Шолбан Кара-оол: Тывага орус культураның регионнар аразының фестивалын чыл санында эрттирер

 Тывада Хүндүлээчел чоруктуң чылынга тураскаадып орус культураның регионнар аразының фестивалы болуп эрткен. Ооң дугайында Тываның Баштыңының хүлээлгезин күүседип турар Ш. Кара-оол мынчаар дыңнаткан.  

 Каа-Хем кожуун чагыргазы, фестивальды организастап эрттирер саналды кииргеш, чедери берге черде, эрги шажын чүдүлгени сагып чоруур чурттакчыларлыг Сизимге эрттирер деп, шиитпирлээн. Фестивальдың үш хонуунуң дургузунда, турисчи баазага Германия, Норвегия, Япониядан, Үстүү Енисейниң бажында кожа чыдар суурлардан аныяктар чыглып, Красноярск край биле Тывадан 12 этно-коллективтерниң солун көргүзүүн сонуургааннар. 

 Бо хемчегниң организаторларының бирээзи – Каа-Хем кожууннуң культура эргелелиниң даргазы Валентина Кудрявцева көдээ клубтар эргелекчилери-биле фестивальды эрттирерин энир чылын-на боданганын чугаалаан:  

 «Эрги шажын чүдүлгелиг чон чурттаан бистиң суурувус - онзагай чер. Дыка хөй, он-он чылдарның дургузунда мында амыдырал-чуртталганың овур-хевири ол-ла хевээр, өскерилбейн арткан. Россияның мурнуу чүгүнде, Орус соңгу чүкте, Забайкальеде, Хакасияда, Алтайда, Кемерово облазында, Красноярск крайда эрги шажын чүдүлгелиглерге бодаарга, Тываның бо шажынчылары хагдынчак ниитилел болуп турар, ынчангаш фестивальды эрттирерде ону база өөренип көрген бис. 

  Санал-бодалдарны үлежип, сайгарылганы кылганывыс түңнелинде, фестивальды эрги шажынчы ужур-чаңчылдар эдерген эвес, а оон элээн ханы ужур-уткалыг - орус культураның хөгжүмнүг этно-шуулганы кылдыр эрттирерин шиитпирледивис. Чүге дизе, эрги шажынчы чүдүлге Орус православ хүрээниң хүрээлелинге хамааржыр шажын адыры бооп турар.  

 Фестивальды организастап тура, тыва староверлерниң амыдырал-чуртталгазын өскелерге таныштырарындан аңгыда, кызыгаарлаттынган байдалдарда чурттап турар аныяктарга өске регионнардан кыстар, оолдар-биле таныжып, харылзажыр арганы тургузар сорулганы салган бис. База ол ышкаш Каа-Хем кожуунга туризмни сайзырадып, республиканың чурттакчыларын болгаш аалчыларын сонуургадыр турисчи маршруттарны база ачы-дуза хевирлерни ажылдап кылырын база баш бурунгаар боданган бис.  

 Тываның Баштыңы Шолбан Валерьевич Кара-оол Хүндүлээчел чоруктуң чылында турисчи рынокту бурунгаарладып, территорияның ылгавыр демдээ болу бээр муниципалдыг төлевилелдер конкурузун чарлаанын билир бис. Регионнуң удуртукчузунуң салган ол негелделеринге бистиң фестивалывыс дүгжүп турар. Ынчангаш деткимчеге төлептиг бооп, Тываның чараш бойдус чурумалдыг бо черинче орукту ам-даа улам алгыдарывыс чадавас».  

 Шынап-ла, Сизим суурга чедери ындыг амыр эвес. Тырттып каан оруктуң чамдык черлеринге чиик автомашинаның чорууру берге, а чаъстыг үеде чүгле күчүлүг автомашина-ла шыдаар. 

  Чылда ийи катап – чазын база күзүн, бир ай хире, хем кежер паромну хааптар. А паромга чүгле ийи чиик машина кирер, ол-ла. Фестиваль хүннеринде ол дүн-хүн чок ажылдап турган, баштайгы хүнүнде, паромчу Михаилдиң ээлчээнде, Сизим чедер дээн 40 хире автомашина оочурун манаан, чымыштыг-ла болган. Фестивальдың бирги хүнүнде машиналарның саны уттундурган: чүгле фестивальче эвес, турисчи баазаже, балыктаашкынче, сиген кезилдезинче дээш, кижилер аай-дедир аргышкан… 

 Тываның культура сайыдының оралакчызы Вера Лапшакова фестивальдың эрткениниң түңнелин чугаалап тура, бичии-ле чедир өөренип көрбейн барган чүүлүвүс ол деп демдеглээн: 

 «Муниципалдыг бо төлевилел республиканың культура яамызының удуртулгазы-биле дыка солун эртти. Каа-Хем кожуун чагыргазы организастыг айтырыгларны шиитпирлешкен. Ниитизи-биле байырлалды эки деңнелге эрттирип, каа-хемчилер эр-хей болдулар. 

  Эрги шажын чүдүлгелиг сууржугашка этно-шуулганны эрттирер дээн шиитпиривиске чамдыктар чөпшээрешпейн, чурум үрээшкиннери болу берзе канчаар деп, дадагалзап-даа турду. Чок, шупту чүве тергиин болган.  Тус черниң чурттакчылары дыка хөй солун чүүлдерни көрүп, дыңнаан, оларның бодалы эки талаже өскерилген деп бодаар мен. Келир чылын фестиваль болур бе деп, айтырып турдулар». 

 Үстүү Енисейниң чурттакчылары аалчыларын амданныг блинылары база пирожкилери, квазы-биле уткуп, хүндүлээн. Эрги чүдүлгелиг Эржей суурнуң клуб эргелекчизи Наталья Акатьева өөрүшкүзүн үлешкен: «Бир дугаар мындыг хемчег эрттирип тур мен. Ашакка баргаш, азы кадай алгаш өскээр чорупкан, үрде көрүшпээн, дыка хөй чаңгыс чер чурттугларывыс мында чедип келген-дир! База катап бисти мында чыып келген фестиваль кайгамчык-тыр!» 

 Үжеп суурнуң клуб эргелекчизи Наталья Кукарцева аңаа каттышкан: «Фестивальды эгелээни дыка эки-дир, ырылар дыңнааш, сеткилим өөрүп тур! Бо дээрге найырал, харылзаа-дыр! Ындыг-ла кончуг хостуг эвес аныяктар, аразында чугаалажып, таныжары чугула деп бодаар мен. Бистиң аныяктарывыс чүгле боттарының чүдүлгезин сагаан өг-бүлелерден кижини алыр. Өске регионнарда староверлер-биле харылзааны тударын кызыдып турар бис, Тываның староверлерин элээн билип алырынга шак бо мындыг фестиваль дөгүм… Соталыг харылзааны хүлээвейн турду, ам ол херек чүүл деп чүвени билген». 

 Сизим фестивалы «орус культура» угланыышкыны-биле ажылдап чоруур уран чогаадылга база бот-тывынгыр коллективтерге таарыштырган шөлчүгеш болу бээринге, Вера Лапшакова бүзүрелдиг. Республиканың кожууннарында холумак составтыг бөлүктер, ады-сураа билдинир «Октай» биле «Верея» фольклор ансамбльдары дээш, орус культураны суртаалдаан чогаадыкчы коллективтер хөй.  

 Тывада орус культураны, ылаңгыя эрги шажынчы культураны кадагалап, ону улам сайзырадырынга өскээрден келген күүседикчилер-биле харылзаа, арга-дуржулга солчулгазы, чогаадыкчы кады ажылдажылга улуг идиглиг.