27.04.2013
«Сула шимчээшкин, күш-культура мергежилгелери, кылаштаары – ажыл кылып шыдаар арга-шинээн, кадыкшылын, бүрүн болгаш өөрүшкүлүг чуртталганы камгалап арттырып алырын күзээр кижи бүрүзүнүң хүн бүрүде амыдыралынче кирер ужурлуг. Гиппократ».
Аныяк салгалга спортка ынакшылды канчаар оттурарыл? Күш-культурага хандыкшылдыг болурунга канчаар кижизидерил? Дээди өөредилге черлериниң күш-культура салбырларының доозукчулары школаларга ажылдаарынга белен бе? Ниити билиг школаларында күш-культура кичээлдериниң шынарын экижидеринге хамаарышкан чугула айтырыгларны Кызылдың немелде өөредилге төвү «Аныяктың» хуралдаар залынга ниити-российжи улусчу фронтунуң дискуссия шөлчүгежинге сайгарып чугаалашкан. Аңаа Кызылдың болгаш кожууннарның күш-культура башкылары, ада-иелер, тренерлер, эмчилер, школалар директорлары база яамылар болгаш ведомстволардан төлээлер хөйү-биле киришкен. Ажы-төлдүң кадыкшылынга хамаарышкан чугула айтырыглар сайгарылгазын Кызылдың педагогика институдунуң директору Петр Морозов удуртуп башкарган.
ТР-ниң өөредилге болгаш эртем сайыдының бирги оралакчызы Владимир Ооржактың дыңнатканы-биле алырга, республикада ниитизи-биле 173 школа бар, оларның 44-ү спорт залдары чок, а 27 школада өөреникчилер күш-культура кичээлдерин таарыштыр кылган черлерде эрттирип турар. Сөөлгү чылдың дургузунда өөредилге чаартылгазының төлевилели-биле барык 5 муң хире спортчу дериг-херекселди садып алган. Ынчалзажок школаларның спорт залдарының чүгле 11,5 хуузу амгы үениң негелделеринге дүгжүп турар.
Кадык амыдыралды суртаалдаар, спортка ынак болур, күш-культурага хандыкшылдыг болур деп улуг-бичии чонну радио, телевидение болгаш массалыг информация чепсектери таварыштыр кыйгырып, суртаал ажылын чорудуп турар. Ынчалза-даа школаларда күш-культура кичээлинге 1 шак немээниниң түңнелинде безин чугула, чидиг айтырыглар артпышаан. Школаларның спорт залдары амгы үениң негелделеринге дүүшпейн турары база 1-2 класс катчып алгаш, чаңгыс залга кичээлдер эрттирип турарындан өөреникчилер-даа, башкылар-даа боттарын көргүзүп шыдавайн турары билдингир. Спорт залдарның негелделери шыңгыы болур-даа ужурлуг, чүге дизе чүгле күш-культура кичээлдери таварыштыр кадык амыдырал тургустунар. Ол дугайында Кызылдың № 12 школаның күш-культура башкызы Вера Логинова бодунуң бодалы-биле үлешкен: «Эксперттерниң бодап турары-биле, школа программазында күш-культура кичээлиниң 3 дугаар шагы өөреникчилерниң чүгле кадыкшылын быжыглаарынга эвес, а хоочураан аарыглыг уругларга аарыындан адырлып алырынга дузалаар ужурлуг. Школачыларның албан-езузунуң көргүзүү-биле 47 хуузу үстүнде кирген аарыглыг. Эмчилерниң көргүзүү-биле өөреникчилерниң чүгле 10 хуузу кадык деп санаттынып турар».
«Мен 24 ажыг чыл иштинде Кызылдың күш-культура башкыларының методиктиг каттыжыышкынын удуртум. Ынчангаш бо талазы-биле угланыышкынны кончуг эки билир мен. Бо хүнде байдалды көрүп турарымга, Кызылдың күш-культура башкыларының методкаттыжыышкыны маргылдаалар эрттиреринче угланыышкынны кылып турар. А херек кырында ол ажылды чорудар ужурлуг чогуур улус бар-дыр. Ынчангаш арга-дуржулга солчуру-биле ажылды күштелдирери чугула. Күш-культура ажылын шын чорудар аргаларынче кол кичээнгейни салып, онзалаар болза эки» – деп, Кызылдың немелде өөредилге төвүнүң директорунуң оралакчызы, «Чаңгыс демниг Россия» партияның Тывада регионалдыг салбырының политчөвүлел кежигүнү Вячеслав Хопров демдеглээн.
Кызылдың № 12 школаның ада-иелерин төлээлээн Е.А.Хомушку: «Мен бодум база бо школаның доозукчузу мен. Оглум ында өөренип турар. Бистиң үевисте ийи класс чаңгыс залга кичээл эрттирер деп чүүл ховар, ийи-чаңгыс деп болур, а амгы үеде ада-иелер башкыларны кээргээр-дир бис. Ында залды агаарладыр талазы-биле байдал берге. Ол дээрге, бирээде. Ийиде, уругларга хамаарыштыр чугаалаксаар чүүлүм – спорт залдары, бассейннер шупту өртектиг, ынаар ада-иези төлеп шыдаар уруглар харын барып турар-дыр, а өг-бүлезиниң төлевир талазы-биле байдалы шала берге байдалда турар уруглар, чеже-даа күзели бар болза, спорт залдарже барып шыдавас. Ону база өөренип көөр болза эки» — деп чугаалаан.
Хөй-ниити улусчу фронтузунуң харылзаштырар чөвүлелиниң регионалдыг удуртукчузу Дина Оюннуң бодалы-биле, спорт болгаш күш-культураже кичээнгейни күштелдирип, аныяк-өскенни хаара тудары чугула. Кажан спорт болгаш кадык амыдырал ажы-төлдүң кичээнгейин хаара туда бээр болза, чүгле ынчан оларны компьютер болгаш телевизордан адырып ап болур. База ол ышкаш бажыңнарында компьютерлерге ойнап, Интернет четкизинге бүдүн хүн дургузунда олурарының орнунга, даштыгаа үе-чергези-биле хол, бут бөмбүү-биле ойнап, боттарының кадыкшылын быжыктырып ап турар болза, оларга боттарынга эки.
Массалыг күш-культура сула салыышкыннарының эгелекчизи Адам Текеев Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оолдуң боттандырып эгелээни «Бажыңнар чанынга – спорт» деп төлевилелин онзалап демдеглээн. Ооң бодап турары-биле алырга, амгы үениң аныяк-өскени турник деп чүүлдү безин билбес. А херек кырында турник дээрге кижиге, ылаңгыя оолдарга күш-шыдалын сайзырадыр, мага-боттуң шыңганнарын ажылдадыр чугула спортчу херексел дээрзин ол чугаалаан. Ынчангаш бажыңнар чанында спортчу шөлдерни сайзырадырынче кичээнгейни угландырары чугула.
Сайгарылга шөлчүгежиниң киржикчилери боттарының санал-оналын берип, сагыш-сеткили-биле үлешкен.
Түңнел сөс орнунга авторнуң бодалы: шынап-ла, күш-культура болгаш кадыкшыл – ниитилелдиң айтырыгларының бирээзи. Амыдыралдан эскерип турарга, амгы үеде улуг-даа, бичии-даа улустуң кадыы кошкак. А ооң кол чылдагааны – кадык эвес амыдыралды чорудуп турары. Мээң сактырым болза, чурттап турган бажыңнарывыстың улуг-бичии улузу шупту кежээ үнүп келгеш, хол бөмбүү-биле орайга чедир ойнаар турган бис. А бичии оолдарның чамдыызы турниктерде «харанган», халбактанган, а бир чамдыызы калдар-калдар апаргылаан бут бөмбүү «сывыртап» кежээлээр боор чүве. А бо үеде ол бүгү чаагай чаңчылдар барык чок. Ынчангаш мен база үстүнде бижээним «сайгарылга шөлчүгежиниң» киржикчилериниң санал-оналынга катчып чүүлдүгзүндүм.
Валерия Конгар.
Авторнуң тырттырган чуруу.