Шолбан Кара-оол: Сентябрь 2-де тыва эки турачыларга алдар болдуруп тыва аъттарның республика чарыжын эрттирер

 Апрель 16-да эң чүгүрүк аъттарның ээлери «Лада–Грант» чаа автомашиналарның ээлери болган. «Аът чарыжы – тываларның эң-не ынак мөөрейи. Тиилелгени эккелген аът, чедиишкинни болгаш чаагай чорукту эккээр деп, көшкүн чоннар санап чораан. Ынчангаш чыл санында Чадаананың чоогунга, апрель айның ортан үезинде, республика чергелиг аът чарыжы-биле сезонну ажыдары чаңчыл болган. Аңаа улуг-бичии чон - чылгычылар, аът мунукчулары, маргылдааның н аарыкчылары чарыштың байырлал шинчизинден ала чайгаар дыштанып, сеткил хөөнү бедик көдүрлүүшкүннүг чанар. Бора-Булак – Тываның чылгычыларының ыдыктыг чери апарган» - деп, маргылдаада Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол чугаалаан. 

 Чөөн-Хемчиктиң Чылгычылар эвилелиниң саналы-биле 1993 чылда эгелээн аът чарыжы, бо чылын Бора-Булакка, 23 дугаар эрткен. 

 Чадаана хоорайның чуртакчызы Валерий Тас-оол: «Бора-Булакка аът чарыжын организастаан баштайгы кижилерниң бирээзи мен. Ынчан шаңнал фондузунуң айтырыы дыка берге турган чүве. Шаңналга бээр аътты, ооң мөңгүнден кылган чүген-суглуун, хойну чылгычылар боттары салып турган… Ам организастап турарының деңнели, шаңнал фондузу бедээн, киржикчилерниң саны көвүдээн-дир. Шупту көңгүс аңгы, ол дыка эки».

 2006 чылда улусчу шеверлер аът чарыжының шилчип чоруур кубогун сиилбээн. Ону маргылдааны эрттирерин хүлээнип алганнарга дамчыдып берип турар, бо чылын Каа-Хем, Тожу база Тере-Хөл кожууннар чарышты эрттиргени ол. Республиканың барыын кожууннарында ышкаш аът чарыжы нептереңгей эвес-даа болза, чөөн кожуун төлээлери бо удаада спортчу байырлалды бедик деңнелге эрттирген. Садыг үгектерин база хөй-ниитиниң чемненилге черлерин ийи одуругга чыскаапкан. Өске чылдарга деңнээрге, бодунуң бүдүрген бараанын - манты, шашлык, быжырган далганнар, сметана, сүт дээш, өске-даа чем аймаан саткан кижилер хөй болган. Ынчап кээрге аът чарыжы – массалыг улуг хемчег, чонга орулганы берип турар экономиктиг талазы ажыктыг. 

 Маргылдааның организаторлары бо чылын чаа чүүлдү немээн – ОБЯ-ның дузазы-биле аът чарыжын квадрокоптер-биле тырттырып, дорт дамчыдар арганы тыпкан. Автомашинада быжыглаан улуг калбак экранга, «онлайн» дамчыдылганы дыка хөй кижилер көрген. Өрү дээрден квадрокоптердан тырттырган аът чарыжының кайда халдып чоруурун аарыкчылар сонуургал-биле хайгаараан. 

 Оон аңгыда чер-черлерде био-арыгланыр черлерни тургусканы дыка таарымчалыг. Маргылдаа үезинде волонтерлар боктарны чыып, ажылдаан. Ынчангаш кижилер чеже-даа хөй болза, ол девискээрге хөй боктар артынчылары артпаан. Каа-хемчилер чаагай аъш-чеми-биле аалчыларын хүндүлээн. А аң кештери-биле шыпкан тожуларның тос чадырын сонуургаан кижилер эңдерик. 

 «Харлыг улуг арттарны ажып чорааш, Тожудан 14 аътты эккелдивис. Мындыг улуг маргылдаага чылгычыларывыс албан киржир ужурлуг. Мынча хөй кижилер көөр бис деп бодавадывыс, шынап-ла аът чарыжы массалыг улуг хемчег-дир деп, ам бүзүредивис. Кижилерниң хей-аъды бедик, сеткил-хөөнү сергээ аажок. Биске бүзүрээни маргылдааны бедик деңнелге эрттирер дээш, дыка кыстывыс» - деп, Тожу кожууннуң баштыңы Наталья Грек чугаалаан. 

 Маргылдааның аңгы-аңгы хемчээлдеринге 419 аът киришкен. 10 километр чедир хемчээлге 2 харга чедир аныяк аъттар чарыжынга Каа-Хем кожуундан Геннадий Монгуштуң «Кара» деп аъды эң мурнунда келген. 4 харга чедир чыраа аъттарның 10 километр чарыжынга Кызыл кожуундан Радомир Монгуштуң «Доруу» чемпионнаан. Узун чоруктуг аныяк аъттарның 10 километр чарыжынга база-ла Кызыл кожуундан Артыш-оол Тулуштуң доруг аъды эртип келген. Дараазында 15 километрге 4 харга чедир, оон улуг чыраа аъттарның чарыштарын чон сонуургаан. Барыын-Хемчиктен Аяс Хомушкунуң аъды тиилелгени ээзинге экелген. 4 хардан өрү назылыг чыраа аъттар аразынга Улуг-Хемден Белек Санчайның аъды кымга-даа четтирбээн. 

 Көрүкчүлерниң эң-не ынак мөөрейи – тыва аъттар чарыжы. Бо салыгга республиканың алдар аттыг Күчүтен мөгези Аяс Монгуштуң «Доруг» деп аъды финишке бир дугаарында келген. Дөрт хардан өрү назылыг улуг аъттар чарыжынга Барыын-Хемчиктен Менди Күжүгеттиң аъды эртип келген. Бо удаада тыва аъттарның саны хөй болганы-биле, немелде тоску салыгны база эрттирген. Бо маргылдаага Бай-Тайганың Кара-Хөлден Артыш Иргиттиң доруг аъды эрткен.

  Республиканың Баштыңы тиилелгени чаалап алырынга улуг үлүг-хуузун кирген бичии аът мунукчуларын онзалап демдеглээш, шаңналдыг черлерже кирген аъттарның мунукчуларынга тускай шаңналдарны тывыскан. 

 «Республиканың чазаа чылгы ажыл-агыйынче, аът спортунче кичээнгейни углап, чылгычыларны деткип турары черле эки-дир. Тыва кижи болгаш республика баштыңы аът чарыжын сонуургап, бодунуң Цезарь деп шолалыг аъдын база салган болду. Ол маргылдаа чогуур деңнелге эртсин дээш сагыш човап, шыырак спонсорларны хаара тутканы черле эки-дир» - аът чарыжының көрүкчүзү Владимир Монгуш демдеглээн. 

 Тос аңгы салыгга эрткен аът чарыжының 8-тен 16-гы черлерже кирген аъттарын база шаңнаан. А эң-не узун хемчээлдерде эрткен узун чоруктуг малдарның ээлери Аяс Монгуш биле Менди Күжүгетке «Тардан-Голд» компания биле Тожу кожуун чагыргазы чаа «Лада-Гранта» автомобильдерни тывыскан. 

 Тиилекчилерге шаңналдарны тыпсып тура, Чадаанага бедик деңнелге эрткен аът чарыжы - Тывада аът спорту эки темп-биле хөгжүп турарының херечизи деп, Тываның Баштыңы Шолбан Кара-оол демдеглээн. Чазак тыва аъттарны өстүрүп көвүдедиринче, уксаалыг аът ажы-агыйынче улуг кичээнгейни салып турар. Сентябрь 1-де тыва эки турачыларга алдар болдуруп доктааткан сактыышкын хүнүн таварыштыр, 2016 чылдың сетябрь 2-де тыва уксаалыг аъттарның республика чергелиг аът чарыжын эрттирерин чарлаан. Чон ол медээни адыш часкаашкыны-биле хүлээп алган. 

 Ол-ла маргылдаа үезинде республиканың тулган чылгычыларынга база малчыннарынга күрүне шаңналдарын тывыскан. Хандагайты суурдан хууда дузалал ажыл-агыйының баштыңы Кертик-оол Монгушка Тыва Республиканың Баштыңының Өөрүп четтириишкинин тывыскан. Чылгы ажыл-агыйын хөгжүдеринге хөй чылдарда үре-түңнелдиг ажылы дээш Кундустуг сумузундан тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Владимир Белекпенге, Хандагайты сумузундан тараачын-арат ажыл-агыйының баштыңы Артемий Дагбышка, Балыктыг сумузундан хуу дузалал ажыл-агыйының баштыңы Федор Сендиге Тываның Баштыңының Хүндүлел бижиин тывыскан. Өвүр кожууннуң Хам-Дытта хуу дузалал ажыл-агыйының баштыңы Олег Самбуу, Чөөн-Хемчик кожууннуң Теве-Хаядан хуу дузалал ажыл-агыйының баштыңы Шолбан Монгуш олар «Тыва Республиканың алдарлыг чылгычызы» хүндүлүг аттарга төлептиг болган. Барыын-Хемчик кожууннуң «Арыг-Хем» уксаажыдылгалыг бүдүрүлге кооперативиниң даргазы Орлан Монгуш «Шылгараңгай күш-ажылы дээш» Тыва Республиканың медалы-биле шаңнаткан. 

 2017 чылда бо улуг хемчегни эрттирери-биле Бии-Хем кожууннуң база республика найысылалы – Кызыл хоорайның төлээлеринге аът чарыжының шилчип чоруур кубогун дамчыткан.