Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол күш-ажылдың шылгараңгай кижилеринге күрүне шаңналдарын тывыскан

 Частың болгаш Күш-ажылдың байырлал хүнүнүң бүдүүзүнде республика баштыңы Шолбан Кара-оол экономика, эртем, өөредилге, медицина, культура болгаш уран чүүл адырында шылгараан кижилерге күрүне шаңналдарын тывыскан. 

 ТР-ниң күрүне шаңналдарын тыпсып тура, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол мону демдеглээн: 

 - Эки, үре-түңнелдиг ажылдап чоруур кижи бүрүзү тускай шаңналга – күрүне шаңналынга төлептиг. Бүгү чуртта-даа, республикада-даа ындыг. Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы, ону байырлаарынга дыка эки чылдак деп бодаар мен! Чүгле тура-соруктуг болгаш кызымаккай күш-ажыл-биле кижи амыдыралдың кандыг-даа адырынга бедик түңнелдерни чедип ап болур. 

 Хүндүлүг өңнүктер! Бистиң хөй националдыг чуртувуста эң-не ынак байырлалывыстың бирээзиниң бүдүүзүнде ужуражып турар бис! Сеткилдиң ханызындан Майның бири-биле байыр чедириишкинин хүлээп ап көрүңер! 

 Күрүне шаңналдарын тыпсыр байырлыг езулалда Дээди Хуралдың даргазы Кан-оол Тимурович Даваа, сенатор Мерген Дадар-оолович Ооржак и Россия Федерациязының Федералдыг Чыыжының Күрүне Думазының депутады, бистиң чаңгыс чер чуртуувус Лариса Кужугетовна Шойгу киржип турар. 

 Федералдыг деңнелге бистиң эгелээшкиннеривисти доктаамал деткип, төрээн Тывазы дээш сагыш аарып, республика хөгжүлдезинде берге айтырыгларны шиитпирлээринге улуг үлүг-хуузун киирип чорууру дээш, Лариса Кужугетовнага база катап өөрүп четтиргенивисти силерниң адыңар өмүнээзинден илередип көрейн. 

 Терапия корпузунуң тудуун катап эгелээринге 444 миллион 430 муң рубльди аңгылаар айтыышкынга Дмитрий Анатольевич Медведев атты бо хонуктарда салган. Лариса Кужугетовнаның быжыг туружу, Күрдумада "Чаңгыс демниг Россия" фракцияның деткимчези эвес болза, ол айтырыгны шиитпирлээри берге. 

 Бистиң республикада «кыраан» сөөлгү тудугга федералдыг бюджеттен акша салыышкынын чуртта мындыг берге үеде алыры – дыка эки деткимче-дир. Республикада аңгы-аңгы деңнелдиң соңгулдаларынга "Чаңгыс демниг Россия" партияның бедик көргүзүгнү чедип ап турары - чурттуң удуртулгазының ындыг шиитпирлерни хүлээп алырынга улуг рольду ойнаан деп бодаар мен. Сөөлгү чылдарда политиктиг быжыг байдал, хөй-ниитиниң, националдар база шажын чүдүлгелер аразында билчилгелиг чорук турум артпышаан. Ол бүгүдени тургузукчу күш-ажылывыс-биле - социал-экономиктиг хөгжүлде көргүзүглерниң эки бурунгаарлаашкыны-биле чедип алган бис. 

 Чоннуң, бирги ээлчегде көдээ чурттакчыларның кызымак күш-ажылының ачызында, кризистиң берге үелеринде эки көргүзүглерни чедип ап турарывысты, чурттуң Прездентизи Владимир Владимирович Путин-биле март 3-те ужурашкаш, демдеглээн мен. 

 Чазак отчедун сайгарган чоннуң хуралдарында бистиң чаңгыс чер чурттугларывыс эки үнелелдерни берген. Чамдыктарда бергедээшкиннер бар-даа болза, амыдырал-чуртталганың байдалы экижээнин республиканың чурттакчылары демдеглээн. Үлетпүр болгаш көдээ ажыл-агый бүдүрүлгезиниң хемчээли өскен. Аэропортту эде чаартыры, М-54 автооруктуң угланыышкынын өскертири, республиканы турум чылыг-биле хандырар айтырыглар шиитпирлеттинип турар.

 Кызыл-Чадаана чырык шугумун чаартканы - чылдың кол болуушкуну болган. Бедик вольтулуг чырык дамчыдар шугум чырык чедишпезиниң айтырыын шиитпирлээн. Ындыг болзажок, ол ам-даа чедишпес, ынчангаш чаа объектилерни ам-даа тудар, кожар ужурлуг бис. Кылыр, тудар ажылдар ам-даа хөй: Аныяктар ордузунуң, Каа-Хем суурда спортчу-культура төвүнүң тудугларын доозар, эргижирээн оран-савадан хамаатыларны өскээр көжүрер, чурттаар оран-сава дээш өскүстер оочурун кызырар, школа назыны четпээннерни уруглар садтарынче хаара тудар, федералдыг программа-биле амгы үениң школаларын тудар. 

 «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилел дугайында чоннуң үнелели эки. «Карак-биле көрүп, хол-биле тудуп болур» түңнелдерни көргүзүп, бодунуң күш-ажылы-биле акшаны ажылдап алыр арганы чонга берген. Кол-ла чүүл – республика бюджединиң деткимчези-биле көдээде ажылгыр-туттунгур кижилерге бо төлевилел ажылдап алыр арганы берген. 

 Чеже-даа акшаны бээрге түңнел чок «кара тамы» дээн ышкаш, көдээ суур, көдээ ажыл-агый дугайында кижилерниң бодалы өскерилген. Чурт деңнелинге көдээ бараан бүдүрүкчүлерин деткип, оларга рынокту хостап бээрге, көдээ ажыл-агыйы экономиктиг өзүлдени алган. Ам Россия, аъш-чемниң кол продуктулары-биле чүгле бодун хандырттынып эгелээн эвес, а ону өске чурттарже үндүр садар аргалыг апарган. Бистиң республикавыста чаңчылчаан мал ажыл-агыйы экономиканың эң-не турум адыры болган. Ол дугайында хамаарышпас эксперттер демдеглээн. Муң малдыг малчыннарны, эгелеп чоруур араттарны, өг-бүле фермаларын, уксаажыдылга ажыл-агыйларын, КБК база КУБ-тарны деткип, оларга акша дузазын көргүзүп турарывыс хилис болбаан. 

  Көдээ ажыл-агыйынга, аграрлыг бизнеске күрүне деткимчезин көргүзери – бо чоокку чылдарда мурнады хөгжүдер кол угланыышкын болур. Көдээниң ишчилери бодунуң черинге кол кижилер бооп артар! 

  Байырлыг езулалдың хүндүлүг киржикчилери! Бистиң 20 чаңгыс чер чурттугларывыска, оларның аразында алды көдээ ишчилерге күрүне шаңналдарын тыпсыр хүндүлүг болгаш харыысалгалыг эргени бөгүн күүседир-дир мен. 

 Оларның аразында 58 чыл күш-ажыл стажтыг, Кызыл кожууннуң «Кара-Хем» тараачын арат ажыл-агыйының баштыңы, хөй чылдарда малчыннаан Лопаа Көк-оол Чувурекович бар. Ыраккы 1957 чылда совхоз тракторизи бооп күш-ажылын ол эгелээн. Бистиң өгбелеривистиң ижин уламчылап – 1960 чылдан бээр малчыннаап чоруур. Совет үеде бедик көргүзүглери дээш үш удаа социалистиг чарыштың тиилекчизи болган, ол дээш Ташкент база кожа Моолче турисчи путевкалар-биле шаңнаткан. 

 Көк-оол Чувурекович бодунуң ажы-ижи – тараачын-арат ажыл-агыйын 61 харлыында тургузуп, малының бажын өстүрүп, малдың чаш төлүн онча-менди камгалап, хөй дүктү кыргып ап чоруур үлегерлиг малчын. Төрээн суурунуң чурттакчылары ону өг-бүлениң быжыг чөлеңгиижи, ачы-дуза акцияларының доктаамал киржикчизи деп хүндүлээрлер. Келир чылын Көк-оол Чувурекович юбилейин демдеглээр. Ынчангаш тура-соруктуг малчынга республиканың көдээ ажыл-агыйын хөгжүдеринге ачы-хавыяазы дээш, Россия биле Тываның демнежилгезиниң 100 чылынга тураскааткан юбилейлиг медальды тывыскан. 

 Бай-Тайга кожууннуң «Бай-Тал» КУБ-туң директору, республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы Кочал-оол Кызыл-Кат Николаевнаның чедиишкиннерин бо удаада Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медаль-биле демдеглээн. Көдээ ажыл-агыйында 38 чыл ажыл стажтыг, а бүдүрүлгени 12 чыл удуртуп турар. Идепкейлиг хөй-ниитичи аңгы-аңгы акциялар болгаш хөй-ниити хемчеглериниң доктаамал деткикчизи. Амыдыралдың кадык овур-хевириниң суртаалчызы. Кызыл-Кат Николаевна Көдээ ажыл-агый яамызының хүндүлел бижииниң, «Күш-ажылчы алдар» орденниң эдилекчизи. 

 Мөңгүн-Тайга кожууннуң «Малчын» бүдүрүлгезинге 37 чыл ажылдаан малчын Даржаа Владимир Донгаковичиге «Тыва Республиканың көдээ ажыл-агыйының алдарлыг ажылдакчызы» хүндүлүг атты ол хүн тывыскан. Төрээн черниң төлептиг оглу Владимир Донгаковичиниң күш-ажылчы чедиишкиннерин ВЛКСМ ТК-ның Хүндүлел бижии база Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медалы-биле демдеглээн турган.

 Тываның ветеринария лабораториязының кол ветеринарлыг эмчизи Монгуш Рина Максимовнага Тыва Республиканың Баштыңының Хүндүлел бижиин тывыскан. Ол кыска хуусаа – 4 чыл дургузунда октаттынар четкен ажыл-агыйны кайгамчык байдалда эккелген. Кол оран-саваның, виварийниң, крематорийниң, чылыг четкизиниң капиталдыг септелгезин кылдырып, вирусология килдизин эде туттуруп, амгы үениң дериг-херексели-биле чепсеглээн. Айыылдыг микроорганизмнер-биле ажылдаар чөпшээрелди чедип алган. Ветеринария адырынга 32 чылды сөңнээн Рина Максимовна бодунуң байлак арга-дуржулгазы-биле ол бүгүнү тургускан.

 Тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Боровиков Александр Максимович ол хүн Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкин бижиин алган. Таңдының төп кожуун эмнелгезиниң дүрген дуза салбырынга чолаачылап тургаш, 2011 чылда тус черниң агаар бойдузунга таарышкан кызыл-тастың ийиги сортунуң «Чагытай» тараазын сонуургап эгелээн. 2012 чылда ТАА-ның баштыңы кылдыр бүрүткедип, 2 тонна тараа үрезинин садып алгаш, чер ажыл-ижинче кирген. Александр Максимович дуза дилээрге кажан-даа чажам дивес кижи, амгы үеде Успенкада «Аныяк өг-бүлеге - кыштаг» төлевилелдиң киржикчилери-биле кады ажылдап, мал чеми-биле оларны хандырарын чугаалажып турар.

 Шаңнал алганнарның эң-не аныяа – Эрзин кожууннуң «Бай-Хөл» уксаалыг ажыл-агый» КБК-ның ветеринар фельдшери Чалама Холчук Леонидович болган. Ооң хары - чүгле 25. Бодунуң мергежилинге бердингени, быжыг тура-соруу-биле чаңгыс чер чурттугларының хүндүткелин чаалап алган. Холчук Леонидович Бай-Даг сумузунда Адалар чөвүлелениң кежигүнү, хөй-ниити ажылының болгаш спорттуң идепкейлиг киржикчизи, тыва хүреш маргылдаазынга суурунуң адын чедиишкинниг камгалап чоруур мөге. 

 Республика амыдыралының өске-даа адырларының ажылдакчыларынга өөрүп четтириишкинниң сөстери байырлал бүдүүзүнде илереттинген. 

 Тываның күрүне университединиң ректору, философия эртемнериниң доктору Хомушку Ольга Матпаевнага Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медалын байырлыг байдалга тывыскан. Бо онзагай херээжен бодунуң юбилейинге чедир эртемден, депутат, педагог, удуртукчу кылдыр дыка хөй чүүлдерни кылган. Өөредилге адырында «Өг-бүле бүрүзүнге бирээден эвээш эвес дээди эртемниг уруг» кол төлевилелди боттандырарынга улуг деткимчени көргүзүп чоруур. Республикада чүгле чаңгыс дээди профессионал өөредилге черинде чаңгыс үзел-бодалдыг кижилиг болуру – дыка үнелиг.

 Тываның көдээ ажыл-агый техникумунуң директорнуң бүдүрүлге өөредииниң талазы-биле оралакчызы Метелев Сергей Ильич, Кызыл-Чыраа ортумак школазының немелде өөредилге башкызы Ланаа Кур-Дагба Хорлай-оолович, Сесерлиг ортумак школазының тыва дыл болгаш чогаал башкызы Маады Урана Ондаровна күрүне шаңналдарын алган. 

 Тывага Улусчу ужур-чаңчылдарның чылын Тывада хүндүлээчел чоруктуң чылы уламчылаан. Бистиң өгбелеривистиң материалдыг культуразының национал өнчү салгалын камныг эдилеп, ону аныяк-өскенге дамчыдып чоруур Кур-Дагба Хорлай-ооловичиге онзагай байырны чедирейн. Аъттың чүген-чулары дээн ышкаш эдилелдерин кылырынга мергежээн мастер Кур-Дагба Хорлай-оолович «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилелдиң киржикчизи, «Сыдым байырлалы» төлевилелдиң үндезилекчизи. «Тыва – чаагай чаңчылдарның чери» турисчи ылгавыр демдекке, ооң бот-идепкейи-биле эгелээн улусчу байырлалы, бир-ле онзагай хөөннү бээр. 

 Россияның Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, бот-тускайлаң чурукчу Чурук Шой Улзайович «Тыва Республиканың уран чүүлүнүң алдарлыг ажылдакчы» хүндүлүг атты алган. Ооң чуруктарындан ханы уткаларны илереткен – буддизмниң база хамнаашкынның философиязы база хей-аъды сиңниккен компоцияларны көрүп болур. Национал ылгавыр, тускайлаң ооң холунуң үжүү – Шой Улзайовичиниң чуруурунуң ылгавыр демдээ ында. Дыка хөй хоорайларда, чурттарда ооң делгелгелеринде чуруктары дыка хөй кижилерни хаара туда бээр тывызыксыг. Шой Улзайович Чурук ам-даа чогаадыкчы чечектелиишкин үезинде, ынчангаш аңаа чаа солун чогаадыкчы тывыштарны база чедиишкиннерни күзеп каалыңар. Чонар-даштан дүрзүлер база тыва хөөмей-биле чергелештир, ооң сорунзалыг чуруктары – бистиң республиканың чурулга талазы-биле ылгавыр демдээ апарган.

 Кызылда уругларның хореография школазының башкызы Сарбаа Лидия Ананьевнаның башкы күш-ажылын база хореограф талантызын Тыва Республиканың «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» медалы-биле демдеглээн. Тывада уругларның танцы уран чүүлүнүң тургузукчуларының бирээзи Лидия Ананьевна бодунуң ынак ажылынга 45 чылды берген. Ооң кижизидикчилери регион, бүгү-российжи, делегей чергелиг фестивальдарның болгаш конкурстарның тиилекчилери. 2011 чылда «Фиеста» спортчу танцы студиязы «Болгарский букет» бүгү-делегей фестивалының Гран-При шаңналын чаалап алган. 

 Библиотека херээниң хоочуну, 42 чыл күш-ажыл стажтыг Данзын Вера Донгаковна, Россияның Чурукчулар эвилелиниң ТРС-ның даргазы, Тыва Республиканың Чурукчулар эвилелиниң кежигүнү, билдингир тыва скульптор база даш-чонукчузу, хөй санныг чогаадыкчы делгелгелерниң киржикчизи, 1995 чылдан бээр школачыларга, оон студентилерге бодунуң арга-мергежилин дамчыдып берип чоруур ус-шевер Баранмаа Александр Насович күрүне шаңналдарын алган. 

 2013 чылда көшкеге бастырган оолдарны, аңдарылган МИ-8 вертолетту бурунгу база эрткен чылын тывар дилээшкин-камгалал операцияларынга идепкейлиг киришкени дээш, Тываның авиашугумнар ужудукчузу Оюн Мерген Канзановичиге республика баштыңы өөрүп четтиргенин илереткен. 

 Частың болгаш Күш-ажылдың байырлалы-биле республиканың күрүне шаңналын алган кижилерге база катап байырны чедирген. Оларның аразында башкылар болгаш культура ажылдакчылары; чурукчулар болгаш скульпторлар; юристер болгаш шериг албанныглар; инженерлер болгаш тудугжулар; чолаачылар болгаш ужудукчулар; мөңгүннелчек баштыг хоочуннар база аныяктар бар. Бистиң чуртувустуң, бистиң республикавыстың чечектелиишкини дээш кызымакай күш-ажылы оларны каттыштырган!