Куранның энелери

Апрель айның 18-22 хүннеринде кожуннуң шупту суурларынга «Төрээн черге йөрээл» деп программалыг концертти «Куранның энелери» ансамбли бараалгадып, 7 концертти көргүстүвүс.
    Суму бүрүзүнге чеде бээривис-ке бисти аажок чылыг хүлээп ап, өөрүп четтиргенин илередип, эки күзээшкиннерни кылып турдулар. Чамдык даргалар боттарының өмүнээзинден бензин өртээнге немерелей акша-даа сунуп турдулар. Кайы-даа сумуларның Культура бажыңнарының ажылдакчылары изиг шай, аъш-чемин белеткээн, белек-селек сунган, аажок-ла чаагай уткуп турдулар. Кожууннуң төп библио-теказының ажылдакчызы Марина Сереновна биле удуртукчузу Марина Маңнай-ооловна бисти деткип, бүгү тала-биле дузалап турганынга сеткиливистен өөрүп чордувус. Эң ылаңгыя Самагалдайда өг-бүле болгаш ие-чаштарга дузалаар төптүң (приюттуң) директору Роза Давааевна Сүлдүмге болгаш ол коллективинге дыка өөрдүвүс.
     «Куранның энелери» ансамбльдиң киржикчилери кырган-авалар 100 хире уруг-дарыгның кырган-авалары болдувус.

Тес-Хем кожуун 90 харлаан ою-биле
Чергелешкен байырлалдар чоокшулап ор.
Черивисти, чуртувусту алдаржыдып,
Чедиишкинниг уткуулуңар, эргим чонум.
Тес-Хем кожуун, Самагалдай
Делгерезин, сайзыразын! — дээн чижектиг йөрээлдер.

Куспак салдыг орус акаа
Кылган ижин уламчылап,
Картошкалыг, капусталыг,
Каравайлыг олур-ла бис — деп кожумактап ырлажы бээривиске көрүкчүлер: «Амыдыралыңар овур-хевири чуруттунуп кээр болду»-даа деп сонуургап турдулар. Шынап-ла, бис ышкаш хоочуннар суур бүрүзүн-де эңдере болгай. Эвээш чурттакчылыг Куранны бодаарга, өске суурларда чон хөй. Дузалажыптар черлер база бар: школа, эмнелге, ясли-сад, хуу сайгарлыкчылар дээш. Концертивисти көрген хоочуннар биске улуг үнелелди бердилер: «Концертиңер болза-даа солун-дур, сагыш-сеткилди доюлдуруп келир, кожуунувус юбилейлерин эки уткуурунче езулуг кыйгырыг болду, силерни кырган-авалар дээр аргажок чалыы көстүп тур силер, бис чоонган бис, ам-на хөделип үнээлиңер, Куранга база чеде бээр бис» — деп турдулар.
    Куранның хоочуннары 2008 чылдан бээр концерт, шиилерни тургузуп көргүзүп келдивис. Чижээ: «Чаарттынган «старовер» бис», «Кырган пенсионерлерге чүү херек чүвелем» деп 2 көжегелиг шии, «Сүт биле хлеб-тараа — сүзүглелдиң сүлде чеми», «1945 чыл — төөгүлүг тиилелгевис», «Успенский пост» деп орус фольклорга үндезилээн көргүзүүвүс дээш, оон-даа өске программаларывыс бар. Каа-Хем кожуунга эрткен чылын болуп эрткен республика чергелиг орус культура фестивалынга кожуунувус адын төлептиг камгалап, орус фольклор талазы-биле тиилекчилер болдувус. Клувувус ажыттынганындан бээр кожуунга эрткен көрүлделерниң Гран-при, дипломант, лауреаттар деп шаңналдарын 7 катап алдывыс. 2012 чылдың түңнели-биле кожуунга «Эки ажылдыг клуб» деп шаңналга төлептиг болдувус. «Куранның өзүмнери» деп чогаал бөлүүнүң киржикчилери 5 шүлүк номнарын үндүрген.
      Чаңгыс-даа байырлал хүнү биске куруг эртпейн турар. Ол байырлалдар кижизидикчи утка-шынарлыг, сагыш-сеткилге дээштиг, солун болуп эртип турар.
    Куран суурнуң ажыл-амыдыралынга идепкейлиг киржип турар эштеривис «Куранның энелери» ансамбльдиң киржикчилери: А. Ч. Комбу — арбанывыс даргазы, Ч. Д. Ооржак — Куранда хоочуннар чөвүлелиниң даргазы, О. Ч. Аракчаа — медицина катастрофазының Куранда төлээзи, У. О. Күнзек — Куранда херээженнер чөвүлелин удуртуп турар, С. Т. Хүргүлек — Куранның сайзырал фондузунуң казначейи, А. Д. Лыкаа — клубтуң техниктиг ажылчыны. Оон аңгыда үстүнде адаан кырган-аваларның кады кырааннары база доктаамал концерттерге киржип, деткип, дузалажып турарлар.
    Курандан янзы-бүрү чылдагааннар-биле көжүп чорупкан азы кадыының байдалы-биле амдыызында концерттерге киржип шыдавайн турар эштеривисти база адап таныштыраал. Оларга Авый-оол, Татьяна Симчиттер, Биче-оол, Эмзимаа Сояннар, Светлана Кенен-оол, Майя Ондар, Пушкин, Ирина Даваалар. Бистен кезээ мөңгеде чарлып чоруткан өөрлеривис: Төмүр Миндиряевич Бар-Хөө, Оюмаа Байыровна Чадамба, Александр Маадырович Кенен-оол, Сезеней Четтирерович Күнзекти улуг хараадал-биле сактып чугаалажып чоруур бис.
     Тес-Хем кожууннуң Шуурмак сумузунуң арбаны болур Куран суурда 29 өреге бар. Ында амгы үеде 60 ажыг кижи чурттап турар. Оларның аразында элээн үр чурттап турумчуй берген 15 хире өг-бүлелер бар. Олар колдуунда-ла пенсия назынныглар: ажыл-агыйның кандыг-даа адырларынга ажылдап чораан хөй-ниитиниң амыдыралынга идепкейлиг, туруштуг хоочуннар.
   2007 чылдың күзүнүнде арбанывыс даргазынга Алдын-кыс Чамзырыновна Комбуну соңгуп алганывыс-биле амыдыралывыс тускай аянче кирип, тура-соруувус көдүрлүп эгелээн.
   Арбанывыска хурал-чыыштар, байырлалдар үзүлбестээн. Арбанывыс даргазының бажыңы клуб-биле дөмей апарган турган үеде «Куранга клубту боттарывыс күжүвүс-биле тудуп алыр-дыр» деп санал үндүрүп кээрге, бистер: «Ынча хөй акшаны кайыын тывар боор, кым ол тудугну кылырыл?» дээн айтырыгларга үскеш, эгезинде дадагалзап турган бис. Алдын-кыс Чамзырыновнаның байлак дуржулгалыг күш-ажылчы оруу, удуртур ажылга алызындан салымныы, партия, совет органнарга, Чазакка, Эрзинге кожуунну безин кайы хире удуртуп турганын билир болгаш эживиске баштадыпкаш, бурунгаарлап кирипкен бис.
    Концерт-марафоннарны эрттирип, чыып алган акшавысты көвүдедири-биле ярмарка, лотерея дээш, чүнү кылбаан дээр. Суурнуң эр улузун эвилелдеп, оларга аъш-чемни кылып берип, хойлуг улус хойларын-даа дөгерип берип турду.
   2009 чылдың октябрь 17-де клувувус ажыдыышкыны болган. Ам клувувус ышкаш чараш, чаагай бажың Куранда чок. Клубту ажыдып тура, чүс муң рубль өрелиг турдувус. Клувувустуң ажыдыышкыны дыка эки эрткен. Бисти деткип, кожуун чагыргазы, Самагалдайда албан организациялар, суму чагыргалары кээп турду. ТР-ниң Улуг Хуралының 2 палаталарының депутаттары, Тываның Пенсия фондузу, Тываның пенсионерлериниң организациязы, Күш-ажыл болгаш социал хөгжүлде яамызы, Культура болгаш туризм яамыларының төлээлери база келдилер. Куранчылар база оларның уруг-дарыы акша салып, аажок деткээннер. Ооң соонда өревис дуглаттынган.
   Ам чаңгыс чыглыр черивис —клуб. Солун кежээлер, концерттер, хуралдар, соңгулдалар, ужуражылгалар, эмчи шинчилгези дээш амыдыралывыс төвү барынга дыка өөрүүр бис. Бо үеге чедир А.Ч. Комбу арбанны даргалап, бүгү-ле айтырыгларны шиитпирлээр дээш дыка-ла ажылдап келди. Анаа-ла халас ажылдап келди. Клубтуң ажылын база-ла колдаан киживис ол. Кожууннуң болгаш Шуурмактың чагыргаларының чаа даргалары клубту хандырар талазы-биле хемчеглерни ап эгелээни бисти өөртүп турар.
   Куранның амыдыралында берге айтырыглар эвээш эвес. Эң ылаңгыя хөй-ниити идепкейлиг өг-бүлелер колдуунда-ла мал-маганныг, ногаа тарып, одаар ыяжын боттары белеткеп ап турар. Кышкы үелерде Куранче орук дуглалы бээр таварылгалар бо-ла тургулаар. Оорлар биле бөрүлер база кежээлей бээр. Чөпшээрел чок аңнаар, каттаар, ыяш кезер кижилер Куранга тыптып кээп турар. Ээн бажыңнарга кайы хамаанчок улус чыглыр дээш, оон-даа өске. Кырган бис дээш олурбайн, хире-шаавыс-биле чонувуска бараан боор дээш кызып чоруур бис.
  Апрель 6-да Барыын-Хемчик кожуунга хоочуннарның уран чүүл талазы-биле республика көрүлдези болган деп чүүлдү куранчылар «Шын» солундан түңнелин номчудувус. Биске та чүге дыңнатпаан чүве, харын ону кайгап артып калдывыс.

Куран суурнуң хоочуннары.

"Шын" солун № 50 2013 чылдың апрель 27