27.04.2013
Апрель 21-де НТВ каналда «Сегодня» деп программаның кежээки, неделяның түңнел үндүрүлгезинге Тывада арагалаашкынның болгаш ооң-биле харылзаалыг кем-херек үүлгедиглериниң дугайында дамчыдылганы көргүстү. Ниитизи-биле алырга, бистиң республикада байдалды чөптүү-биле көргүскен, ынчалза-даа сюжеттиң авторларының хууда сорулгаларынга чагырткан, хөлүн эрттир хөөредипкен чүүлдер ында бары илдең. «Ийи тыва кижи кады арагалаар болза, оларның бирээзи ыяап-ла өлүртүр» дээн сөстер хөй кижилерниң сеткилинге таарышпаан. Журналист бүрүзү ооң белеткээн дамчыдылгазы, бижээн чүүлү кижилерге сонуурганчыг болзун дээр күзелдиг болгаш сорулгалыг. Ынчалза-даа ону, амыдыралда бар фактыларны, хөөредип азы хажыдып тургаш, чедип алыры чараш эвес.
Тывалар дигии-биле арагалап, кем-херек үүлгедип турар эвес, амыдыралынга кызымак, ажыл-херектеринге чедиишкинниг, ажы-төлүн азырап өстүрүп, төлептии-биле чурттап чоруур кижилер тыва чоннуң барык шуптузу. Арага-дарыга сундуккан, тура-соруун оскунган эвээш санныг кижилерниң уржуунда НТВ-ге үнген чаңгыс сюжет бистиң сузувусту кудулатты.
Амыдыралга кызымак эвес, ажыл-иштен оспаксыраар, арагалаар кижилерге хөөн чок мөзү-бүдүштү боттарывыска, ажы-төлүвүске кижизидээлиңер. Эки ажыл-херектеривисти эвээш санныг кижилерниң бак чоруу чая баспазын.
Тыва кижи ажыл-ишке, амыдыралга кызымак, төлептиг мөзү-бүдүштүг деп ат-сураавыс алгыыр кылдыр чурттаалыңар.
Кара-кыс ЧYЛДYМ, Тыва АССР-ниң алдарлыг зоотехниги, күш-ажылдың хоочуну (Мөңгүн-Тайга кожуун):
«Эрткен улуг-хүнде «НТВ» деп төп телеканалга көрген бир дамчыдылгам мээң сагыш-сеткилимни мынчага дээр өйүп келди. Тываларны арагалап, кем-херек үүлгедип турарының дугайын аңаа дыка үр көргүстү. Карарган арынныг эзириктерни, ужуп калган чыдар арагачыларны, барып-барып, төп черден көргүзе бээрге, дыка-ла эгенчиг-дир. Ылаңгыя журналистиң «Тыва дээрге Россияда эң хөй кем-херек үүлгедип турар чер» дээн сөстери кижиниң сагыш-сеткилинге дыка аар дээр.
Черле канчап барганывыс ол? Арагалаар чорук Тывага бурун төөгүден бээр черле туруп көрбээн чүве-дир ийин. Мээң авамның, ачамның шаанда чугаалап чораанындан алырга, эр кижи адак дээрге, 40 харлыг тургаш, хойтпак арагазын бир дугаар амзаар чораан. Ону безин хөй ишпес, чүгле чайгы үеде ийи-бир катап ижер турган.
Ону бодум безин көрген мен. Бежен-алдан чылдарда школачы турумда, бистиң Мөңгүн-Тайга кожууннуң кезек аалдары кандыг-бир байырлал болганда чыглып кээр, хойтпааның арагазын улуг кижилер ижер чораан. Улуг кижилер ону амзаңгырлап четтирер, уруг-дарыы ойнап халчып турар чүве. Ону ишкен ада-иелер, даай-күүйлер дээн ышкаш чүгле улуг кижилер ырлажып, хөөрежип кежээлээр. Чогуш-содаа деп чүвениң сураа безин дыңналбас. Оларның аразынга аныяктарны (элээдилер хамаанчок) көрбес чораан мен. А даартазында шупту тургаш, ажыл-херээн кыла бээр, кым-даа «бажын эмнээр» деп чүве билбес.
Ол дамчыдылганы көргеш, өгбелерниң мындыг магалыг чаңчылын канчап эгидип алыр бис деп бодал сагыш-сеткилимни «өрүмнеп чор». Ажыы-биле чугаалаарга, каш санныг чон-дур бис ийин, араганың хайы-биле кырлып төнер эвес. Ооң кадында шаандакы тыва кижиниң чоргааралы деп чүве бар болгай, ол кажан-даа, каяа-даа, кандыг-даа чоннуң мурнунга төлептиг мөзүзүн көргүзүп, ажыл-агыйжы чоруу-биле сурагжып, кижилерни хүндүлеп билири-биле онзагайын бадыткап келген. Даштыкы чурттарның безин төлээлериниң, Россияның удуртулгазының үнелеп турары мындыг каас-чараш, бай-байлактыг черивиске чурттааш, ооң адын кара хүлге борап, бужар-чүдек чоруувусту бүгүдеге чүге көргүзүп чоруур бис?
Шынап-ла, Кызылдың кудумчуларында арны-бажы карарып калган, идик-хеви орбак-самдар тыва кижилерниң хөйү чажыт эвес болгай. Ындыглар каракка дыка илдигер. Бистиң республикага даштыкыдан-даа, Россияның регионнарындан-даа дыка хөй кижилер хүннүң чыгыы кээп турар болгай. Олар сураглыг мөгелерниң, культураның алдарлыг ажылдакчыларының, Россияның Маадыры Сергей Шойгунуң дугайында хөйнү дыңнаан, оларның чаңгыс чер-чурттуглары-биле таныжар дээш кээп турары чажыт эвес. А келгеш, чүнү көөрүл? Кудумчу «богу» апарган кижилерни бе?
Боданыр, сайгарар айтырыглар-ла хөй. Чер-черге кижизидилге ажылын күштелдирер деп санал-даа үндүрүп болгай-ла. Чүгле ол арагага сундулуг кижилер боттары шүгдүнмес, тыва кижиниң чоргааралын ханы медереп билбес болза, кандыг-даа хемчеглер дээш чок-тур ийин. Оларга чоок кижилери (ада-иези, ажы-төлү, кады төрээннери…) харын салдар чедирип болур.
Бо талазы-биле Тыва чуртунуң, тыва чонунуң салым-чолу, бурунгаар депшилгези дээш сагыш човап чоруур эш-өөр боттарының үнелиг саналдарын киирер боор деп идегедим».
ТГШИ-ниң археология болгаш этнография секторунуң башкарыкчы эртем ажылдакчызы, төөгү эртемнериниң кандидады Светлана Чондан-ооловна Донгак:
«Бир эвес Тываның дугайында арага ижеринге хамаарыштыр Россияда бирги черлерниң бирээзинде деп чугаалап үнүп келген болза, аңаа хорадап, удурланган херээ чок деп бодап тур мен. Чүге дизе бистиң тыва чоннуң арага-дарыже сундуга бергенин кудумчулардан-на көрүп ап болур апарган. Ол дээрге эң-не көскү, тодаргайлаарга, каракка илдигип турар байдал-дыр. А каракка «көзүлбес» арага ижип турары база бар. Ол дээрге аңгы-аңгы деңнелде арага ижип турарывыста. Чижек кылдыр алырга, бир кижиниң төрүттүнген хүнү, чаш уруг төрүттүнгени, кижи чок апарганы, хурал-суглааны эки эрттиргени, чаа шуба, машина садып алганы, орук-суур эки чорууру дээн ышкаш, арага ижериниң «чылдагааннары» хөй апарган. Бо дээрге араганың кандыг-даа деңнелде тыва ниитилелди хөме ап турарының демдээ-дир.
Мындыг байдалда келген улус бот-боттарывыска шыңгыы негелделиг болур ужурлуг бис. Тыва чоннуң чиге сөглээн үлегер домаа бар: «Болбас тенек бодун мактаар, албыс тенек аъдын мактаар». Өске, кыдыындан кижилер бисти арагага сундулуг деп барган болза, ында ужур бар болганы ол. Ынчангаш мен этнограф кижи болганымда, дараазында чүүлдү чугаалаксадым – этнография эртеминде кайы чоннуң национал бот-медерели улугул деп чүүлдү база өөренип көрүп турар. Чижээлээрге, шак ындыг национал бот-медерели бедик чоннарга Азия чурттарын алыр болза, японнар, моолдар, төвүттер, кыдаттар дээн ышкаш чоннар хамааржыр. Бо чоннар чеже-даа хөй санныг болза, боттарынга арага ижеринге хамаарыштыр шыңгыы негелделиг. Ынчангаш арага ижер талазы-биле бис база бот-боттарывыска бодамчалыг болур болзувусса эки. Чаңгыс коллективте ажылдап-даа турар болзувусса, төрел-дөргүл-даа аразында болза, кижи бодундан – араганы ишпейн баарындан эгелээри чугула. «Сен ишпес болзуңза, сени долгандыр турар улус база араганы шеглеп турар апаар» дээн ышкаш чүүл-дүр. Маңаа мындыг чижекти киирикседим. 2011 чылда бистиң институттуң ажылдакчылары Моолга моол чонну шинчилээр конгрезинге чораан бис. Аңаа бүдүн делегейден моол этносту өөренип турар аңгы-аңгы мергежилдерниң специалистери келген турган. Моолдуң президентизи-биле шайлалга ужуражылга база болган. Столдар кырында аъш-чем элбек, арага аймаа шуут чок. Моолдуң президентизи: «Бистер араганы бажындан тура шеглээр деп шиитпирлеп алган бис» — деп чугаалады. Маңаа хамаарыштыр демдеглеп каарым – бистиң республиканың Баштыңы Шолбан Кара-оол база арагадан ойталаанын Адалар чыыжынга чугаалаан-на болгай. Ол дээрге дыка эки демдек, үлегер деп санап турар мен. Кандыг-даа деңнелдиң удуртукчузу, школа директору-даа боду арага ишпес болза, ону долгандыр кижилер база чоорту араганы ишпейн баар. Ынчангаш маңаа боттуң, ылаңгыя алдар-аттыг, мөзү-шынарлыг, иштики байдалы күштүг, ылаңгыя боду арага ишпес кижиниң үлегер-чижээ кайы хире дээштиг болурун буддизм философиязының доктору геше Джампа Тинлейниң мындыг чугаазындан чижекти киирип болур.
Индияның сураглыг мерген угаанныг Махатма Гандиге бир катап бичии оглун эдертип алган ава келгеш, оглунуң хөй шоколад чиирин, ону соксадып чадап каанын: «Силер чугаалап көрүңерем» деп чугаалаан. Бир ай болгаш чедип келирге, М.Ганди бичии оолче көргеш: «Хөй шоколад чиве, хөйнү чиирге, хоралыг» — диген. Авазы ол бөдүүн сөстерни дыңнааш, кайгап, чүге бир ай болгаш келиңер дидиңер деп айтырган. Харыызынга М.Ганди бир ай бурунгаар боду хөй шоколад чиир турганын, ол үеде «шоколад чиве» дээрге, ол сөстерниң күш чок болурун, ынчангаш боду бир ай дургузунда ону чивейн барганын чугаалаан. М.Гандиниң чугаалаанының соонда оол шоколад чивейн барган. Ол дег, боду арага ишпес кижиниң сөзү болгаш үлегери күштүг болур ужурлуг.
Амгы үеде амыдыралдан эскерип турарга, эң-не көскү болгаш муңгаранчыг чүүл – тыва херээжен улустуң арага-дары ижип турары база ол ышкаш школаларда чамдык башкыларның арага иже бергени. Мен ажылым аайы-биле бо-ла сургакчылаашкыннарга чоруур болгаш, ындыг байдалдарга таваржы бээр-дир мен. Арага ижер башкының хүндүткели өөреникчилер мурнунга чок болур. Мен мону шупту башкыларга хамаарыштыр чугаалавайн тур мен, ажылынга бердинген, шынчы, харыысалгалыг башкыларның аразында арага ижиптерлерниң бары харааданчыг-дыр. Бо талазы-биле тыва чон боттарывыска хамаарыштыр шыңгыы негелделиг болур үевис келген эвес бе?»
Алексей Сундуй, «Тыва эки турачыларның салгалы» хөй-ниити организацияның удуртукчузу:
«Эрткен улуг-хүнде НТВ каналга үнген тываларның арагалаарының болгаш кем-херек үүлгедириниң дугайында дамчыдылгада көргүскен чүүлдерни ындыг эвес деп хөрлээр аргазы чок. Ындыг-даа болза, тывалар кыдыындан кыра арагалаар дээн хөөн-биле, эң ылаңгыя ийи тыва кижи кады арагалааш, бирээзин өлүрүп каар дээн сөстер-биле бо кижи чөпшээрежири берге.
«Хат чокта, хаак бажы шимчевес» деп тываларның үлегер чугаазы бар болгай. Чидиг-даа болза, бисти шүгүмчүлеп турары чылдагаанныг. Эң ылаңгыя республиканың хоорайларында арагачыларның көскүлеңи, бок-сактың эңдерилгени каракка-ла илдең.
«Тыва эки турачыларның салгалы» хөй-ниити организацияның ажыл-херээниң аайы-биле март, апрель айларда Эрзин, Тес-Хем кожууннарның суурларынга баргаш, кижилерниң арагалаары шеглээнин эскерер чордум. Тыва эки турачы, Тыва Республиканың Арзылаң мөгези Бегзи-Хуурак Доңгактың чурту Чеди-Хөл кожууннуң Ак-Талга апрель 21-де чорааш, суурга эзирик кижилерни көрбедим. Пивону садарын кызыгаарлаан соонда суурларның кудумчуларын бокталдырып турган куруг пиво шилдери эвээжээн. Мында кол чүүл, пиво садарын кызыгаарлаанындан аңгыда, тус чер эрге-чагыргаларының арагага сундулуг кижилер-биле доктаамал ажылдап турарында деп бодаар чордум.
«Тыва эки турачыларның салгалы» хөй-ниити организация тыва эки турачыларның ажы-төлү өгбелериниң маадырлыг чоруун хүндүлээр, оларның ат-алдарынга төлептиг болур деп суртаалды чорудуп турар. Бистиң ындыг ажылывыс тыва эки турачыларның ажы-төлүнүң уруг-дарыы мөзүлүг кижилер бооп өзеринге салдарлыг дээрзинге бүзүрээр мен.
Тывада чон аразынга кижизидикчи ажылды чүгле «Чаңгыс демниг Россия» чүктеп алган, эки чүүлдерни кылырынче кижилерни, эң ылаңгыя аныяктарны, эвилелдеп турар. Өске партиялар акша-төгерии чогунга чылдагааннап, кыдыында хайгааракчы болгаш шүгүмчүлекчи бооп, чүгле соңгулдалар үезинде бар-чогу билдинип кээр. Россияның компартиязы, «Чөптүг Россия» партия дээш республикада эге организациялары бар партияларның Тываның чидиг айтырыгларын шиитпирлээринге киржилгези көзүлбес».
Ульяна Павловна Бичелдей, ТР-ниң Төөгү болгаш культура тураскаалдары камгалаарының талазы-биле күрүне албанының удуртукчузу:
21-ниң хүнүнде «НТВ» телеканалынга неделяның төнчүзүнде сайгарылга-аналитиктиг Тывага хамаарышкан сюжетти көрдүм. НТВ телеканалдың журналистериниң ол кылган чүүлүнге бистиң чер-чуртувустуң кижилериниң амыдыралын тайылбырлап көргүскенинге сеткилимден таарзынмадым. Баарывыс ажып, чүрээвис ыстап чоруур чүүлдерни көргүскен-дир. РФ-тиң кайы-даа регионнарының теледамчыдылгаларындан көөрге, байдалы Тывадан оранчок коргунчуг болур черлер бар-ла боор чорду. Аныяктар ажыл-агый, акша ажылдап алыр чер чогундан оларның хөй кезии бергелерге алзып, бир-ле дугаарында эң-не белен чүүл – арагаже сундуга бээр таварылгалар чүгле Тывада эвес, а Россияның аңгы-аңгы субъектилеринде бар деп санаар мен. Ынчангаш Тывага келгеш, бүдүн Россияда эң-не арагалаар, келген аалчыларның амы-тынынга айыыл чедирип болур, ийи тыва кижи арага ижер болза, ол-ла дораан бирээзиниң амызынга чедер дээр болза, черле чөпшээрешпес мен. Бир талазындан хөй кем-херек үүлгедиишкиннери араганың хайындан болуп турар. Бо талазы-биле шуут ындыг байдал турбаан деп база болбас. Шак мындыг дамчыдылганы кылып тургаш, чүге чаңгыс талалап кылганыл? Чижээлээрге, мен бодум шажын өөредииниң талазы-биле шинчилел ажылдарын кылып чоруур болгаш, шаандан тура Тываның девискээринге сарыг шажынның сайзыралын катап экижидип, бедик деңнелче чедирип алыр дээш күш салып чораан кижилерниң бирээзи болгаш, бөгүн Тинлей башкының өөреникчилери 500-600 кижи чедир көвүдээн дээр болза, чазыг эвес болур. Ол кижилер аразында арага-дары ижип, таакпы тыртып турар улус чок. Өг-бүледен чаңгыс кижи өөредилгелерже барып турар болза, ооң ажы-төлү, дөргүл-төрели, чоок кижилери арагаже сундулавас, корум-чурум үревес болур. Тывада кээп, чурттап турар Шивалха Ринпоче башкының лекция-кичээлдеринге 600 хире өөреникчилер кээп турар. Чүге ол кижилер дугайында чугаалавааныл? Хам, шажынны сагып чоруур тывалар база хөй. Ол шажын талазы-биле дириг амылыгларны амызынга четпес, арага-дары ишпес, хүрүм, бачыт кылбас деп сагыгны күүседип чоруур тываларны чүге ыыттавааныл? Оон аңгыда бистиң мал-маган тудуп турар малчыннарывыстың саны дыка хөй. Малчын кижини арагачы деп болбас, малчыннарның сүзүүн, хүн бүрүде амыдыралын билир бис, олар хөй ажы-төлүн, мал-маганын азырап чоруур. Тыва малчын кижи араганы хүннүң-даңның ижип турбас. Олар арага-дары ишпес болганында, кем-херек үүлгедикчилери эвес-тир. Бойдузунга чүдүп, ыдык даан, хем, суун, ыяжын дагып чоруурлар.
Чүге тываларның бо талазын айытпааныл деп муңгарап көөр кижи чордум.
Өске регионнарда теледамчыдылгалардан көөрге, арага-дары ишкен улус өг-бүлезиниң когун үзүп-даа турар чорду. Чүгле Тывада байдал коргунчуг дээр болза, кайын боор? Тываның чараш бойдузун, эки кижилерни база көргүзер турган. Бисте хөй башкылар, эмчилер, чазак-чагырга ажылдакчылары олар арага ижип турар бе? Бүдүн делегейге, Россияга эң-не коргунчуг, амы-тынга айыылдыг чер деп көргүзүп каарга, бистиң чаңгыс чер-чурттуувус Сергей Шойгунуң мурнунга ыянчыг, ол дарга бо дамчыдылганы көргеш, муңгараан боор. Бир талазында, төрээн чонум, боданыр болзувусса база эки. Шаанда «Цин» күрүнениң дарлалынга безин чорааш, арага-дарыже сундулавайн, бергелерни ажып эрткеш, теп үнүп келген Сүбэдэйниң чоргаар салгалдары — чон ышкажыл бис. Ам кээп камгалалдыг күрүнеде чурттап тургаш, ажыл кылбайн, боттарывысты өрү депшитпейн, кызыл деривисти төп тургаш, амыдыралывысты экижидип алыр дээш чүге кыспас бис. Өске чоннарга бак талаларывыс көргүспейн, хей-аъдывыс бедик, таптыг чурттаалыңар. Тывага чаңгыс-даа кээп көрбээн тележурналистер каш-ла 5-6 хонук дургузунда Тыва чоннуң амыдыралын эки өөренип көрбейн, дораан-на мындыг шиитпир үндүргенинге чөпшээрешпес мен. Россияже фашизм халдап кээрге, хамаарышпас күрүне тургаш, тывалар бир дугаарында эки тура-биле дузалажып турган болгай. Ол дээрге, тыва чоннуң кижилерге эвилең-ээлдек, биче сеткилдии, дузааргааның бадыткалы-дыр. Тыва чонну коргунчуг, багай улус-тур деп чемелеп турбайн, чараш бойдустуг, биче буурай чоннуң культуразын, чаагай чаңчылдарын, кадыкшылын арттырары-биле канчаар дуза кадып, бо айтырыгларны шиитпирлежип бээриниң аргаларын тывар-дыр деп түңневээни дыка хомуданчыг болду».
«Багай талазын эскерерге, кайын боор…»
Апрель 21-де, улуг-хүнде, Россияның НТВ телеканалынга Тывада арагалаашкын талазы-биле байдалды көргүскен дамчыдылганы бүгү чуртка көргүскен. Бистиң республикада чон ортузунда арагалаашкын чидиг айтырыгларның бирээзи дээрзи чажыт эвес. Ол дугайында республиканың массалыг информация чепсектери доктаамал чырыдып турар. Россияның телеканалының корреспондентилери бистиң республикага 5-6 хонуктуң дургузунда ажылдап, хайгаарап келгениниң соонда, тодаргай барымдаалыг сюжетти белеткеп кылган. Ында көргүзүп, чугаалап турары-биле алырга, Тыва — арагалаашкын талазы-биле Россияда байдалы эң берге регион, чижээлээрге, ийи кижи арагалаан болза, албан бирээзи өскезиниң амы-тынынга чедип турар деп чугаалап турар. Теледамчыдылгада Тываның Баштыңы—Чазааның Даргазы Шолбан Кара-оол арага-дарыны садарының талазы-биле чорудуп турар хемчеглер дугайында, ТР-ниң иштики херектер сайыды Александр Лобанов кем-херек үүлгедиишкиннериниң дугайында болгаш Тываның Камбы-ламазы Тензин Цултим сарыг шажынның чүдүкчүзү кижи кандыг болурун чугаалап турар.
Россияның төп телеканалынга көргүскен дамчыдылгадан алгаш, көөрге, республикада барык кижи бүрүзү эзирик болуп турарындан кудумчуларга кылаштаары безин айыылдыг, кем-херек үүлгедиишкиннери базым санында, арага-дарыже дүлнү берген чон болуп турар бис. Республика иштинде арагалаашкын айтырыын көдүрүп, аравыста сайгарып, чугаалажып турар-даа болзувусса, НТВ телеканалының корреспондентилериниң Тывага хамаарыштыр көргүскен бо сюжединге кижи долузу-биле чөпшээрежир аргажок. Өске хоорайдан келген улустуң көрүжү мындыг дүвүренчиг болганда, чурттакчы чоннуң бодалын сонуургадывыс.
Ролан Ооржак, билдингир тыва киноларның режиссеру, Кызыл хоорай, 30 харлыг:
— Шаанда 1990 чылдарның үезинге бодаарга, үе черле өскерилген, кудумчуда «ужуп калган» чыдар улус көзүлдүр-ле эвээжээн. НТВ телеканалынга көргүскен дамчыдылганы, бодум көрбээн-даа болзумза, дыңнадым. Тывада арагалаашкын талазы-биле байдалды аргажок нарын кылдыр көргүзүп турарын шын эвес деп бодаар мен. Бистиң республикада спорт хөгжүп турар, ылаңгыя кыс уругларның спортчу маргылдааларга тиилеп турарын демдеглевес аргажок. Кызылдың төп кудумчуларынга кылаштап чорааш, бөлүглежип алган аныяк оолдарны көөрге, элээр болур-дур. Дем чаа шывыглыг рынок чанында хөй оолдар бөлүглежип турар, сонуургап чеде бээримге, турник салып алган, аразында мөөрейлежип турар болду. Аныяктарның кадык, элээр амыдыралды чорудуп турары өөрүнчүг. Тыва кижи болганымда, тыва чонум, төрээн черим дээш сагыжым аарып чоруур. Кудумчуда «ужуп калган» эзирик кижилер (ийи-чаңгыс) чүгле Тывада эвес, а делегейниң кайы-даа чурттарында бар-дыр ийин. Россияның өске регионнарында база байдал мындыг болгай. Республикада социал-экономиктиг, культура, спорт, көдээ ажыл-агый дээш, өске-даа адырлар хөгжүп турар. Өске черге келгеш, ооң чүгле каракка көзүлген-не багай талазын эскерерге, кайын боор.
Роман Хөвендей, такси чолаачызы, Тес-Хем кожууннуң Ак-Эриктен, 55 харлыг:
— Россия телеканалынга дамчыдылганы көрүп четтикпейн барган чордум. Ынчалза-даа бажыңда улузум чугаалап бердилер. Тыва чон арага-дарыны бичии ижиптеривис шын улус-тур бис ийин. Черле ынчаш, араганы кежээкиниң 7 шактан эртенгиниң 11 шакка чедир садарын хоруп каарга, байдал чавырлып турарын эскерип тур мен. Бистиң Ак-Эрик суурда арага хамаанчок, пиво безин сатпайн турар, бо дээрге чурттакчы чон бистерниң боттарывыстың күзеливис-биле чедип алган чүүлүвүс-түр. Төп теледамчыдылгада Тывада кем-херек үүлгедиишкиннери хөй, айыылдыг регион деп чугаалап турарынга чөпшээрешпес мен. Ол журналистер республикага 5-6 хонуп, хоорайның кудумчуларынга шөлээн ажылдап чоруп турган улус болза, ындыг-ла айыылдыг республикадан канчап кадык-чаагай чана бергенил? Бистиң ажы-төлүвүс өөредилге, спорт-даа талазы-биле боттарының чедиишкиннери-биле чүгле Россияда эвес, а бүгү делегейде диңмиреп турлар ышкажыл!
Чойгана Сат, Кызылдың төп рыногунда бараан садып турар, 40 харлыг:
— Улуг-хүнде Россияның НТВ каналынга бистиң республикада байдалды көргүскен дамчыдылганы көрдүм. Ооң мурнунда «Новый век» каналынга көргүзүп турган «Патруль» программазын сагындырар болду. Ында кем-херек үүлгедиишкиннерин чыып каан болгай, бо дамчыдылгада база дөмейлешкек. Мен рынокта 6 чыл ажылдап турар мен. Арагалаашкын чидиг айтырыг дээрзи шын. Ооң мурнунда чылдарда арага-дары ижип алгаш, чурум үрээр таварылгалар хөй турган болза, амгы үеде каракка көзүлдүр эвээжеп олурарын кижи эскербес аргажок. Россияның улуг каналынга төрээн чуртувусту мынчалдыр нарыыдадыр көргүзе бээрге, кижиниң сагыжы аарыыр чорду.
Анджела Саая, ТКУ-нуң студентизи, 19 харлыг:
— НТВ-ге дамчыдылганы Интернеттен көрдүм. Бистиң республиканың эки эвес, а чүгле багай талазын көргүзер дээн улус деп билдим. Арагалаашкын чүгле Тывада эвес, а өске хоорайларда база нарын, ол дугайында соңгаар өөренип турар эштеримниң чугаазындан билир мен. Кудумчуга эзирик улусту, албан-биле кадарып тургаш, тырттыргаш, сюжет кылып алган дээрзи көскү. Бо дамчыдылга Тываның чонунга улуг өөредиг болур дээрзи билдингир.
Автордан: Тыва сарыг шажын чүдүлгелиг чон болгай бис. Москвадан келген журналистерниң Тываның Камбы-ламазы Тензин Цултим башкыдан интервью ап турганы база анаа эвес. Сарыг шажынның өөредиинде чүдүкчү кижи араганы ижер хамаанчок, амзавас ужурлуг. Мындыг буянныг, өндүр өөредигниң мөгейикчилери багай чүве кылыр туржук, ону бодаары безин хоруглуг болур. Ынчангаш журналистер мону бодааш, Тываны өске черлер-биле деңнээр дээш шилип алган чадапчок. Бо сайгарып чугаалашканывыс НТВ телеканалынга көргүскен сюжет соонда кижи бүрүзү хандыр боданып, бодунга түңнелдерни үндүрер ужурлуг деп бодаар мен.
Алдынай Бады-Хоо.
"Шын" солун № 48 2013 чылдың апрель 23, вторник