Салгын-биле адааннаштыр...

Мал алазы чараш дижир. Онзагай чүзүннүг азы им ышкаш шокарлыг аът ховар төрүттүнер. Ховар боорда, чүгүрүк бениң кулуну болза, салым-хуунуң салаазы олче ыдыктап айытканы ол. Ховар чараш боорда, чүгүрүк мал дораан-на хөй чоннуң кичээнгейин хаара тудуп, хамыкты кайгадып магададыр. Чүгүрүктүң ээзи болур кежик кымга таваржырыл? Аъттың маңының эзининге кымның арны додукканыл? Чарыш аъттарының алдын доозунундан кымның аъды мурнай үне халып кээрил? Чүгүрүктүң чүгүрүү кайызы боор.

Көшкүн амыдыралдыг мал соондан кылаштап чораан өгбелеривистиң ыдыкшыткан буянныг малы, омакшылын сомалап эккелген хей-аъды, эргелиг ээзиниң ынак өңнүү — аът ол. Тыва Республиканың сүлдезинде чалаан аът сөөлгү чылдарда көскүзү-биле өзүп көвүдээни өөрүнчүг. Республикада муң, харын-даа оон хөй санныг чылгы малдыг улус бар. Ооң мурнунда чылдарда хөй-хөй чылгычылар мал ажылынга киирген улуг үлүг-хуузу дээш «Тываның алдарлыг малчыны» деп хүндүлүг атка төлептиг болганын демдеглеп каайн. Yш чыл бурунгаар Тыва Республиканың Баштыңы — Даргазы Ш.Кара-оолдуң саналы-биле «Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы» деп хүндүлүг атты тыпсыр дугайында шиитпирни Дээди Хуралдың депутаттары бадылаан. Эрес-кежээ чылгычылардан тус шаңналга киргеннерниң аразында Геннадий Сендажипович Монгуш (Каа-Хем), Эрес Свердловович Хайын (Эрзин), уксаалыг чылгы малды өстүрүп чоруур Байбек Надажапович Монгуш (Чадаана) оларның аттарын бо хүн чоргаарал-биле адап көрейн.

Чылгы сүрүү тыва черде элбек апарганын база катап айыткаш, үениң аайы-биле аът чарыжы, өскээр чугаалаарга, аът спорту сайзырап кел чыдарын база демдеглээри чугула. Эр адаанның үш оюну — хүрештиң, ча адарының база аът чарыжының — кымны-даа хөлзедип кээр сорунзалыг. Баштайгы ийи мөөрейге бодаарга, аътты кижи бүрүзү чарышка киириштирип болур, анаа бир белен үүле ышкаш сагындырар чадавас. Муң чылгылыг кижиниң ынаныжы хоозун чиргилчин болуп, чаңгыс-даа чүгүрүк үнмейн барып болур. «Бети дизе, үш ада ажылдыр, харын-даа чеди ада ажылдыр уксаазын көрүп шинчилээш, аскырны болгаш бени шилип алыры күзенчиг» деп, Моолдуң алдарлыг аът соодукчузу Доржу-сэн Цэнд-Аюуш сүмелеп турар.

Чылыг час дагларга дүжүп, ногаан оът шымырарып үнүп келгенде, кыштап, чазаг-хонаштарда мал ээлерин чүгүрүк малын черзилеп, шинчилеп, баштайгы белеткел болур үдүүргедигни эрттиреринче сагыш-сеткил дөстүндүрбейн баар. Апрель 25-те Өвүрнүң Ак-Чыраага болган үзүүргедиг чарышка 7 улуг, 8 аныяк малды салган. Адаанмөөрейинге бирги черни Байлак Янчыптың Калдар аъды алган. Соон дарый Орлан Серембилдиң, үшкүзүнде база-ла Байлак Янчыптың кула аъды эртип келген. Бо болгаш өске-даа черлерде эрес-кежээ кадарчылар чарыш аъдының дерин үндүр маңнадып, соок кыш эрткенин, хой-өшкү оолдаашкыны адакталып келгенин демдеглеп турарлар.

Май байырлалдарының база бир өскерилбес кезээ — аът чарыжы. 2013 чылдың аът чарыжының байырлыг ажыдыышкыны Чадаанага болуп эртер. Тус маргылдааның онзагай шинчи кирген талазы — Чадаанага аът чарыжы болуп эгелээнден бээр 20 чыл ою-дур. Төрээн чериниң, төрел чонунуң Тываның янзы-бүрү булуңнарындан келген мөөрей киржикчилеринге таарымчалыг байдалды тургузуп, чонун эрттирип билирин чадаанажылар чээрби катап бадыткааны ол. Юбилейлиг, 20 чылдың аът чарыжын эки эрттирер дээш бүгү чарыгдалдарның шүүделин Чөөн-Хемчик кожууннуң болгаш Тываның Аът спортунуң федерациязы бодунга алган.

Чадаананың Кара-Булак деп черге май 6-да 11 шакта эгелээр чарыш кандыг янзылыг эртерин көрээлиңер. Май 4-5 хүннеринде 9 шактан 16 шакка чедир киржикчилерниң бүрүткели эртер. Ол-ла хүн 5 шакта судья коллегиязының хуралы эрги аэропорт чоогунга болур.

Челер болгаш чыраа аъттарның он километрге чарыжынга 4 харлыг малдар киржир болгаш эгелээри 11 шакта. Сесче киир шаңнаар. Дөрт хар четпээн аъттар 15 км хемчээлге чаржыр. Эгелээри 12 шак, 15 км эзерлиг челер аъттар (4 хардан өрү) 13 шакта үнер. Ол-ла назылыг чыраа аъттар (эзерлиг) 15 км 14 шакта халдып үнер.

Тус чер уксаалыг, бедии 145 см өрүлевес тыва аъттарның 25 км хемчээлге чарыжы 15 шакта эгелээр. Тыва аъттар.. Бичежек, чавызаш деп турганзыг көстүр бол, кончуг-ла шыдамык мал деп билир бис. Бо талазы-биле улуг даргавыстың чер-чурттуң малын көвүдедип, ооң ат-сураан катап чонга сонуургадып, ижиктирип көрзе дээн бодалы бүдүп, харын-даа улуг мөөрейге узун хемчээлге чарыштырар дээни онзагай. Шаңналы база-ла хоомай эвес. Аал-өдээвиске өстүрүп чораан тыва аъттарывыс моон-даа өзүп көвүдээр болзунам!

Мен бодаарымга, аъттан дээре угаанныг мал чок боор. Чүгле чугаалавас дээрден башка. Күчүтен мөге байыыр, чүгүрүк аът ээзи байыыр деп чугаа бар. Эки аът ээзинге алдар-хүндүнү, шаңнал-макталды эккээрин билир болгаш ол дээш өөрүүр бис. Тиилекчи болган аътка машина, трактор, мотоцикл дээш, улуг өртектиг эдилелдерни тыпсып турар. Ынчангаш аът чарыжынга, чижээ, Чадаанага, 400 хире аъттар чаржып, черниң ыраан халдып эртерлер. Ол аъттарны 400 хире мунукчу башкарып чоруур. Хөй мал баскылажып азы бир-ле чүведен хоя берип болур.

Аът мунукчуларының айыыл чок чоруун камгалаар сорулгалыг төлевилелде айытканы болза:

маргылдаага киржир күзелдиг аът мунукчузу:

— эмчиниң чөпшээрел бижээн шынзылгазын көргүзер;

— камгалал бижиктиг (страхование), спортчу хептиг, шлем бөрттүг боор (аът мунарда, кедип алыр шлемни спортчу барааннар садып турар садыгда терге азы хоккейге кедер шлемни ажыглап болур);

— 18 хар четпээн назылыг болза, ада-иези чөпшээрээн дугайында бижимел-биле ат салган шынзылганы суму, кожуун чагыргазынга шынзыткан деп ат салган турар ужурлуг.

— чарышка салыр аъттың паспортун ээзи албан бодунга ап чоруурун сактып алза чогуур.

Ол ышкаш паспорт, ИНН болгаш камгалалдыг пенсия херечилелиниң хоолгазы чок улусту маргылдаага киириштирбес.

Тыва Республиканың Аът спортунуң федерациязының президентизи Эдуард Эник-оолович Дагба-Ламадан чаа сезон ажыдыышкынынга белеткел кайы хире чоруп турарын айтырган мен:

— Аът чарыжынга мунукчу кылдыр назы четпээн элээдилер кээп киржир болганда, киржикчилерниң айыыл чок чоруун хандырары-биле харыысалга улуг. Ырак-чооктан келген чоннуң одагланыр, турумчуп алыр черин, кадыкшылын, айыыл чок чоруун, омак-сергээн, аъш-чем садыглаашкынын организастаар ажыл кидин түлүк чоруп турар.

Чарыш-адаан дээрге тыва чоннуң ханында сиңген эң-не көрүштүг, чараш мөөрейи болур. Тус маргылдаа тыва черге аът спортун моон соңгаар-даа сайзырадырынга, уксаажыдылга ажылын улам нептереңгейжидеринге, өзүп орар салгалга чоннуң аът малга ынак чаагай чаңчылдарын овурлап-хевирлээринге, чүгүрүктүң чүгүрүү болур аътты болгаш дээре дээн мунукчуну илередип тыварынга улуг идигни берип турар.

Бо бүгүнү өөренип көргеш, ТР-ниң Баштыңы Ш.Кара-оолдуң даалгазы-биле оргкомитетти тургускан. Ооң удуртукчузу — Чазак Даргазының оралакчызы Анатолий Партизанович Дамба-Хуурак, кежигүннери — яамы-ведомстволарның удуртукчулары.

— Эдуард Эник-оолович, эрткен 2012 чылда болуп эрткен улуг аът чарыштарынга доктааптыңарам...

— Чаңчыл болган Чадаанага апрель 22-де аът чарыжының сезонун эрттирдивис. Россия хүнү — июнь12-де, ТР-ниң Аът спортунуң федерациязының кубогу дээш чарыш болган. Монгуш Буян-Бадыргының төрүттүнгенинден бээр 120 чыл болган оюнга тураскааткан улуг мөөрей Yстүү-Хүрээ фестивалының хүннеринде эрткен. «Наадым-2012» байырлалының улуг мөөрейи август 13-15-те болганын номчукчулар утпаан боор.

— Чаа сезонда оон ыңай солун чүнү манап болур бис, Эдуард Эник-оолович?

— ТР-ниң Аът спортунуң федерациязы Моолдуң аът спортунуң федерациязының президентизи, оралакчы сайыт дээрги М.Энхболд-биле бистиң чүгүрүк аъттарывыстың Бүгү Моолдуң аът чарыжынга киржир дугайында дугуржулганы чедип алган бис.

— «Шын» солунга аалдап кээп, чоннуң улуг ынак солунунга хөйге ажыктыг, сонуурганчыг чугааны кылганыңар дээш четтирдим. Аът-хөлдүг чонувустуң оруу ак, чоруу чогуур болзун!

Галина Маспык-оол