Тываның эрге-чагыргазы 2015 чылда ажыл-чорудалгазының түңнелдери-биле республиканың чурттакчыларын таныштырып турар

 Кожууннарның чурттакчы чону-биле яамылар болгаш ведомстволар удуртукчулары биле специалистерниң ужуражылгаларының кол сорулгазы – Тываның Чазааның 2015 чылда адырлар аайы-биле ажыл-чорудалгазын база 2016 чылда мурнады боттандырар угланыышкыннарын таныштырары болган. Шак ындыг ужуражылга Тес-Хем кожууннуң Самагалтай суурга эрткен. 

 Культура бажыңын долдур чон чыглып келген. Тываның келир үезинге чугула идигни берген чылдың кол болуушкуннарының дугайында, малчыннарның база республиканың чедиишкиннериниң дугайын көргүскен материалдар чоннуң сонуургалын хаара туткан.

 Тываның Чазааның ажыл-чорудулгазының дугайында отчетту Тес-Хем кожуунга таныштырары-биле көдээ ажыл-агый сайыды Юрий Тыт-оол аңаа четкен. Деткимче болгаш билчилге дээш чаңгыс чер чурттугларынга өөрүп четтиргенин илереткеш, чуртта экономиктиг берге байдалдар турза-даа, Тыва чамдык адырларда дыка хөй көргүзүглерни экижиткенин демдеглээн. 

 Көдээ ажыл-агый сайыды бодунуң уштап-баштап турары адырга элээн доктааган. Кыштаглаашкын берге байдалдарда эртип, мал чеми чедишпес-даа болза, Тываның Баштыңының көдээ ажыл-агый адырында салган сорулгаларын малчыннар улуг чидириглер чок эртип турарын айыткан. Оон аңгыда үнген чылда боттандырар ажылдарга доктааган:

 «Часкы хову кампаниязын база мал чемин белеткээриниң ажылдары эгелээн. Каяа кандыг тараа база мал чеминиң культураларын тарыыр талазы-биле «шактарны деңнештирген» бис. Ол ажыл-херекче 90 млн. рубльди киирерин планнаан. Бо чылын республика база федералдыг көдээ ажыл-агый яамылары 1 килограмм үрезинге онааштыр 80 хуузунга субсидияны бээр».

 Ужуражылганың киржикчилери Чазактың ажыл-чорудулгазынга хамаарыштыр сайгарылгаларга идепкейлиг киришкен. Сөс алганнар «Чемгерикчи инек малым» база «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» губернатор төлевилелдери тес-хемчилерге үезинде эгелээн чугула күрүне деткимчелери-дир деп демдеглээннер. Губернатор төлевилелиниң Ү-Шынаада киржикчилери бажыңнарының соңгаларын шилдеп турар болза, ак-эрикчилер ыяштарның чөвүрээзин чондуруп турар.

 «Россияга хамаарыштыр санкцияларны кииргенинден, даштыкы барааннарны солуур аргаларны тургузуп турарын билир бис. Ындыг байдалдарда көдээ ажыл-агыйны хөгжүдери-биле Тываның аныяктарын ынаар хаара тудар дээш, төлевилел киржикчилеринге 200 баш шээр малды берип турары – дыка улуг деткимче-дир. Инек алгаш, ийи чыл эрткенде ооң бир бажын төлевилелдиң өске киржичилеринге дамчыдып бээр дугуржулганы чарган хөй ажы-төлдүг өг-бүлелерже канчаар-даа аажок улуг сагыш салыышкын-дыр деп санаар мен. Ынчангаш кызып ажылдаар-ла» - деп, Самагалтай суурнуң чурттакчызы Эртине Чамзырай чазактың ажылын деткээн. 

   «Республикада база ниитилелде эки талаже өскерлиишкиннер болуп турары өөрүнчүг-дүр. Чазактың чурттакчы чонга саналдап кииргени «Чемгерикчи инек малым» база «Аныяк өг-бүлеге кыштаг» төлевилелдерниң күүселдези аныяктарның бодундан хамааржыр. Аныяктар часкы хову ажылдарынче бедик көдүрлүүшкүннүг кирип турары черле онза. Чижээ «Кыштаг» төлевилелиниң аныяк киржикчилери чүгле боттарының төрелдерин эвес, ажыл чок кижилерни база хаара тудуп турары эки. 

 Бо чыл чымыштыг, чай дүжүткүр боор деп бодап турар бис, чүге дизе республикада Хүндүлээчел чоруктуң чылын чарлаан болгай. Ынчангаш кижи бүрүзү бодунуң огородтарынга ажылдап, картошка, капуста олуртур дээш ховуларже үнер дээрзинге бүзүрээр мен» - деп, Самагалтай суурнуң чурттакчызы Амур Увангур чугаалаан.

  Тываның амыдыралында өске-даа чедиишкиннер бо удаада кичээнгей чок артпаан. Самагалтай суурнуң музыка школазының директору Людмила Хомушку культура адырында чедиишкиннерни демдеглээн: «Республиканың культура амыдыралында чедиишкиннерниң хөйү – бир дугаарында күрүне деткимчезиниң түңнели-дир. Бистер, көдээниң чурттакчылары безин, республика Чазааның талазындан деткимчени эскерип тур бис. 2015 чылда бистиң школавыс элээн каш хөгжүм херекселдерин алган. 145 муң рубль акшага балалайка, домра, аккордеон, гитараны садып бергени башкыларның болгаш өөреникчилерниң хей-адын көдүрген. Ынчангаш Чазактың ажыл-чорудалгазынга бедик демдекти салып тур мен».

 Өөредилге адырында «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш дээди эртемниг уруг», «Тываның өөредилге организацияларынга эр башкыларның аразындан удуртукчу кадрларны хевирлээри» губернатор төлевилелдерин тус черниң чурттакчылары деткип турарын айыткан.

 «Бистиң кожуунда, өөредилге адырында, «Өг-бүле бүрүзүнге чаңгыстан эвээш дээди эртемниг уруг» төлевилел элээн бурунгаарлаашкынныг. Эрткен чылын ол төлевилелдиң 16 киржикчизиниң хөй кезии дээди өөредилге черлеринче дужаап кирген. Өөредилге чорудуунга мониторингини чорудуп турарывыстан, бо чылын оолдар-кыстар сессиязын чедиишкинниг хагган. Оон аңгыда школада эр башкыларны хаара тудар төлевилел база эки боттанып турар. Эр башкының алдар-ады көдүрүлген, уруг-дарыг кижизидилгезинде база назы четпээннер ортузунда кем-херек үүлгедиишкиннеринге удур профилактиктиг ажылдар күштелген. Чазактың деткимчези-биле бистиң кожуунда орус дылды сайзырадыр программа ажылдап кылдынган, ылаңгыя орус дылдыг башкыларны хаара тудар талазы-биле» - деп, Тес-Хем кожууннуң өөредилге эргелелиниң Урана Сырат демдеглээн. 

 Хурал үезинде чурттакчы чон оларны дүвүредип турар айтырыгларны база салган. Көдээ ажыл-агыйының хоочуну Сергей Намзырай Тес-Хемге мал сегин чок кылыр бүдүрүлге ажыдар деп планнап турарын чугаалаан. «Коммунальщик» МУБ-туң директору Саяна Соян бок аштаар машинаны муниципалитет хайгааралга алырын дилээн. Самагалтай суурнуң Төлээлекчилер хуралының депутады Юрий Чайбар кожуунга балык ажыл-агыйын хөгжүдер сонуургалдыын илереткен.

  Ол-ла хүн Ү-Шынаа, О-Шынаа суурнуң чурттакчылары-биле база ужуражылгалар эрткен. Ындыг чыыштар, ооң мурнунда хүн, Ак-Эрик, Шуурмак, Берт-Даг суурларга болган. Тес-Хем кожууннуң чурттакчы чону регион эрге-чагыргазының ажыл-чорудалгазынга таарзынып, ооң түңнелдеринге «беш» демдекти салган. 

 Ол-ла үеде Бии-Хем кожууннуң чурттакчы чону-биле ужуражылгалар үезинде чон Тываның Чазааның ажылынга кадыг дөрттү салган. Тываның юстиция херектерниң талазы-биле сайыт Анна Абрамова баштаан делегация кожууннуң чурттакчы чонунуң айтырыгларынга тодаргай харыыларны берген. Туранга эрткен ужуражылга үезинде, республикада 2007 чылдан бээр тудуг ажылдарының темпизи 3 катап улгаткан, камгалалы кошкак бөлүктүң хамаатыларынга социал деткимчени бүрүнү-биле көргүзүп турарын таныштырган. 

  "Бистиң республиканың аңгы-аңгы адырларында өскерлиишкиннер база чедиишкиннер дугайында бөгүн бис дыңнадывыс. Мында бюджет албан черлериниң ажылдакчылары хөйү-биле чыылган, чуртта байдал амыр эвес дээрзин дыка эки билип тур бис. 2015 чылда Тываның Чазааның ажылынга «4» демдекти салдым» - деп Туран хоорайның чурттакчызы Виктор Иконников демдеглээн.

 Бии-Хем кожууннуң чагырга даргазының экономика талазы-биле оралакчызы Людмила Череменева: «Эрткен чылын ийи улуг төлевилелди хөгжүдеринге Тываның Чазаандан, Тываның Баштыңындан күрүне деткимчези кылдыр 40 млн. рубльди, ооң 20 млн. рублин «Туранское» КХН-ниң баазазынга үрезин ажыл-агыйын ажыдарынга дээш алдывыс. А ийиги улуг төлевилеливис - Өөк суурга амгы үениң, бирги шенелде сүт-бараан фермазын тургузарынга 19 млн. рубль күрүне деткимчезин чазак берген. Ол төлевилелди сайгарлыкчы Аяс Тюлюш чорудуп турар» - деп чугаалаан.

 «2015 чылда республика Чазааның ажылынга кадыг дөрттү салып тур мен. Чуртта нарын үе турда, быжыг турушту хевээр артырары – эки көргүзүг-дүр деп санаар мен. «Бир суур - бир бүдүрүлге» төлевилели көдээ суурларны хөгжүдеринге улуг рольду ойнаан, оң ачызында дыка хөй кижилер бодунуң ажыл-херээн ажыдып, бут кырында туруп келген. Бо төлевилел культура адырында дыка хөй ус-шеверлерниң, ус-дарганнарның хей-адын көдүрген. Төлевилелдиң киржикчизи, бистиң Аржаана Владимировнавыс Москва хоорайга евразийжи чоннарның аразынга эрткен конкурска төрээн Тывавыстың адын камгалап чораан» - деп, Туранның чурттакчызы Ольга Байкара чугаалаан. 

 Бии-Хем кожуунга чораан ажылчын бөлүктүң составында Тываның өөредилге болгаш эртем сайыдының бирги оралакчызы Светлана Ощепкова, культура сайыдының оралакчызы Вера Лапшакова, кадык камгалал сайыдының оралакчызы Кудер Монгуш, ТР-ниң Саң-хөө, Көдээ ажыл-агый, Тудуг яамыларының, Өг-бүле болгаш уруглар херектериниң талазы-биле агентилелдиң, Саң-хөө хайгаарар албанның төлээлери бар.