Тываның Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурда ногаа шыгжаар тускай черни удавас ажыдар

 Тус черниң сайгарлыкчызы Неля Сарыгларның боттандырганы төлевилел ногаа шыгжаарының анаа-ла аңмаары эвес, а мөөңнеп-үлээр бүдүн төп болур. 

  «Неля Танзын-ооловна – тывынгыр, шимченгир кижи. Ооң төлевилелдери экономиканың негелдезинге дүүшкен, амыдыралчы. Ынчангаш чазак-чагыргадан эгелээш тус черге чедир, бүгү деңнелдиң шупту деткимчезин ап турар ужуру ында. Ооң төлевилелдеринче киириштирген акша-хөреңги бодун шынзыдып, үр-даа болбайн орнун дуглап турар» - деп, Чөөн-Хемчик кожууннуң чагырга даргазының экономика талазы-биле оралакчызы Чайнаа Ооржак демдеглээн. 

 2011 чылда Неля Сарыглар тараачын-арат ажыл-агыйын баштап эгелээн. Чадаана хоорайга көдээ ажыл-агый рыногун ажыдар-дыр деп, дараазында чылын шиитпирлээн. Ооң эгелээшкинин кожууннуң удуртулгазы деткип, эргиде райпонуң октаттынган садыын дамчыткан. 977 муң рубль субсидияны Көдээ ажыл-агый яамызының шугуму-биле алгаш, соодар дериг-херекселдер садып алырынга чарыгдаан. Садыглыг, чемненир черлиг база ветеринарлыг аптекалыг амгы үениң улуг, чырык павильонунда чадаанажылар сүдүн, эъдин садып-саарып турарлар. 

  Тараачын ажыл-агыйының бодунуң продукциязын саарары-биле Неля Сарыглар Чөөн-Хемчик, Барыын-Хемчик, Өвүр кожууннарның социал албан черлерин хандырар талазы-биле тендер садыглажыышкыннарда киржип турар. Шыгжаар чер чогундан, керээде негелделерин күүседир дээш, кожа регионнардан ногаа аймаан садар таварылгалар бо-ла тургулаан. Ынчангаш ногаа шыгжаар чер айтырыы ала-чайгаар тургустунганы ол.

 Ынчангаш Неля Сарыглар Хайыракан суурда ногаа шыгжаар черни катап бут кырынга тургузар деп шиитпирни үндүрген. 2013 чылда Хайыракан совхозтуң ногаа шыгжаар чери турган октаттынган тудугну ТАА-ның балансызынче шилчиткен. 

  Боттандырары ындыг-ла амыр эвес улуг төлевилел. Ындыг болзажок, октаттынган турган ол тудугда, үш чыл эрткенде, аңгылаттынган улуг шөлдерлиг амгы үениң оран-савазы бо хүнде туттунган. Ында ногаа болбаазырадып, консерва кылыр 230 дөрбелчин метр шөлдүг цех, ногаа шыгжаар 289 дөрбелчин метр шөлдүг чер, аңгы гараж, котельная база эрттирилге пунктузу бар. Амгы үеде цехтерде дериг-херекселдерни эптеп турар.

 «Республиканың эрге-чагыргазы улуг деткимчени берген. Экономика яамызының шугуму-биле, техниктиг кожулда кылырынга 368 муң рубльди алдывыс. Шак ынчаар бир берге айтырыывыс шиитпирлеттинген. Оон Тыва Республиканың Баштыңының Грантызы - 3 млн. 635 муң рубль деткимчези-биле продуктуларны үр консервастаар үлетпүр автоклавы дээн ышкаш дериг-херекселдерни садып алдывыс. Сөөлгү үеде республикага ногаа ажыл-агыйын катап хөгжүдер дээн чазак хемчеглериниң ачызында, ногаа ажыл-агыйлары көвүдээнин билир бис. Ынчангаш ногаалар шыгжаар черни тудары - үениң негелдези апарган» - деп Неля Сарыглар чугаалаан. 

  Мөөңнеп-үлээр төптүң ажылын чогумчалыг чорударынга билдилиг санаашкыннар херек. Чөөн-Хемчик - республиканың барыын кожууннары-биле төп кезекти харылзаштырган транспорт белдириниң улуг төвү. Бо чылын Бай-Тайга, Сүт-Хөл, Өвүр, Барыын-Хемчиктиң ногаажылары дүжүдүн төпке дужаап, ол дораан орулганы ажылдап алыр аргазы бар. Бүдүрүлгеде ажылчын 7 олут тургустунган, картофель, перец, баклажан, помидор, огурец, морковьту тарып олурткан. Боттуң теплицазын тудуп турар.

 Долаана Монгуш, ногаажы: «Эрткен чылын 60 тонна картофель дүжүдүн алдывыс. Лечо, икраны кылып, огурец, капуста, томатты дузап турар бис. Эрткен сезонда 100 хире савага огурецтерни дузадывыс. 0,5 база 1 литрниң шил саваларында белен борщ, солянка, слива база чыжырганадан вареньени савалап турар бис». 

 Чөөн-Хемчик кожууннуң Хайыракан суурда ногаа болбаазырадып-шыгжаар төптү сентябрьның эге хонуктарында ажыдар ужурлуг. Ындыг болзажок коллектив планны мурнап, дериг-херекселдерни эптээр ажылдар доостуру билек, август төнчүзүнде төптү ажыдар сорулганы салган.