Ш. Кара-оол: «Эки талазынче үндезин өскерилгелер болур»

(Тываның Баштыңы Ш.В. Кара-оолдуң ИТАР-ТАСС агентилелиниң айтырыгларынга харыызы)

ИТАР-ТАСС агентилелинге Шолбан Кара-оолдуң берген интервьюзунуң уланчызын парладывыс.

2012 чылда күрүнениң болгаш хуу черлерниң демнежилгезинге үндезилеп, Элегестиң хөмүр-даш чыдыны-биле холбаштыр «Кызыл—Курагино» демир-орук тудуунуң төлевилели-биле холбаштыр улуг идегел салдынган турган. Бо чылдың февральда демир-орук төлевилелиниң күүселдезиниң талазы-биле Россияның Транспорт яамызының, Тываның болгаш Красноярск крайның чазактарының база чаа хуу чер болур Тываның энергетиктиг үлетпүр корпорациязының (ТЭYК-түң) аразынга кады ажылдажылга дугайында албан-езузунуң документизинге ат салыышкыны болган. Ол төлевилелдиң республикага ужур-дузазының дугайында регионнуң удуртукчузу Шолбан Кара-оол чугаалаан.

— Демир-орук тудуун акшаландырарындан күрүне ойталаан дээрзи билдингир болгай, ол төлевилелди боттандырарының өске арга-хевирлерин ажылдап кылып турар. Оозун бодаарга, боттуг келир үе бар ышкажыл?

— Чүгле кады ажылдажылга дугайында эвес, демир-орук тудуунга чаа инвесторга дуза чедирериниң дугайында дугуржулга чардынган дээрзин демдеглээйн. Ону Красноярскиниң экономиктиг шуулганынга Россияның Чазааның Даргазы Дмитрий Анатольевич Медведев көрүп турда ат салганы чугула ужур-дузалыг болуушкун-дур. Ол дээрге күрүнениң — Россияның Чазааның, Красноярк крайның, Тыва Республиканың хуу инвестор-биле күжениишкиннерин бадыткап турар албан-езузунуң документизи-дир. Бодунуң декабрьда эрттирген парлалга конференциязынга Президент ол төлевилелди күрүне эчизинге чедирер сорулгалыг дээрзин бадыткаанын сагындыраал. Херек апарза, күрүне аңаа киржир. Владимир Владимировичиниң туружу биске чугула ужур-дузалыг болуп турар.

«Тываның энергетиктиг үлетпүр корпорациязы» деп ооң чаа тургузуунуң хүлээп алган шиитпири дээш Руслан Сулимович Байсаровка четтиргенимни илередип тур мен. Күрүнениң инфраструктуразын сайзырадырынга инвестиция кылдыр 200 миллиард рубльди салыры дээрге аажок дидим ажыл-херек-тир. Оруктар, инфраструктура дээрге хуу кижиниң эвес, а күрүнениң сорулгазы-дыр. Элегестиң хөмүр-даш чыдынын шиңгээдип алыр лицензиялыг турган Енисейниң үлетпүр компаниязы бүдүрүлгениң чажыт өрелериниң уржуунда бергедээшкиннерге таварышкан. Ол безин төлевилелден ойталаарының чылдагааны эвес-тир. Өске базымнар кылдынган. Ооң түңнелинде Руслан Байсаров чаа тургузуун дамчыштыр кол инвестор болурун, тудугну идепкейлиг эгелээрин медеглээн. Амгы үеде хөмүр-даш чыдынын ажылдап кылырының түр лицензиязы ТЭYК-те бар. Ону садып алырының талазы-биле конкурстуң түңнелин апрельде үндүрер.

— ТЭYК биле Тываның Чазаа кады ажылдажылга дугайында өске база дугуржулга чарган болгай. Ол кандыг уткалыгыл?

— Шынап-ла, ол документиге Красноярскиниң экономиктиг шуулганының соонда дораан ат салган. Ооң кол утказы—Тываже кирип келген чаа инвесторларның кайызы-биле-даа кады ажылдажылганың ажык болгаш көскү хевири дээш Тыва Республиканың туржуп турары. Тываже инвестициялар салып болур-дур, хоойлуну болгаш ажыл-херекчи кады ажылдажылганың дүрүмнерин сагып турар-дыр деп бүзүрел оларга турар ужурлуг. Ооң-биле чергелештир бизнес чүгле бодунга эвес, оларның акша ажылдап алыры-биле чедип келгени регионунга база ажыктыг кылдыр ажылдаар ужурлуг. Компанияларның социал харыысалгазы—ол база улуг капитал-дыр деп санаар мен. Таарымчалыг байдалдар, бүдүрүлгеже хөй-ниитиниң чаагай көрүүшкүнү база чугула болгай, ооң беримчези салдынган бүдүрүлге технологияларындан артык болур.

Кады ажылдажылга дугайында дугуржулгалар боттуг харылзаалар тударынга идиг болуп турар. Бистиң сорулгавыс — регион айтырыгларын чогумчалыг шиитпирлээринче хаара тудары. Хамыктың мурнунда инвестор кижи шынчы үндүрүг төлекчизи болур болгаш ажылдың вахта аргазын ажыглавас ужурлуг. Кол чүүл — тус черниң чурттакчыларын ажылга хаара тудары, бедик мергежилдиг кадрларны белеткээри, ажылдап турары девискээрлерге оруктарны болгаш өске инфраструктураны тудары болур. Социал демнежилге талазы-биле боттарывыстың саналдарывысты инвесторнуң бодунуң эрге-ажыктары болгаш мергежили-биле дүүштүрерин чедип ап турар бис.

Элегестиң хөмүр-даш чыдынын шиңгээдип алыры-биле чергелештир «Кызыл—Курагино» демир-оруунуң тудуунга кол инвестор болуп турар Тываның энергетиканың үлетпүр корпорациязының удуртукчузу Руслан Сулимович Байсаров ындыг кижи болган.

— Чаа чылыдылга-энергетика станциязын күчү бээриниң керээлериниң талазы-биле туттунуп турар энергия объектилериниң федералдыг даңзызынче киирериниң дугайында айтырыгны Россияның Президентизи-биле чоокта дугуржуп алганыңар билдингир болгай. Бо төлевилелге киржир күзелдиг инвесторларның саны немежип кээр деп санап болур. Маңаа сонуургалдыг силер бе?

— Маңаа сонуургалдыывыс чугаажок. Бо айтырыгны дыка хөй кижилер аажок сонуургап, санаашкыннарны дораан кыла бергеннер. Ооң уламындан республика шилип алыр аргалыг апарган. Чаа ЧЭС-тиң кандыг болурунуң дугайында боданыр арга тургустунган. Чамдык кижилер Россияның технологиязын сүмелеп турар, өскелери — чех технологияны. Оларның кайызы ажыктыг болгаш экология талазы-биле арыг болурул — ону шилип алыр бис. Инвестор дугайында айтырыг чоокку үеде шиитпирлеттине бээр деп бодап турар мен, ынчан тодаргай ажыл-херекти бүдүрүп эгелээр бис. Ынчангаш федералдыг даңзыже объектини киирери дээрге, хамыктың мурнунда, инвесторну тып алыры-дыр. Хөмүр-дашты болгаш өске-даа ажыктыг казымал байлактарны шиңгээдип алыры-биле чергелештир республиканы улуг-улуг бизнестиң сонуургалының өзүп орарын барымдаалааш, ол айтырыгны бот-тускайлаң шиитпирлээрин оралдажып келген бис. Станцияны тудар күзелдиглер хөй, даштыкыда безин бар. Олар шупту Тываның сайзыралының кол төлевилелин — демир-орук тудуун манап турарлар. Оларның бодалы билдингир — тудугже салыышкыннар киирип болур боттуг хереглекчи тыптып келирге, ынчан станцияны тудар бис. Бо херекке саадаашкын — экономиктиг өлүмге дөмей болуп турар. Энергияның чедишпес чоруу республиканы «боой тудуп», биче безин сайгарлыкчы чорукка сайзыраар арганы бербейн турар. Найысылалда ол тудуг чылыгның болгаш чырыктың чедишпезинден туруп алган.

— Чаа ЧЭС кандыг айтырыгларны шиитпирлээр ужурлугул?

— Тываның бурунгаарлаарынга шаптык болуп турар энергияның чедишпес чоруунуң дугайында чугааладым. Кайы-даа угланыышкыннарга ындыг. Чаа ЧЭС чүгле ол чедишпес чорукту чайладыр эвес, республиканың он-он чылдарда сайзыраарынга орукту ажыдар. Бодунуң чылыын бүдүрүп эгелээн соонда Тываның энергетиказы сайзыралдың чаа, бедик чадазынче көдүрлүп үнер дээрзинге бүзүрээр мен. Бо талазы-биле бисте боттуг чедиишкиннер бар. 2012 чылда Тывага бедик вольтулуг чаа энергия шугумун шөйген, ооң ачызында 80 мегаватт электрини немей алган бис. Ол дээрге 2011 чылда Хакасияга Дмитрий Анатольевич Медведев-биле ужурашканывыстың түңнели-дир. Энергияның чедишпес чоруун чугаалашканывыс соонда ол 110 киловольт күчүнү 220 киловольт кылдыр шилчидериниң чорудулгазын дүргедедириниң дугайында айтыышкын берген. Ол үеде муңгашталы берген турган энергия айтырыын чогумчалыг болдурарынга ол төлевилел дузаны чедирген. Шак ынчаар 7-10 чылдарда курлавырны тургузуп алдывыс. Ол үениң дургузунда энергияның чедишпес чоруунуң талазы-биле чидиг айтырыгны үзе шиитпирлээр ужурлуг бис.

— Шолбан Валерьевич, Тываже демир-орук ам-даа туттунмаан-дыр, чамдык даштыкы болгаш Россияның компаниялары аңаа идегеп, республиканың байлак, ажыктыг казымалдарын ажылдап кылырынче кирген. Регионнуң даг-тывыш адырында бо хүнде байдалдар кандыг болуп турарыл, ооң келир үези кандыгыл?

— Ниитизи-биле даг адырында улуг-улуг 9 инвестиция төлевилелдерин күүседип турар. Ындыг турбуже даг-тывыш компанияларының хөй кезии демир-орук тудуун манааш, бүдүрүлгезин калбартпайн, кулавырларны чедир шинчилээринче, белеткел ажылдарынче кичээнгей салып турар. Тываның экономиказынче салыышкын дөмей-ле өзүп турар—2009 чылда регионнуң ниити продуктузунга ооң үлүү 4 хуу чедип турган болза, ам 8 хууже чоокшулап келген.
   

    Каттышкан бюджетче даг бүдүрүлгелери үндүрүг орулгаларының 10,3 хуузун киирип турар. Казып тывыышкын ажылдарын чаа-ла эгелеп турарын барымдаалаар болза, ол безин регионнуң сайзыралынга көскү салыышкын-дыр. Ажылдап турар инвестиция төлевилелдериниң төлевилээн күчүлериниң оода чартыынче үне бээр болзувусса, ооң кайы хире апаарын бодап көрүңер. Бо таварылгада Тывада социал-экономиктиг байдал эки талазынче үндезини-биле өскерлир дээрзинге бүзүреп көрүңер.

ИТАР-ТАСС-тың корреспондентизи Виктор ХРЕБТОВ чугаалашкан.