2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчет

2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазы республиканың экономиктиг болгаш социал хөгжүлдезин дүргедедириниң, бистиң хамаатыларывыстың амыдыралының шынарын бедидериниң, болбаазырадылга бүдүрүлгезин экижидери-биле чергелештир ажыл-агыйны сайзырадырының, энергияның аажок чедишпес чоруунуң болгаш транспорт инфраструктуразын сайзырадырының айтырыгларын шиитпирлээриниң, ажылдаар чаа-чаа олуттарны тургузарының, сайгарлыкчы чорукту деткиириниң талазы-биле сорулгаларны шиитпирлээринче угланган.

2012 чыл дыка хөй чүүлдер талазы-биле сураглыг болган. Бирги ээлчегде, аңгы-аңгы деңнелдиң эрге-чагыргаларын хевирлеп тургузары-биле. Март айда Россияның Президентизиниң соңгулдалары болган, федералдыг чазактың составы көскүзү-биле чаарттынган. Республиканың дээди албан-дужаалдыг кижизин катап томуйлаан, Чазактың составында чаа тургузуглар көстүп келген: Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилел тургустунган, ол бистиң кол сорулгавыс уругларны камгалаар херекке кол күүседикчи болур ужурлуг. Информатизация болгаш харылзаа яамызы тургустунган. Ооң кол сорулгазы—эрге-чагырганың болгаш ниитилелдиң амгы үедеги бедик технологтуг коммуникациязының инфраструктуразын: электроннуг чазакты тургузары.

Тус чер эрге-чагыргазының улуг хемчээлдиг чаартылгазы болган. Күзүн 80 ажыг муниципалитеттерге соңгулдалар эрткен. 2011 чылдың декабрьдан эгелээш 1340 депутат мандат алган. Сөөлгү каш чылда бир дугаар кожууннар хуралдарын соңгукчуларның дорт, чажыт бадылаашкынының аргазы-биле хевирлеп тургускан. Чоннуң бүзүрели алдынган. Кол сорулга — муниципалдыг эргелеп-башкарылганың: суму деңнелинден эгелээш кожууннуң эргелел органнарынга чедир тургузуун шалыпкын тургузары. Томуйлаттынган удуртукчуларның кайы хире дээштиг ажылдаарындан суурларның, хоорайларның, ниитизи-биле республиканың салым-хуузу болгаш хүн бүрүдеги амыдыралы хамааржыр.

2012 чылда Тыва Республиканың социал-экономиктиг хөгжүлдези 2011 чылдаазынга деңнээрге, өзүлде темпилиг болган. Республикага социал ужур-дузалыг болур чуртталга шөлдерин ажыглалга киирери 3092 дөрбелчин метрге азы 2011 чылдаазынга деңнээрге, 5,9 хуу өзүлделиг болган. Хереглел рыногу үүрмектеп садыглаашкынның 4,8 хуу, чурттакчы чонга чедирер төлевирлиг ачы-дуза — 7,3 хуу өзүлделиг болганы-биле чогумчалыг болган. Темпиниң дүргедээринге кижи санынга онааштыр акша орулгазының 6,2 хуу, айда ортумак ажыл төлевириниң—15,4 хуу өскени ужур-дузалыг болган.

Боттуг секторга байдалды чавырылдырар болгаш 2011 чылдың көргүзүглерин кудулатпайн баар арга тургустунган. Чижээ, үлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизин 2012 чылда 100,9 хуу, көдээ ажыл-агыйга продукция бүдүрүлгезиниң хемчээлин 5,5 млрд. рубльге чедирген, 2011 чылдың деңнелинге хамаарыштыр 0,8 хуу өзүлдени чедип алган, пассажир аргыштырылгазының өзүлде темпизи 100,2 хуу болган.

2012 чылда чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирерин 2011 чылдаазынга деңнээрге, 5,9 хуу азы 3,1 муң дөрбелчин метрге өстүрген, үүрмектеп садыглаашкынны—5 хуу, чонга төлевирлиг ачы-дузаны—7,3 хуу өстүрер аргалыг болган бис. Көдээ ажыл-агый продукциязының хемчээли эрткен чылдың деңнештирген өртээнге 5,5 млрд. рубль болган. Кол капиталга инвестициялар 11 млрд. рубль четкен болгаш 1,3 катап өскен.

Экономиканың боттуг секторунда чогумчалыг чүүлдер чурттакчы чоннуң амыдыралының деңнелин бедидеринге салдарлыг болган. 2012 чылда республикага ажылдакчыларның айда ортумак ажыл төлевири 22570,8 рубль болуп, 2011 чылдың деңнелинге 15,4 хуу өзүлделиг болган. Чоннуң акша орулгазы бир чурттакчыга хамаарыштыр 6,2 хуу өскен болгаш 11647,7 рубль четкен. Ажылы чок кижилерниң ниити саны 1,3 муң кижиге кызырылган болгаш 22 муң кижи четкен, ажылы чок деп бүрүткеткеннерниң саны 6 муң кижи болуп турар. 2012 чылда Тываның хоорайларының болгаш кожууннарының Чонну ажылга хаара тудар төптерин дамчыштыр 15270 кижини ажылга тургускан, олардан 10356 кижини түр болгаш хөй-ниити ажылдарынга, 4900 кижини доктаамал ажылдарга киирген.

2012 чылда Тыва Республиканың Чазааның ажыл-чорудулгазынга чугула черни Россия Федерациязының Президентизи Д.А. Медведевтиң 2011 чылдың декабрь 22-де Россия Федерациязының Федералдыг Хуралынга Айыткалында салдынган сорулгаларның күүселдези болгаш Россия Федерациязының Президентизи В.В. Путинниң 2012 чылдың май 7-де №596-606 Чарлыын боттандырар талазы-биле ажылдар ээлээн.

«Күрүнениң үр хуусаалыг экономиктиг политиказының дугайында» Чарлыкты күүседиринге дүүштүр Тыва Республикага инвестиция байдалын экижидер талазы-биле чөвүлелди тургускан, девискээрге инвестицияның чогумчалыг байдалын хандырары-биле Тыва Республиканың күүсекчи эрге-чагырга органнарының ажыл-чорудулгазының стандартын ажыглаарының талазы-биле «орук картазын» ажылдап кылган.

Амгы үеде республикада улуг-улуг чеди инвестиция төлевилелдери күүсеттинип турар: «Кызыл-Таштыгда полиметалл рудазының чыдар черин шиңгээдири», «Ак-Сугнуң чес-порфирий чыдынын шиңгээдири», «Тарданның алдын руда чыдынын шиңгээдири», «Кызыл—Чадаана» бедик вольтулуг электри шугумун тудары», «Межегейниң хөмүр-даш чыдынын шиңгээдири», «Улуг-Хемниң хөмүр-даш чыдынын шиңгээдири», «Тыва Республиканың минерал-чиг эт баазазын шиңгээдири-биле холбаштыр Кызыл—Курагино демир-орук шугумун тудары». Ол төлевилелдерни күүседип келген бүгү үезинде инвестицияларның ниити хемчээли 150 млрд. рубль болган.

Улуг-улуг төлевилелдер-биле ажылдап эгелээн үеден бээр (2008-2012 чылдар) компаниялар 13,2 млрд. рубль инвестицияларны салган, олардан 2012 чылда — 4,7 млрд. рубль ажыг. 2012 чылда бүгү деңнелдерниң бюджеттеринче үндүрүг киирилделерниң түңү 324,5 млн. рубль болган, ол дээрге 2011 чылдаазынга (141,16 млн. рубль) деңнээрге, 2 катап хөй.

2012 чылдың августа «Тардан Голд» КХН Тардан деп черге алдынны үлетпүр аргазы-биле казып тывар фабриканы ажыглалче киирген. Полиметалл рудазының Кызыл-Таштыгда чыдар черинге болбаазырадылга фабриказын тударының талазы-биле кол-кол ажылдарны «Лунсин» КХН күүсеткен, амгы үеде дериг-херекселдерни салып турар. «Межегей хөмүр-даш» КХН хөмүр-даш казып тывар комплекстиң тудуун төлевилээр ажылын доозарының кырында келген.

Инвестор компаниялар-биле күрүнениң болгаш хуу черлерниң кады ажылдажылгазының дуга­йында дугуржулгаларга дүүштүр чамдык социал хүлээлгелерниң күүселдези боттанып турар. 2012 чылда олар чурттакчыларга болгаш организацияларга 3,75 млн. ажыг рубльдиң деткимчезин көргүскен. Инвестор компанияларның бүдүрүлгелеринге ажылдаар олуттарны чагыырын боттандырып турар, тус черниң 800 ажыг ажылчыннарын болгаш специалистерин ажылга киирген.

Тыва Республика биле Москва облазының аразында садыг-экономиктиг, эртем-техниктиг болгаш культурлуг кады ажылдажылганың боттаныышкыны-биле холбашкан инвестицияларны көвүдедириниң боттуг аргалары тывылган. Мал согар, эътти болбаазырадып кылыр болгаш ону доңурар талазы-биле кады бүдүрүлгелерни тургузарын дугуржуп турар. «Каа-Хем суурга спорт-культура төвүн тудары» болгаш «Этнокультурлуг «Алдын-Булак» турисчи комплекс» деп төлевилелдерни Красноярскиге болган IX экономиктиг шуулганга делгээн.

Кожууннарның девискээр планнаашкынының схемазын ажылдап кылыры республикада дооступ турар, чуртталга бажыңнарының тудуунуң талазы-биле планнарны күүседир талазы-биле ажылдар чоруп турар.

Чуртталга болгаш коммунал ажыл-агый. 2012 чылда ниити шөлү 55,5 муң дөрбелчин метр 698 квартира туттунган, ол 2011 чылдыынга деңнээрге, 5,9 хуу хөй болуп турар, а Россияда чуртталга бажыңнарын ажыглалга киирериниң темпизи 104,7 хуу болган. Чурттакчы чон боттарының, чээп болгаш субсидияга алган акша-хөреңгизиниң күсели-биле чуртталга байдалдарын экижидип, ниити шөлү 49,7 муң дөрбелчин метр 570 квартираны туткан, ол дээрге туттунган чуртталга бажыңнарының 89,7 хуузу болур.

Чуртталга байдалдарын экижидери-биле аңгы-аңгы категорияның хамаатыларынга 2012 чылда 700 млн. ажыг рубльди тускайлаан. Бустур четкен чуртталга фондузундан хамаатыларны көжүрериниң адрестиг программазын езугаар ниити шөлү 1,36 муң дөрбелчин метр 3 бажыңны ажыглалче киирген, 44 өг-бүле азы 190 кижи чуртталга байдалын экижиткен.

2012 чылда өскүс чаштарга, ада-иезиниң хайгааралы чок арткан, а ол ышкаш хайгааралда (азыралда) турар, быжыглаттынган чурттаар чери чок уругларга 66,8 млн. рубль түңнүг федералдыг субсидияны тывыскан, ооң 40 млн. рублин республика бюджединден акшаландырган. 105 өскүс чаштарны чуртталга бажыңнары-биле хандырган.

2012 чылда 1580 млн. ажыг рубльге 304 ипотека чээлизин тывыскан.

Тыва Республиканың Чазааның «Тыва Республиканың девискээринге боттарының хереглелдеринге арга-арыгның өзүмнерин садыглажырының керээлериниң талазы-биле хамаатыларның чамдык категорияларынга ставкаларны тургузарының дугайында» доктаалы 2009 чылдың июньдан бээр күүсеттинип келген. Ооң күүселдезинге дүүштүр маадыр иелерге, хөй уруглуг өг-бүлелерге болгаш инвалид уруглуг өг-бүлелерге, 1,2 бөлүктүң инвалидтеринге, дайын хоочуннарынга болгаш дайын хөделиишкиннериниң киржикчилеринге, Тыва Республиканың алдарлыг ажылдакчыларынга хуу чуртталга бажыңын тудуп алырынга ыяшты чиигелделиг өртек-биле 170 кубометр хемчээлге садып турар.

2012 чылда хуу чурттакчылар ниити шөлү 55 муң дөрбелчин метр 560 чуртталга бажыңнарын тудуп алганнар. Чуртталга бажыңын тударынга чиигелделиг ыяш аажок негеттинип турар. Эрткен чылын ону чиигелделиг өртек-биле (бир кубта 8 рубльге) 518 кижи садып алган, ооң ниити хемчээли 51,6 муң куб четкен (ыяшты чиигеткен өртек-биле садып эгелээн баштайгы чылда 17 муң куб турган). Хуу тудугну деткиириниң ол хевири эки талазын көргүзүп, сөөлгү дөрт чыл дургузунда 1465 бажыңнар туттунган. Ол ажылдың ажыктыг талазын барымдаалааш, чиигелделиг бир кижиге ыяшты 170 кубометр турганындан 250 куб чедир өстүрген.

2012 чылда 503 хамаатыга 67,5 муң кубометр ыяшты тускайлаан (2011 чылдаазынга деңнээрге, 31 хуу хөй), ооң иштинде хөй уруглуг 193 өг-бүле кирген.

Тудугга кылдынган ажылдарның хемчээли 2,5 млрд. рубль болган, ол 2011 чылдың деңнелинден 2,2 хуу хөй. Капитал салыышкыннарже 1,6 млрд. рубльди шилчиткен, 2011 чылдаазы-биле деңнээрге, 7,6 хуу хөй.

6 объект ажыглалче дужааттынган: Шагаан-Арыг хоорайда эштир бассейн, Каа-Хем суурда суг дамчыдар коллектор (1-ги ээлчээ), Ак-Довурак хоорайда футбол шөлү, Тываның күрүне университединиң кадыкшылга-күш-культура комплекизинде бассейн, Кызыл хоорайның чөөн талазында 120 квартиралыг чуртталга бажыңы, өртке удур демисел депозу.

Шилчип келген болгаш чаа туттунган 10 объектиниң тудуу уламчылап турар: Каа-Хем суурда футбол шөлү, Бай-Хаак суурда спорт төвү, Хову-Аксы суурда котельнаялыг чылыдылга четкизи, Сарыг-Сеп суурда 140 олуттуг уруглар сады, Спутник микрорайонда 120 квартиралыг чуртталга бажыңнары, 280 оруннуг ийи уруглар сады, уругларның кадыкшылын эгидер төп болгаш божудулга төвүнге немелде тудуг, Кызылда №3 школаның чер шимчээшкининден камгалалы.

«2009-2014 чылдарда Россия Федерациязының чер шимчээшкининге айыылдыг черлериниң чуртталга бажыңнарының, кол-кол объектилериниң болгаш амыдырал хандырылга системаларының туруштуг чоруун бедидери» федералдыг тускай сорулгалыг программазының хемчеглерин күүседири-биле 2012 чылда федералдыг бюджеттен 322,58 млн. рубльди шилчиткен.

Чер шимчээшкининиң уржуктарын чайладыры-биле септелге ажылдарын 257 объектиге 334,7 млн. рубльге кылган, оларның иштинде муниципалдыг өнчүге — 290 млн. рубльге, республика өнчүзүнге — 44,7 млн. рубльге.

2012 чылда республикага тудуг материалдарының бүдүрүлгезин «Жилье» КХН-ниң, «Адарон» КХН-ниң, «Восток» КХН-ниң организациялары боттандырып келген.

«Жилье» КХН-ниң демир-бетон кылыглар бүдүрер цеги 2012 чылда 4,9 млн. кубометр чыылда демир-бетон кылыгларын бүдүрген, ону 2011 чылдаазынга деңнээрге, 44,2 хуу хөй. «Адарон» КХН-ниң керамиктиг тууйбу бүдүрер заводу 4,5 млн. тууйбуну бүдүрген. 2012 чылда бажың тавааның блоктарын 2,5 муң дөрбелчин метрни бүдүрген, ооң иштинде «Восток» КХН 1,6 муң кубометрни бүдүрген.

Тыва Республикада коммунал ажыл-агыйның 44 организациялары ажылдап турар, ооң иштинде 5 муниципалдыг тургузуглар суг алыр колонкаларны ажаар-тудар 5 организацияны 2012 чылда тургускан.

Чуртталга фондузун эргелеп-башкарар болгаш оларның-биле ажылдаар 20 эргелел компаниялары, бажыңнар ээлериниң 44 эштежилгелери ажылдап турар.

Республиканың «2012-2013 чылдарда Тыва Республикага коммунал инфраструктуразының системаларын чаартырының комплекстиг программазы» тускай сорулгалыг программаны күүседири-биле холбаштыр «Каа-Хем суурга канализация коллектору» деп объектини болгаш «Кызыл хоорайга суг аксыр коллекторну» тударын 2012 чылда уламчылаан.

59,2 млн. рубль түңге хөй квартиралыг чуртталга бажыңнарының капитал септелгезин кылып чоруткан.

Чурттакчы чонну эки шынарлыг ижер суг-биле хандырар сорулга-биле республиканың көдээ суурларында 21 суг колонкаларын 2,8 млн. рубльге септээн.

Ак-Довурак хоорайда суг дамчыдылгазын 9,9 млн. рубльге септеп дооскан, №1 болгаш 3 котельнаяларын чаарткан, Сукпак суурга ниити узун дурту 2,05 муң метр соок суг хандырылгазын болгаш чылыдылга четкилерин капитал септээн.



Yлетпүр болгаш энергетика. 2012 чылда үлетпүр бүдүрүлгезиниң хемчээли 7617 млн. рубль четкен болгаш 2011 чылдыынга деңнээрге, 2,3 хуу көвүдээн. Yлетпүр бүдүрүлгезиниң индекизи 100,9 хуу болган, бо таварылгада ажыктыг казымалдарны казып тыварының индекизи Россияның ортумак деңнелинден 1,3 хуу ашкан, болбаазырадылга бүдүрүлгезиниң индекизи 105 хуу болган, Россияның ортумак деңнелинден ашкан. Yлетпүр бүдүрүлгезиниң тургузуунда ажыктыг казымалдар 46,7 хууну ээлеп турар, болбаазырадылга бүдүрүлгези—17,5 хуу, электри энергиязын, газты болгаш сугну бүдүрери болгаш хуваары—35,8 хуу болуп турар.

Алдын казып тыварының хемчээли эрткен чылдыынга деңнээрге, 25,9 хуу өскен, ол өзүлде «Тардан Голд» КХН-ниң фабриказының ийиги ээлчээн ажыглалче кииргениниң күсели-биле болган.

Хөмүр-даштың Межегей чыдынының төлевилели болгаш геология-шинчилел ажылдары эгелээн, төлевилелдиң күүселдези 2013 чылда эгелээр.

Чылыг энергиязының бүдүрүлгезиниң хемчээли 1464 муң Гкал чедип, «Хову-Аксы чылыдылга» КУБ-туң чылыг бүдүрүп үндүрериниң эвээжээнинден «Шагаан-Арыг чылыдылга» КУБ-туң бүдүрүлгени эвээжеткенинден 0,4 хуу кызырылган. Байдалды экижидери-биле Улуг-Хем кожууннуң Хайыракан суурга модульдуг үш котельнаяны ажыглалче киирген. Ол сорулгаларга 29,6 млн. рубльди үндүрген.

Энергетикада байдалды чогумчалыг болдурары-биле техниктиг даалгалар тургустунган болгаш 2018 чылга чедир үеде Тыва Республиканың электри энергиязының перспективтиг сайзыралының схемазын болгаш программазын ажылдап кылырын организастаан. Ак-Довурак, Шагаан-Арыг хоорайларда болгаш Чаа-Хөл суурларда котельнаяларны чаартырының талазы-биле барымдаалыг документилерни белеткеп турар, Хову-Аксы суурда чылыдылга четкилерлиг котельнаяның тудуу эгелээн.

Мобильдиг газ-трубина электри станциязының (МГТЭС) ийиги блогун отчеттуг бо чылда тургускан. Тургустунган күчүнү каттыштырарга 45 МВт чеде берген. МГТЭС-тиң 22,5 МВт күчүлүг бирги блогун Кызыл хоорайга, Саян-Шушенскиге болган халап соонда, тургускан.

Республиканың ырак-узак суурларының электри хандырылгазынга дизельдиг алды электри станциялары (ДЭС) ажылдап турар, олар 6 кожуунда 12 суурну хандырып турар. Энергия камналгазының чугулазын барымдаалааш, ДЭС-терге учет приборларын тургузуп турар, ол чорук ажылдап кылдынган электри энергиязының санын болгаш ону бүдүреринге чарыгдаан дизель одаар чүүлүнүң санын контрольдаарынга чугула болуп турар. ДЭС-тиң ажылының дээштиин бедидери-биле ДЭС-тиң парыгын чаартырының талазы-биле ажыл чоруп турар.

Өске база бир угланыышкын болза, энергия болгаш курлавыр камналгазы. Электри энергиязының катап тургустунган үндезиннерин ажыглаары-биле холбаштыр бо угланыышкын перспективтиг адырларның бирээзи болуп турар.

«2020 чылга чедир Тыва Республикага энергия камналгазы болгаш энергияның ажыктыын бедидери» тускай сорулгалыг программага дүүштүр энергия курлавырларын садып-сайгарып тура ооң чидириин болдурбазы-биле муниципалдыг болгаш регионнуг албан черлеринге, хөй квартиралыг бажыңнарга электриниң болгаш чылыгның, соок болгаш изиг сугнуң учедунуң херекселдерин тургузуп турар.

2012 чылда чединмес хамаатыларга 130 херекселди 500 муң рубльге халас тургускан.

Ниитизи-биле одалга-энергетика комплекизин сайзырадырынга 2012 чылда 159,7 млн. рубльди шилчиткен, ону 2011 чылдаазынга деңнээрге, 1,6 катап хөй болган. «2012-2013 чылдарда Тыва Республиканың одалга-энергетика комплекизиниң бүдүрүлгелериниң күрүне деткимчези» тускай сорулгалыг программага дүүштүр ТЭК-тиң бүдүрүлгелеринге 95,7 млн. рубльди тускайлаан.

Күскү-кышкы үеге белеткелге, онза байдалдарны болдурбазының талазы-биле хемчеглерни чорударынга, ооң иштинде үлетпүрнүң айыыл чок чоруунуң экспертизазынга, кол-кол дериг-херекселдерин септээринге 2012 чылда 14,7 млн. рубльди шилчиткен.



Тариф политиказы. Инфраструктура адырларының компанияларын күрүнеден башкарарының кол аргазы тариф башкарылгазы болур. 2012 чылда электри энергиязының чедирикчилериниң тарифтерин башкарарын мурнуку чылдаазынга деңнээрге, 10-12 хуу өзүлделиг кылдыр доктаадып тургускан, чурттакчы чонга өзүлде 6 хуу болган.

2012 чылда коммунал ачы-дузаның өртектериниң болгаш тарифтериниң чылда ортумак өзүлдези 10 хуу болган. Коммунал ачы-дузаның тарифтерин өстүрүп тура одаар чүүл чарыгдалдарының (хөмүр-даштың өртээниң 20 хуу өскениниң түңнелинде), электри энергиязының өртээниң, күш-ажыл төлевиринге чарыгдалдарның болгаш өске-даа ажыл-херектерниң чарыгдалдарының өскенин барымдаалап келген. Оон аңгыда бүдүрүлгелерниң ачы-дуза чедирериниң чарыгдалдарынга энергия камналгазының болгаш энергияның ажыктыын бедидериниң талазы-биле хемчеглерни барымдаалаан.

2012 чылда өрттеткен газтың башкарган тариви 2012 чылда чурттакчы чонга ортумаа-биле 7,5 хуу болган. Өртектиң өзеринге салдар чедирген кол чүүл болза, өрттеткен газты мөөңнеп садар чедирикчилерниң чарыгдалдарының, ону хереглекчилерге чедирериниң өртээниң өскени болган.



Көдээ ажыл-агыйы болгаш агроүлетпүр комплекизи. 2012 чылда көдээ ажыл-агыйның ниити продукциязының хемчээли 5527,3 млн. рубль четкен, 2011 чылдың көргүзүүнден 18,9 хуу хөй болган, а деңнештирген өртекке 0,8 хуу. А Россияга көдээ ажыл-агый продукциязының бүдүрүлгезиниң индекизи 2012 чылда 4,7 хуу кызырылган болгаш 95,3 хуу четкен.

Эрткен чыл көдээ ажыл-агыйга нарын болган. Республикага кааңнаашкын болган, ооң түңнелинде тараа чыылдазы 14 муң тонна четкен. Yнүш ажыл-агыйының продукция бүдүрүлгезиниң хемчээли 767,2 млн. рубль болуп, херек кырында хемчээлдиң индекизин 99,1 хуу чедирген. Тараа бүдүрүлгези 27,8 хуу, ногаа—1,8, картофель 0,5 хуу кызырылган. Тараа культураларының дүжүдүнүң ниити чыылдазы 14 муң тонна, картофельдиң — 32,8 муң тонна, ногааның — 3,8 муң тонна болган. Кааңнаашкынның уржуунда дүжүттүң ортумак деңнели кызырылган (гектардан 8,8 центнерни алган, ол дээрге мурнуку чылдаазындан 2 центнер эвээш), ооң түңнелинде республиканың кожууннарының хөй кезиинде шык курлавыры кызырылган — 9-тан 28 мм четкен. Кааңнаашкынның уржуунда 6085,7 га тарылга шөлдерин ажыглаваан.

Республиканың кааңнаашкындан когараан көдээ ажыл-агый бүдүрүлгелеринге федералдыг бюджеттен 8,1 млн. рубль хемчээлдиг күрүне дузазын чедирген, ооң иштинде мал чемин садып алырынга 2,7 млн. рубльди, тараа болгаш мал чеми культураларының үрезинин садып алырынга, 5,4 млн. рубльди берген.

Мал ажылының продукциязының бүдүрүлге хемчээли 4,76 млрд. рубль болган, 2011 чылдың деңнелинге өзүлде 1,1 хуу четкен. Бүгү ажыл-агыйларның эът бүдүрүлгези 21,1 муң тонна (өзүлде 1 хуу), дүк — 1,4 муң тонна (өзүлде 10,2 хуу), сүт — 62,1 муң тонна (кызырылда 0,1 хуу болган).

Отчеттуг чылда мыйыстыг бода малдың баш саны 5,4 хуу, өшкүнүң болгаш хойнуң — 2,8, чылгының — 5,8, ивиниң —19 хуу өскен. Хаван бажы 2011 чылдаазынга деңнээрге, 29,9 хуу, куштуң — 0,4 хуу кызырылган.

Ниитизи-биле көдээ ажыл-агыйны деткииринге 2012 чылда 548,6 млн. рубльди шилчиткен, 2011 чылдаазынга деңнээрге, 9 хуу хөй.

Өг-бүлениң мал фермаларын сайзырадырынга, эгелеп чоруур фермерлерни деткииринге 69,9 млн. рубль түңнүг субсидияларны тывыскан. Деткимчени эгелеп чоруур 30 фермерлерге, 16 фермер ажыл-агыйларынга көргүскен. Субсидияларның күсели-биле 5144 баш малды, 240 сан көдээ ажыл-агый техниказын болгаш агрегаттарны, тудуг материалдарын садып алган, ажылдаар 69 олуттарны тургускан.

Отчеттуг чылда тускайжыттынган 6 чемгерилге шөлдерин Бай-Тайга кожууннуң «Шиви» көдээ ажыл-агый кооперативинге, Чеди-Хөлдүң «Чиңге-Даг» кооперативинге, Чөөн-Хемчикте Б.Б.Монгуштуң тараачын-фермер ажыл-агыйынга, Бии-Хемниң—А.В. Инюткин, Тес-Хемниң—В.Б. Намчак, Өвүрнүң — Ч.Ч. Куулар ажыл-агыйларынга туткан. Улуг-Хемниң «Идегел» МУБ болгаш Каа-Хемниң Г.С. Монгуш фермер ажыл-агыйы 2 чемгерилге шөлүн тудуп доозар.

Бүдүрүкчүлүү хонукта 1000 литр сүт цеги Кызыл хоорайда ажыттынган.

Аъш-чем продукциязын бүдүрер талазы-биле чогумчалыг өзүлде адырда хевээр арткан, ооң иштинде кондитер кылыгларын — 6 хуу, аржаан сугларны — 28,3 хуу, чалаң сүт продукциязын — 15,3 хуу, колбаса кылыгларын — 42,4 хуу хөйнү бүдүрген. Хлеб болгаш хлеб-булка кылыгларының бүдүрүлгези 2011 чылдың деңнелинде хевээр арткан болгаш 27,8 муң тонна болган.



Транспорт комплекизи. Транспорт адырында «Кызыл» аэропорту» федералдыг күрүне бүдүрүлгези тургустунган, ооң бюджет талазы-биле ажыктыы 15 млн. рубль чедип турар. Моон соңгаар «Кызыл» аэропорту» федералдыг күрүне бүдүрүлгези «Кызыл» аэропорту» федералдыг казна бүдүрүлгези апаар. Федералдыг бюджеттиң акша-хөреңгизиниң күсели-биле төлевилел документациязын ажылдап кылыры, ужуп үнер болгаш хонар шөлдү, оруктарны болгаш перронну чаартыры көрдүнүп турар. Хамааты ужар чүүлүн коммерцияга ажыглаарынга болгаш тус черниң агаар оруктарынга пассажирлер аргыштырылгазын организастаарынга «Тыва-Авиа» 3,6 млн. рубль-биле Ан-2 деп ийи агаар суднозун садып алган. Тус черниң агаар оруктарынга чиигелделиг тариф езугаар аргыштырылганы организастаарының программазын күүседириниң дугайында «АэроГео» КХН-биле дугуржулганы чарган. «2011-2012 чылдарда Тыва Республиканың транспорт системазын чаартыры» тускай сорулгалыг программаның акша-хөреңгизиниң күсели-биле Ми-8 деп ийи вертолетту 3,5 млн. рубльге септеп чаарткан, ангарны эде кылып турар, ужудукчулар составын өөреткен. Хаара туттунган авиакомпаниялар 2012 чылда 106,1 тонна чүъктү сөөрткен, 14118 пассажирни аргыштырган.

2012 чылда Ак-Довурак, Шагаан-Арыг, Чадаана болгаш Туран хоорайларның кол кудумчуларын капитал септээн. 2013 чылда ол ажыл республиканың бүгү административтиг төптеринге уламчылаар. 2012 чылда орук ажылдарының программазын 702,7 млн. рубльге тодараткан. Акшаландырыышкынның хемчээли 2011 чылдаазынга деңнээрге, 2,4 катап өскен болгаш чаа тургустунган Тыва Республиканың Орук фондузунуң күсели-биле акшаландырыышкынны боттандырып турар.

Автомобиль оруктарын тудар, эде кылыр, капитал септээр болгаш ажаап-тежээр талазы-биле хемчеглерни 614,3 млн. рубльге күүсеткен, мурнуку чылдаазынга деңнээрге, 1,89 катап хөй болган.

Ол бүгүнүң түңнелинде 46 километр автомобиль оруктарын чогумчалыг байдалга киирген. Чурттакчылыг черлерде муниципалдыг автооруктарның болгаш хөй квартиралыг бажыңнар девискээриниң септелгезинге тус чер бюджеттеринге субсидияларны тывыскан.

М-54 «Енисей» автомобиль оруунуң угланыышкынын Кызыл—Чадаана—Хандагайты—Моол-биле күрүне кызыгаары кылдыр өскертириниң, М-54-түң чаа оруу эртер черни федералдыг өнчү кылдыр дамчыдарының талазы-биле ажылдар күүсеттинип турган. Ол чаа орук республиканың чедери берге барыын зоназында көдээ оруктарның четкизин сайзырадырынга улуг идиг болур, ол дээрге Тываның улуг-улуг 9 муниципалдыг районнары-дыр, ында бүгү чоннуң 65 хуузу чурттап турар, ол инвестиция төлевилелдерин күүседиринге кожууннарның экономиктиг сонуургалдыг чоруун бедидер, кызыгаар чоогунуң садыглажыышкынын идепкейжидер, орук чоогунуң инфраструктуразынче инвестициялар кирип эгелээр.

Чурттакчылыг черлерниң (Шагаан-Арыг хоорайда—1,5 км, Туранда—2 км, Чадаанада—2,85 км, Ак-Довуракта—3,6 км) кудумчуларынга—10 ажыг километр черге септелгени чоруткан, ол ышкаш Шагаан-Арыг хоорайның девискээринде бажыңнар чанында 1,14 дөрбелчин метр черге септелгени кылган.

Россияның Чазааның курлавыр фондузундан бойдус халаптарын чайладыр сорулга-биле тускайлаан акшазының күсели-биле Хандагайты—Мугур-Аксы аразында оруктуң чамдык участоктарынга септелге ажылдарын кылып чоруткан.

Дараазында автооруктар септеттинген: «Алдын-Булак» культура комплекизинче кирер чер, Арыскан суурже баар орукта Хүүле хемни кежир, Абакан—Ак-Довурак автооруунда Безымянный хемни кежир, Сарыг-Сеп—Балгазын оруунда Бүрен хемниң адырыын кежир көвүрүглерни, Бай-Хаак—Балгазын аразында оруктар адаа-биле суг эрттирер ыяш хоорзаларны.

«Кызыл—Тайга станциязы», «Кызыл—Ээрбек—Баян-Кол», «Элегес-Аксы—Кочетов» аразының автооруктарында чер участоктарын күрүне өнчүзү кылдыр аңгылаарының талазы-биле чер тургузуунуң ажылдары кылдынган. «Эйлиг-Хем», «Кара-Хаак», «Дерзиг-Аксы» паром кежиглери-биле чүъктерни болгаш пассажирлерни кежирген. М-54 автооруктуң Эрзин кожуунда участогунга көшкеге удур чаглактың тудуун кылган.

Автомобиль транспортунуң бүдүрүлгелери 2012 чылда 30520,8 муң пассажирни аргыштырган, 2011 чылдың деңнелинге 100,3 хуу болган. Оларның 90,9 хуузун биче бизнестиң ээлери аргыштырган. 2012 чылдың дургузунда ниитизи-биле республикага пассажир аргыштырары-биле хуу сайгарлыкчыларның 645 автобустарын хаара туткан. Кызыл хоорайның, Ак-Довурактың болгаш Хову-Аксы суурнуң муниципалдыг бүдүрүлгелериниң аргыштырган пассажирлериниң үлүү 9,1 хуу болган.

2012 чылда «Тыва Республикада пассажирлер аргыштырылгазының эргелели» күрүнениң унитарлыг бүдүрүлгези тургустунган. Ол бүдүрүлгениң сорулгазы — аргыштырыкчыларны хаара тудары, оларның-биле керээлерни чарары, доктаамал маршруттарның четкизин тургузары, чажыды-биле ажылдап турарларны оон үндүрери.

Республикада өнчүнүң бүгү хевирлериниң 57 улуг болгаш биче бүдүрүлгелери чүък сөөртүлгезин боттандырып турар. 2012 чылда транспорт адырының бүдүрүлгелериниң чүък сөөртүлгези 315,1 млн. тонна-километр азы 2011 чылдаазынга деңнээрге, 93,5 хуу болган. Чүък сөөртүлгезиниң кызырылган кол чылдагааны республикада сөөртүр хөмүр-даштың хемчээлиниң эвээжээни болуп турар. Чөөн-Хемчик, Тес-Хем, Тожу, Каа-Хем, Бии-Хем районнарда чүък сөөртүлгези дыка кызырылган.

(Уланчызын "Шын" солуннуң № 51 үндүрүлгезинден номчуңар.)