Соңгулда комиссиязының даргазы чораан Николай Ондар: «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилел – Тываның көдээ ажыл-агыйында тодаргай чедиишкин-дир

 Николай Ондар, 1995-2002 чылдарда Тываның Соңгулда комиссиязының даргазы, юридиктиг эртемнерниң доктору, профессор: 

 - Амгы үеде чедиишкинниг элээн каш угланыышкыннар бар: регионнуң үлетпүр курлавыры, көдээ ажыл-агыйы, транспорт болгаш туризм. Демир рудазының, хөмүр-даштың тывыжы, тудуг материалдарын бүдүрер адырның хөгжүлдези үлетпүрнү төлээлээн. Даштыкы-биле экономоктиг ажыл-чорудулгага калбак аргаларны тургузар ужурлуг, экспорт-импортка салдарлыг, хөй талалыг эрге-байдалдыг "Хандагайты-Боршоо" автомобиль эрттирилге пунктузун ажыглалга кииреринге Тыва Республиканың географтыг туружу дыка тааржыр. 

 Көдээ ажыл-агыйының кол адыры - одарладыр мал ажыл-агыйында, тодаргайлаарга, хой база эъткүр-сүткүр мал ажыл-агыйында. «Бир суур – бир бүдүрүлге» төлевилел – Тываның көдээ ажыл-агыйында тодаргай чедиишкин-дир. Өшкү база аът ажыл-агыйы хөгжүп турар. Сөөлгү чылдарда республикада көдээ ажыл-агыйының турум хөгжүлдези демдеглеттинип, малдың бүгү хевирлери өзүп-көвүдээн. 

 Республикада автомобиль транспорту кол адыр болбушаан, экономиканың хөгжүлдезинде чугула рольду ойнап турар. Ооң-биле чүък сөөртүлгезин база пассажирлер аргыштырылгазын чорудуп турар.

  Төөгү-культура өнчү-салгалында кадагалап арттырып алганы этниктиг культуразы-биле Тыва сонуурганчыг: көшкүн тываларның чаңчылчаан чурттаар чери - өө, национал аъш-чеми, улусчу уран шевер база дарган ажылдары, уран чүүлдүң национал хевири – хөөмей ырызы, спорттуң национал хевирлери – тыва хүреш, аът чарыжы, хамнаашкын биле буддизмниң кады сайзырааны. Бо бүгү турисчи ажыл-чорудулгага тергиин үндезиннер-дир.

 Оон ыңай социал-экономиктиг хөгжүлдени чедип алырда, инвестиция чорудуун болгаш туризмни сайзырадырын таарыштырган нормативтиг актыларны база хоойлужудулганы сайзыраңгайжыдар херек. Суурларга тус черниң тудуг материалдарын бүдүрер цехтерни азы черлерни катап тургузар хемчеглерни алыр. 

Тус чер бот-башкарылга органнарының элээн идепкейлиг ажылын чедип алыр. Тус черлерниң сонуурганчыын база туризмниң сайзыралын бедидер дээш, суур бүрүзүнде корум-чурум үреп болур хире кижилерни хайгааралга алыр, бодунуң суурунуң чурттакчыларынга хуу ажыл-агыйны эгелээринге тодаргай арга-хемчеглерни сүмелээр ужурлуг.