Тываның аныяк депутаттары регион хөгжүлдезиниң айтырыгларын идепкейлиг шиитпирлежир дээш чөвүлелди тургускан

 Республика Чазааның бажыңынга Тываның аныяк депутаттарының бирги съездизиниң пленарлыг кезээ доозулган. Ооң киржикчилери «Күрүне эрге-чагыргазының системазы. Кады ажылдажылганың болгаш деткимчениң принциптери», «Кадрлар политиказы. Канчаар чедиишкинниг болурул?», «Бюджет чорудуу. Акшаны кайыын алырыл?», «Мээң суурум» секцияларның ажылынга киришкен. 

 Аныяктарның юридиктиг болгаш политиктиг идепкейиниң деңнелин бедидери-биле өөредилгелиг ужуражылгаларны болгаш лекцияларны доктаамал эрттирер дугайында шиитпирни шупту хүлээп алган. Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол республиканың шупту булуңнарындан чыылган 157 аныяк депутаттар-биле ужуражып тура, төрээн черивистиң салым-чолу оларның холунда дээрзин сагындырган.

  - Чамдык аныяктар мынча дээр, кажан үе кээрге Тываның эрге-чагыргазын төлээлээр бис. Ол ындыг эвес. Төрээн черивистиң салым-хуузу дээш бөгүн база харыысалгалыг силер. Анкеталардан, силерниң эртемиңер кандыгыл, алызында кандыг сорулгалыг силер дээрзин, билип алган бис. Шуптуңар бурунгаар көрүштүг болганы, бисти өөрттү. Башкы кижи болза, директор болур дээн ышкаш. Эмчи кижи, доктор кылдыр бодун көргүзери. Кандыг-даа кижи бирги ээлчегде специалист, мергежилиниң тергиини болуру чугула. Күрүне албанынга кижи бүрүзү ажылдаксаар-даа ышкаш, ындыг эвес болду. Депутат болганыңар, орууңардан чая тыртта бербээни, эки-дир. Хөй-ниити ажылын кылзын дээш депутатты чон соңгуур, а ол ниитилел биле эрге-чагырганың аразынга харылзааны тургузуп, бодунуң соңгукчуларын деткиир. Ынчангаш ону төлээлекчи эрге-чагырга деп адааны ол. 

 Тываның Баштыңы парламентиге ажылдап турганы үезин сагынган. 1998 чылда 32 харлыг кижини Дээди хуралдың депутадынга соңгаан. 

 - Хенертен меңээ ындыг харыысалга онаашкан ол үелерни сактып тур мен. Депутат болурундан аңгыда, парламентиниң даргазынга база соңгуп каан. Шыны-биле чугаалаайн, берге-ле турган. Депутат болуру – онза кичээл-дир. Бодун көргүзер, кижи бүрүзү бир-ле боттуг ажылды кылыр. Дыка хөйүңер - Адалар чөвүлели дээн ышкаш төлевилелдерниң киржикчилери силер. Тергиин болгаш профессионал кижи кылдыр бодун көргүзер дээннерни деткип, дузаны кадар бис. Чоннуң күжү чүдел дизе, бир дугаарында улугну дыңнап, бичииге дузалап билиринде. Арга-дуржулга солчурунга эптиг арга - съезд эрттирер деп шиитпирлээн бис. Чылдың-на эртип турар «Дүрген – хөгжүлдениң девискээри» өөредилге шуулганының үезинде «Аныяк депутаттың школазын» организастаары чугула деп санаар мен. 

 Өөредилге чорудуун уламчылаары чугула дээрзин Таңды кожууннуң Бай-Хаак сумузунуң Төлээлекчилер хуралының депутады Саяна Комбуй-оол деткээн. 

 «Мээң суурум» секцияның ажылынга киржип турдум. Солун, өөредиглиг чүүлдер хөй-дүр. «Дүрген - хөгжүлдениң девискээри» шуулганда «Аныяк депутаттың школазын» эрттирер дугайында Шолбан Валерьевичиниң чугаалааны шын. Ындыг саналды секцияга база киирген кижи мен. Деткээни дээш четтирдим! Ол айтырыгны чүгле мен эвес, хөй кижи көдүрген хевирлиг» - деп, Саяна Комбуй-оол бодалын үлешкен. 

  Съездиниң ажылының үезинде бо мындыг ужуражылгаларны удаа-дараа эрттирип турар дугайында саналдар кирген. Кызыл кожууннуң Ээрбек сумузунуң Төлээлекчилер хуралының депутады Рада Ооржак ол дугайын чугаалаан:

  - Кижи бүрүзү шуптузунга четтиккен турар кылдыр, секцияларның ажылын таарыштырган болза эки. Чижээ мен, шуптузунга киржикседим. Ындыг болзажок, аныяк депутаттарны деткип турары дээш өөрүп четтиргенимни илередейн. Шынап-ла аныяктарның бот-сайзыраарынга ужур-дузалыг төлевилелдер хөй-дүр. Чазактың база Экономика яамызының деткиишкини-биле бистиң Ээрбек суурда хлеб быжырар черни тудуп турар. Хлеб-булочка, кондитер кылыглары быжырар чаа дериг-херекселдерни садып алган бис. Ол төлевилелди аныяктар холда алган. 

 Аныяк депутаттарның чөвүлелин тургузар эгелээшкинни Эрзин кожууннуң Төлээлекчилер хуралының даргазының оралакчызы Болат Кунучап деткээн. Ол чөвүлел аныяктарны демнештирип, бодап алган планнарын боттандырарынга улуг идигни бээр дээрзинге ол бүзүрелдиг. 

  Бо чылдың мартта, Эрзинге, кожууннуң аныяктар съездизи эрткен. Көдээ ажыл-агыйының уксаажыдылга кооперативтеринче, тараачын-арат ажыл-агыйларынче аныяк малчыннарны хаара тудары – ооң бир кол шиитпири ол. 

 «Эрзин кожууннуң база бүгү республиканың аныяктарынга дээштиг деткимчени берген «Аныяк өг-бүлеге – кыштаг» деп Тываның Баштыңының төлевилелиниң ужур-дузазын демдеглекседим. Көдээ ажыл-агыйынче аныяктарны хаара тудар сорулганы сайгарып тура, чамдык бергедээшкиннерни база чугаалаштывыс. Чижээ, 5 хире малчын коданга оода бир трактор турар болза эки. Бо кыш нарын болганын билир силер. Дыка хөй малчыннарда саазыннар долдурар, бизнес-планнар кылыр үе чок. Бодум олурупкаш, бизнес-планнарны тургузуп турдум. Бистиң Эрзин кожууннуң агаар-бойдузунга база одар-белчииринга даянгаш, бир инек бир хүнде чеже кил сиген чиирил дээн ышкаш айтырыгга бергедештим. Санны санаарындан аңгыда, көдээ ажыл-агыйының билиглеринче кичээнгейни углаары чугула-дыр. Муниципалитеттиң иштинде акша долгандырыының база муниципалитеттиң бюджедин көвүдедериниң кол фактору болур сайгарлыкчы чорук хөгжүлдезиниң дугайында чугаалаар болза, мебель кылыр биче цех, бичежек кондитерская, булочная ажыдар төлевилелдерни эгелээн бис. Экономика яамызы бисти албан деткииринге бүзүрээр мен» - деп Болат Кунучап демдеглээн. 

 Адыр-Кежиг суурга спорт залын катап ажыдарының айтырыын, ийи кожууннуң төлээлери судмедэксперттер чедишпейн турарын айытканнар. 

 Тываның Баштыңы аныяк депутаттарның соңгукчуларының айтырыгларын шиитпирлээр дээш чүткүлдүүн мактаан.

 - Депутат – эрге-чагырганың мурнунга чоннуң адындан айтырыгны көдүрер кижи ол. Силерниң эрге-байдалыңарга ол дүгжүр. Депутаттың чорудар ужурлуг ажылының белеткел кезээ мында кол. Хоойлужудулга езугаар таарыштырар айтырыгларның деңнелин билип алзын дээш, бөгүнгү секцияның ажылын организастаан – деп, Тываның Баштыңы тайылбырлаан. 

 Чижээ, суурга хамааржыр элээн каш айтырыглар-дыр, оларны акша-шалыңын ап олурар суурнуң даргазы шиитпирлээр ужурлуг. Муниципалдыг тургузугнуң, азы кожууннуң айтырыы-дыр дижик, ону муниципалдыг бюджет таварыштыр шиитпирлээр апаар. Чазактың ажыл-чорудулгазынга хамааржыр республика деңнелдиг айтырыглар база турар. Төрээн черивисте кижилерниң амыдырал-чуртталгазынга хамааржыр кандыг-даа айтырыг биске хамааржыр дээн сөстер-биле шуптузун шиитпирлээр апаар. 

 Мында шупту айтырыглар шиитпирлеттинип турар, суурга хамааржыр болза, чагырга даргазы харыыны бээр кылдыр кыйгыртыр. Бир эвес акшазы чок болза, кожуун удуртулгазының мурнунга ол айтырыгны тургузар. Бир эвес кожуун деңнелинге шиитпирлээри болдунмас болза, ылаңгыя акшазы чок болза, аңгы-аңгы аргаларны тывар.

 Съездиге киришкен соонда дыка хөй солун бодалдар тывылганын Бай-Тайга кожууннуң Тээли сумузунуң баштыңы - Төлээлекчилер хуралының даргазы Саяна Дугер дыңнаткан.

 - Мындыг съездини эрттиргени дээш, четтирдивис. Дыка хөйнү билип алдывыс, чаа бодалдар төрүттүндү. Айтырыглар бар, ынчалза-даа ону кады ажылдап тургаш, кады шиитпирлээри белен деп бодаар мен. Төрээн кожунувустуң база республикавыстың чаагай чоруу дээш, шупту кызып ажылдаар бис! 

  Съездиниң ажылының шиитпири-биле Тыва Республиканың Баштыңының чанында Аныяк депутаттар чөвүлелин тургускан. Сенатор Мерген Ооржакты ооң координаторунга соңгаан. Чөвүлелдиң Доктаамал комитединиң составын тургузуп, ынаар шупту муниципалитеттерниң төлээлерин киирген. 

 Чөвүлелдиң аныяк парламентарийлери: оларның эргелерин база хоойлу езугаар сонуургалдарын хоойлуга даянып таарыштырар адырга аныяктарны киириштирер, Тываның социал-экономиктиг хөгжүлдезинге төлевилелдерни боттандырарынга кады киржир, ТР-ниң Баштыңының нормативтиг-хоойлу баазазын сайзыраңгайжыдар талазы-биле саналдарны ажылдап кылыр. Чөвүлелче 35 хар четпээн аныяк депутаттар кирген.