары экижээнин, Тываның Экономика яамызы демдеглээн.

 Бо чылдың октябрь 25-те байырлыг ажыдыышкынын эрттирген, Улуг-Хем кожуунда «Тыва-ангор» цехтиң ангор чүңүнден аргаан аржыылдары, моюн ораарлары, бөрттери, хол-хаптары төлептиг черни ээлээн. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелиниң дузазы-биле бодунуң күзелин боттандырганын сайгарлыкчы онзалап демдеглээн.

 «1 млн. 800 муң рубль түңнүг грант деткимчезин алдым. Амгы үеде цехте 5 кижи хаара туттунган, бажыңда ажылдыг мастерлеривис база бар. Чаңгыс ай дургузунда 40 хире чүң аржыылдарны аргааш, кожуунувуста садып-сайгарган бис. Өске кожууннардан чагыглар база бар. Ярмаркада садып алыкчылар колдуунда караңгы өңнүг аржыылдар айтырар-дыр, чүгле каш санныг аржыыл эккелген улус бис, оларны дораан садып апарды» - деп, «Тыва-ангор» мини-цехтиң директору Нина Кырлыг-Кара чугаалаан.

  Шагаан-Арыгдан «Ногаан» көдээ ажыл-агый бүдүрүлге кооперативиниң продукцязы «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилелдиң ачызында хөйге билдингир апарып, нептерээн. Оларның ыштаан балыын, доңурган каттарын, тоорук болгаш мөөгүзүн найысылалдың садыгларында көрүп болур. Бүдүрүлгеде тос кижи ажылдап, боттары балыктап, каттап-тооруктап турар. Оон аңгыда чондан база кат, тоорукту хүлээп алырын чурумчуткан. 

 Сайгарлыкчы Евгения Ооржактың «Чаагай» кондитерскаязындан тыва чигирзиг чемнер сонуургалды болдурган. Ооң бодап алганы ажыл-чорудулгазы хөй чарыгдал чок болганын сайгарлыкчы чугаалаан. Бизнести эгелээрде бодунуң хөреңгизи-биле эгелээн: херек продуктулары, дериг-херекселди, хаптаар саваны база оран-саваны боду төлээн. Аар эвес өртектиг, шынарлыг кондитер кылыглары чагыкчыларның үнелелин чаалап алган болгаш, бүдүрүлге шуудуп бар чыдар. Ийи-чаңгыс азы мөөңү-биле алыр чагыглар-биле ажылдап турар. Хүнде 15 хире кил аңгы-аңгы шоколадтарны кылыр. Амданнары – бир тускай, а кол чүүл - ажыктыг. Чүге дизе, оларны кандыг-даа химиктиг холуксаа чокка, арыг тыва холумактар-биле кылып турар.

 Садып алыкчыларга Тожунуң балыы, Каа-Хемниң дузаан чемнери, Мөңгүн-Тайганың эъди билдингир. Мөңгүн-тайгажылар төлевилел эгелээнинден бээр киржип турарлар. Ооң мурнунда анаа-ла хаптааш садып турган болза, бо чылын тускай саваларда хаптап эгелээни онза. Чүгле мөңгүн-тайгажыларда эвес, өске кожууннарда бүдүрүлгелер шапкынчааны демдеглеттинген.  

 Республиканың удуртукчузу болгаш Моолдан аалчылар делгелге-ярмарканың киржикчилеринге байырны чедирген. «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» төлевилел дөрт чыл иштинде ажылдааш, бодунуң түңнелдерин берген – кызылчылар болгаш республиканың чурттакчылары экологтуг арыг, таарымчалыг өртектерлиг аъш-чем аймаан садып алыр апарган. Моол делегация оларда база ындыг хевирлиг төлевилелдер барын чугаалааш, тыва продукцияны онзалап демдеглээн. Убсанур аймактың губенатору Д. Батсайхан Тыва бурунгаар хөгжүп, шын орукта чоруурун айыткан. 

 «Бистиң республиканың аалчылары тыва барааннарның кол ылгавыры – ооң экологтуг аарыында деп, демдеглээнинге чоргаарландым! «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» делгелге-ярмаркада ам база чаа чүүлдер көстүп келгени өөрүнчүг. Бии-Хемниң сыын ажыл-агыйының эм шынарлыг продукциязын, «Норбунуң» хаптаан тыва далганын, Эйлиг-Хем сумузундан ангор өшкү чүүлден аргаан хептерни, Чаа-Хөлден «Ажыг-Суг» аржааны макталга төлептиг. Аңгы-аңгы кожууннарның эът болгаш сүттен кылган янзы-бүрү чемнери! Күрүне деткимчезиниң ачызында, дөрт чылдың иштинде, чаңгыс чер-чурттугларывыс чаа бүдүрүлгелерни ажыткан, суурларның 238 төлевилелдерин боттандырган. «Тывага бүдүрген» деп бараан демдээ тергиин шынарга чүс хуу болгаш доктаамал магадылалды берген турарын чедип алыры - сорулга ол» - деп, Тываның Баштыңы Ш. Кара-оол демдеглээн.

  «Чаңгыс суур – чаңгыс бүдүрүлге» губернатор төлевилелин дөрт чыл иштинде боттандырганының түңнелинде, ол регионну хөгжүдериниң дээштиг арга-хевири, республиканың хоорай, суурларында чаа бүдүрүлгелерниң тургустунарынга, бар бүдүрүлгелерни делгемчидеринге идиг болганын демдеглээн. 

 2013-2016 чылдарда суурларда 238 төлевилелдер боттанган. Амгы үеде республиканың муниципалдыг тургузугларында 160 төлевилел ажылдап турар. 

 Төлевилелдерни ниитизи-биле 1 203,1 млн. рубльге дөрт чыл иштинде акшаландырган, ооң иштинде: федералдыг бюджеттен – 372,3 млн. рубльге (30,9%); 

 республика бюджединден – 618,9 млн. рубльге (51,4%); 

 тус чер бюджединден - 13,1 млн. рубльге (1,1%), боттуң акша-хөреңгизи-биле – 198,8 млн. рубльге (16,5%).

 Немелде 1750 ажыг ажылчын олуттарны тургускан.

 622,3 млн. рубль акша ниити хемчээлдиг продукцияны бүдүрген, 2016 чылдың 9 айында – 151,9 млн. рубльге. 

 Төлевилелдиң киржикчилери 39,3 млн. рубль түңнүг үндүрүглерни болгаш чыылдаларны төлээн, бюджеттен дашкаар фондуларже –35,4 млн. рубль дадывырны киирген.

 Губернатор төлевилелиниң күүселдези 2012 чылга деңнээрге, республикада үлетпүр бүдүрүлгезин көвүдеткен:

 - колбаса кылыгларын 55,9 хууга; 

  - минералдыг сугну 2,8 катап; - чалаң сүттен продукцияны 67,6 хууга;

  - эъттен чартык фабрикаттарны 50,5 хууга;  

 - балык болгаш балык продуктуларын 10,2 хууга; 

  - макарон кылыгларын 41,1 хууга.