Ужур-чаңчыл улус-чонну ишсин дивээн...

Эрткен неделяда «Шын» солуннуң редакциязынга «Арагалаашкын болгаш ооң түңнелдери» деп темалыг ээлчеглиг «дорт харылзаа» болуп эрткен. Аңаа ТР-де ИХЯ-ның Хөй-ниитиниң айыыл чок чоруунуң талазы-биле полицияның килдис начальниги, полицияның майору Чечек-оол Көк-оолович Тава, ТР-ниң ажыл-чорудулгазының чамдык хевирлеринге чөпшээрел бээр талазы-биле албан чериниң удуртукчузу Александр Кошкар-оолович Монгуш, ТР-ниң ИХЯ-зының парлалга албанының начальниги, иштики херектер албанының подполковниги Лада Оюн болгаш сарыг шажынның төлээзи, ТР-ниң ИХЯ-ның чанында хөй-ниити чөвүлелиниң кежигүнү Буян башкы киришкен.

Арагалаашкын дээрге, чүгле бистиң республикада эвес, а бүгү чуртта, делегейде чидии-биле турар нарын айтырыг. Ынчангаш-ла боор, «дорт харылзаага» республиканың чурттакчы чонундан канчаар-даа аажок хөй айтырыглар келген. Тус-кай специалистер адырларының аайы-биле номчукчуларывыстың айтырыгларынга чедимчелиг харыыларны берген. Келген ажылдакчылар боттарының ажылын таныштырып четтикпээнде-ле, айтырыглар кээп эгеледи.

Орлан Саая, Барыын-Хемчик кожууннуң Эрги-Барлык сумузу:

— Көдээ суурларга араганы шуут сатпас болза эки деп бодаар мен. Чүге дээрге, көдээде чурттакчы чон мал-маганын азырап, өстүрүп, каш пенсия, пособие акшазы-биле амыдырап олурар болгай. Кажан араганы чанында садып турарга, олар ол амыдыраар акша-хөреңгизин арагаже үндүрүптерлер. Оон аңгыда, бажыңнарда шынары багай эзиртир суксунну ам-даа садып турар, ону черле кажан соксадырыл?

Александр Монгуш:


— Арага-дарыны суурга шуут сатпазын чедип алыр дээр болза, чүгле чоннуң күзели херек. Сумунуң чурттакчы чону арага сатпас дугайында аразында дүрүм үндүрүп алган-дыр дээр болза база шын эвес апаар, ону прокуратура хоойлуга дүүшпес дээр-дир ийин. РФ-тиң 2006 чылдың январь 1-де күш кирген «Россия Федерациязында тус черниң бот-башкарылгазын организастаарының ниити дүрүмнериниң дугайында» №131 федералдыг хоойлунуң 22 чүүлүн езугаар, тус чер референдумун (чон чыыжы) кылып, бадылап ап болур. Арага сатпазының дугайында референдумнуң шиитпири күш кире бээрге, ол девискээрде арага-дары садар чөпшээрелдиг сайгарлыкчы бар болза, ол арага-дары садар ажылын соксадыр апаар. Бистиң албанга келгеш, ажылын соксадып турарының дугайында билдириишкин бижиир. Ол сайгарлыкчы бодунуң туразы-биле бистиң албанга келбес болза, чыыштың шиитпиринге үндезилээш, суд таварыштыр ооң арага-дары садар чөпшээрелин күш чок болдурар. Бо ажылга тус черниң суму баштыңнары, чагыргазы база чону эгелекчи санал-онал үндүрер болза эки. Сүт-Хөл кожууннуң Кызыл-Тайга, Барыын-Хемчиктиң Бижиктиг-Хая сумуларында «кургаг хоойлуну» чарлаан, ол девискээрлерде арага сатпайн турар.

Амгы үеде республикада арага-дары садар чөпшээрелдиг 98 сайгарлыкчы, 231 садыг бар. Кызыл хоорайда чөпшээрелдиг 48 сайгарлыкчы, 111 садыг ажылдап турар.

Инна Дамба-Хуурак, кол редактор:

— Арага сатпайн турар адааныңар сумуларда кем-херек үүлгедиишкиннери эвээжеп, бо талазы-биле ажыл-агый түңнелдиг болуп турар бе?

Чечек-оол Тава:


— 2013 чылдың бирги кварталы-биле алырга, Сүт-Хөл кожуунда кем-херек үүлгедиишкиннери эвээжээн, бо үш айның дургузунда административтиг корум-чурум хажыдыышкыннарының дугайында кодекстиң 14.16 хоойлунуң кезээ-биле 5 административтиг херекти көрген. Республикада кем-херек үүлгедиишкиннериниң талазы-биле бирги черде Барыын-Хемчик кожуун чоруп турар. Ынчангаш бо долгап турар хамааты шын айтырыг көдүрүп турар. Арага садып турар бажыңнарга хамаарыштыр участок төлээлеринге дарый дыңнадыр болза эки, олар хемчеглерни ап чорудуп, кеземче херээн оттурарынче материалдарны белеткээр.

Лада Оюн:


— Чоннуң чыыштары кожуун, сумуларда квартал санында болуп турар. Россия Федерациязының тускай дужаалын езугаар, удуртукчулар чон мурнунга ажыл-албанының талазы-биле түңнелдерни чугаалаар. Чижээлээрге, малчын аалдарга ол кезек девискээрниң малчыннарын чыггаш, мал оорунга хамаарыштыр дээн чижектиг айтырыгларны сайгарып чугаалажыр. Чоннуң санал-оналын дыңнап, билип алгаш, дараазында кварталдың азы чартык чылдың иштики херектер ажылының планынче тускай хемчеглерни киирер. Мындыг хевирлиг чыыштарга чон боттарының үзел-бодалын илередир болза эки.

Айлаң Монгуш, кол редакторнуң оралакчызы:

— Херээжен чоннуң арагалаашкынының дугайында чугаа чоруп эгелээн болганда, амгы үеде иштики херектер органнарында бүрүткелде турар арага-дары ижеринге сундулуг херээжен улустуң саны чежел?

Чечек-оол Тава:

— 2013 чылдың 3 айның сан-көргүзүглери-биле алырга, апрельге чедир бүрүткелде 1336 херээжен чон турар.

Лада Оюн:

— Ажы-төлүнче кичээнгей салбас, арага ижеринге сундулуг ада-иелерниң саны чаңгыс черге турбас-тыр ийин. Ада-иелерни бүрүткелден уштуп база турар, немежип турар улус база бар.

Чечек Хертек, чоокку Каа-Хем району:

— Чылый берген үеде кудумчуда «ужуп калган» чыдар улус бо-ла көстүп кээр-дир, «чоокка чованчыг, ыракка ыянчыг». Кудумчуда хайгаарал (патруль) чериниң ажылдакчылары бо талазы-биле хемчеглер ап турар бе?

Чечек-оол Тава:

— 2010 чылдан эгелеп эзириктер сергедир эмчи албан чери ажылдавайн барган. Бо чылдарның дургузунда ук албан черин Иштики херектер яамызы Кадык камгалал яамызынче дамчыдып чадап турар. Кызыл хоорайда Московская 41 кудумчузунда эзириктер сергедир төп бар. РФ-тиң ИХЯ-зының болгаш Кадык камгалал яамызының катай үндүргени №12.98 дужаалын езугаар улуг эзирик чыдар кижини шагдаа ажылдакчыларының алыр эргези чок. Чүге дээрге, дүрген дуза чедирер станцияның эмчилери ол кижиниң эзириин бадыткап турар эмчи талазы-биле түңнелди баштай үндүрер ужурлуг. Амгы үеде бо айтырыг дыка нарын болуп турар. Ынчангаш тус черлерде чагырыкчыларның хөй-ниитиниң корум-чурумун тудар оралакчылары-биле тускай хуралды эрттирип, нарын айтырыг-ларны чугаалажыр бис. Ынаар орук шимчээшкиннериниң айыыл чок чоруунуң, назы четпээннер-биле ажыл, кудумчуларга чурум тударының талазы-биле болгаш эзирик улусту кайнаар кииреринге хамаарыштыр айтырыглар кирип турар.

Анисья Базыр-оол, Кызыл хоорай:

— Индияда чүгле херээжен улус чүдүүр дуганнар бар болгай, Тывага ындыг дуганнар салып болур бе? Чер кезип, арагалап чоруур херээжен улус, ылаңгыя аныяк уругларны ынаар киирип, «эмнеп» алыр арга тыптып келир боор аа!

Буян башкы:


— Ада-иези, төрел-дөргүлү, эш-өөрүнүң билиишкин, деткимче чок болганындан чамдык аныяк кижилер арага-дарыдан адырлып шыдавайн баар. Бо «дорт харылзааның» кол утказы база арага-дары-биле холбажырга, оон эки чүве үнмес дээн бодалдарны күштелдирери-дир ийин. Херээжен улуска тускай дуганнарны салып болур. Ам-даа болза, сагыш-сеткили аарып чоруур, берге байдалдардан боду уштунуп чадап чоруур ылаңгыя херээжен чон хүрээ-ге келгеш, дузаны алыр болза эки. Эр, херээжен-даа улус боттарының камгалакчы бурганнарынга доктаамал чалбарып, дуза дилеп, тейлеп чорууру чугула.

Орланмай Ооржак, Чөөн-Хемчик кожуун:

— Амыдыралдың берге байдалынга таварышкаш, арага-дарыже сундуга берген улус турар. Арага хамчыынче кире берген улус Буян башкыдан дуза дилеп кээп турар бе, оларга кандыг хевирлиг дузаны көргүзүп турарыл база башкының арга-сүмези кандыг хевирлиг ирги?

Буян башкы:

— Сарыг шажынның өөредииниң кол утказы—бергелерге таварышкан кижилерге дузалаары болуп турар. Арага ижип, кара-таакпы тыртып, наркотиктиг бүдүмелдер шиңгээдип, эш-өөрүнүң көгүдүүнче кире берген кижилер дуза дилеп биске кээп турар. Чижээлээрге, мээң бир эжим лама-башкы Барыын-Хемчик кожуунга турда, бир өг-бүле келген. Кадайы ашаан эккелген болуп турар, ол: «Амыдыралывыс дыка эки, шупту чүве четчир. Ынчалза-даа өөм ээзи арагалаар» — дээрге, башкы мындыг үлегер чугаалаан:

«Амыдырал дээрге, кижиниң бажынче салаазы-биле сопкан-биле дөмей-дир ийин. Арага ижери дээр-ге, кижиниң бажынче балды-биле соп турары-биле дөмей. Ол дээрге, (өөнүң ээзинге) силерниң боттарыңарның амыдыралда тургузуп алган бергелериңер-дир» — дээн. Мооң-биле чугаалаксап турарым болза, мындыг үлегер-чижекти чонга чугаалап чоруурга, орталанып, боданы бээр кижилер хөй. Кижи чүге арагаже кире бээрил дээрге, бичии муңгаралга алыскаш, ону хөөдүп, улгаттырып алгаш, оон өске арга чок-тур, аас-кежик чок кижи-дир мен деп кызыы, чегей бодалдарга алзып алгаш, муңгак хөөн-биле арага-дарыже сундуга бээр. Ындыг улус биске чедип кээр болза, бурган башкының өөредии-биле ол кижини сургап, бажында бодалдарын делгемчидип, «эмнээр» бис. Амыдыралдан алгаш көөр чүве болза, чуртталгада арага-дарыдан өске, аянныг, чаагай, чараш чүүлдер хөй-дүр ийин. Ада-иези, өг-бүлези, ажы-төлү четче, бүрүн, мага-боду кадык болза аас-кежик ышкажыл. Улуска мындыг хевирлиг чүүлдерни чугаалап, арга-сүме кадарга, бир-ле сөске даянып алгаш, боданып эгелээш, шын орукче кире бээр чорду. Эң кол чүүл—арага ижер кижи боду «аарыгдан» адырлып алырын күзээр болза, улуг дуза ол болур. Кижиниң бодунуң күзели бар болза, бистер номнар номчуп, езулалдар кылып тургаш, ол кижини арагадан уштуп алырының аргазы бар. Кем-херек адаанга чыткаш, хосталып үнүп келген кижилерниң өг-бүлезинге, долгандыр турар улуска хамаарылгазы багай, аажы-чаңы берге болур. Ындыг улус база биске кээр, оларның боттары-биле чугаалажып, күштүг номнарны кылып тургаш, угаанынче киир сургаарывыска дыка улуг дузалыг. Төрел-дөргүлү чоок кижизиниң чуруун, эдилелин-даа тудуп алгаш, кээп болур. Бо дугайында чон билбейн турар, чүге дээрге бис ону чарлавайн турар бис, дуза дилээн кижилер боттары кээр. Бир талазында, бурган «мени хереглээр болза, боттары тып алзын» деп турар, ынчангаш хүрээже дуза дилеп, чон боттары кээр болза эки.

Шажынның кол утказы дээрге-ле, чүдүкчү чонга таарымчалыг байдалды тургузары-дыр. Чон хилинчек-човулаңга, шаптараазынга таварышпазын, кударавайн, могаттынмайн, аразында хүннешпейн, хорадашпайн, мегелевейн, оорланмайн (бо адаан чүүлдерим човулаң болуп турар) аас-кежиктиг чурттазын деп бурган йөрээп турар. Кээргээчел сеткилдиг болуп, улуска дузалажып, эки чүүлдерни бодаары — аас-кежик ол-дур.

Инна Дамба-Хуурак:

— «Бүзүрел телефону» ажылдап турар дидиңер, ынаар хүнде ортумаа-биле каш кижи долгап турар база чонну дүвүредип турар айтырыглар кандыг болуп турарыл?

Лада Оюн:

— Иштики херектер яамызының «бүзүрел телефонунче» долгап турар улус чылдан чылче көвүдеп турар. 3 чыл бурунгаар «бүзүрел телефонунуң» ажылын парлалга албаны удуртуп, баштап турган. Телефонга медээ, дыңнадыышкын кээрге, ол кижиниң ат-сывын, адрезин долузу-биле айыткаш, иштики херектер сайыдының адынга медээ бүрүзүнге рапортту белеткээш, дорт киириптер турган бис. Ат-сывын айытпайн база медээни дыңнадып болур. Чугула медээлерни шагдаалар дарый хынап, дүрген чорудар ажылга ажыглап турар. Келген дыңнадыг азы медээни 10 хонуктуң дургузунда хынаан, сайгарган турар ужурлуг. Чүгле ынчан медээниң ээзинге, ооң күзели-биле телефон дамчыштыр харыызын дыңнадыр азы айыткан адресче чорудар. «Бүзүрел телефонунче» кээп турар айтырыгларның хөй кезии арага садып турар бажыңнарга, хоойлуга удур арага садып турар садыгларга хамаарышкан болур. Ол ышкаш ойнаар автоматтар залдарынга хамаарыштыр кээр. Бо бүгү медээлерни квартал санында сайгарып, өөренип көргеш, шагдааларның ажылын солун-сеткүүлче чырыдып турар бис.
    Ынчалза-даа ийи-чаңгыс-даа болза, эзирик улус долгай бээр-дир. Ол шагдааларның ажылынга аажок шаптыктыг, чижээлээрге: «Эзирик эжимни тудуп алгаш барды, салыңар!» — дээр. Амгы үеде «бүзүрел телефонунуң» ажылын Иштики херектер яамызының дежурный кезээ харыылап турар. Ам бо ажыл шыңгыыраан, ынчангаш бо талазы-биле отчетту квартал санында РФ-тиң ИХЯ-зынче чорудуп турар.

Монгуш Галина, Кызыл хоорай:
— Чурттакчы чоннуң, ылаңгыя аныяктарның арага-дарыже сундулап турарының чылдагааны—ажыл чок ышкажыл. 30-40 хар назылыг улусту ажыл-биле хандырарының кандыг талалары барыл?

(Уланчызын "Шын" солуннуң № 49 үндүрүлгезинден номчуңар.)



Алдынай Бады-Хоо.

А-Х. Апыкааның тырттырган чуруктары.